Występowanie zaburzeń odżywiania wśród uczniów krakowskich szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych

Transkrypt

1 4 Probl Hig Epidemiol 21, 91(3): 4-44 Występowanie zaburzeń odżywiania wśród uczniów krakowskich szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych Occurrence of eating disorders among junior high school and high school students of Kracow Agnieszka Ostachowska-Gąsior, Joanna Jankowska, Barbara Wójtowicz Zakład Higieny i Ekologii, Collegium Medicum UJ, Kraków Wprowadzenie. Zaburzony model odżywiania staje się coraz szerszym problemem zdrowotnym dotyczącym głównie osób między 14 a 21 rokiem życia, kiedy to następuje intensyfikacja rozwoju biologicznego, narasta proces indywidualizacji i separacji oraz kształtowania się tożsamości psychoseksualnej. Cel pracy. Określenie stopnia zagrożenia zaburzeniami odżywiania u uczniów krakowskich gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. Materiał i metody. W badaniach uczestniczyło 87 osób (456 dziewcząt i 351 chłopców). Badania oparte były na kwestionariuszu oceniającym stopień zagrożenia zaburzeniami odżywiania. Dla ustalenia czynników istotnych w ocenie zagrożenia zaburzeniami odżywiania wybrano pytania mające bezpośredni związek z analizowanym zagadnieniem, a jako wskaźnik stanu odżywienia posłużył BMI. Wyniki. Nieprawidłowy stan odżywienia stwierdzono u 21,1% badanych, w tym niedowagę u 7,4% (45 dziewcząt i 15 chłopców) a nadwagę u 13,7% (42 i 68 chłopców). Nie stwierdzono istotnych różnic między odpowiedziami udzielanymi przez młodzież z gimnazjów oraz liceów, natomiast zaobserwowano znaczące różnice w sposobie odpowiadania na pytania przez oraz chłopców. To głównie były niezadowolone z własnej figury i wyrażały chęć schudnięcia. Cześć z badanych przyznała, że często zdarza im się rekompensować niepowodzenia życiowe poprzez objadanie się (77,4% dziewcząt i 31,7% chłopców), ale do poczucia winy i prowokowania wymiotów nie przyznał się żaden z badanych chłopców a z dziewcząt o takich zachowaniach wspomniało 12,4%. Wnioski. Ryzyko wystąpienia zaburzeń odżywiania występuje zarówno wśród młodzieży gimnazjalnej jak i ponadgimnazjalnej. Płeć jest czynnikiem istotnie różnicującym stopień ryzyka rozwoju zaburzeń odżywiania są grupą bardziej zagrożoną zaburzeniami odżywiania. Introduction. Eating disorders have become a health problem, mainly concerning young people aged between 14 and 21 years, i.e. during the period of intensification of biological growth, individualization and separation, as well as formation of psychosexual identity. Aim. Determination of the level of eating disorders risk among the Kracow junior high school and high school students. Material and methods. The study comprised 87 individuals (456 girls and 351 boys). The survey was based on the questionnaire assessing the risk level of disturbed nutrition. From this questionnaire 17 questions were chosen for the determination of the risk of eating disorders. As an indicator of nutritional status the BMI parameter was used. Results. Abnormal nutritional status was observed in 21.1% of examined students, including underweight in 7.4% (45 boys and 15 girls), and overweight in 13.7% of the students (42 boys and 68 girls). No significant differences between answers given by junior high school students and high school students were observed. However, such differences were observed between the answers given by boys and girls. Girls mostly were expressing dissatisfaction with their figure and wanted to lose weight. A significant number of students (77.4% of girls and 31.7% of boys) admitted to compensate their failures by binge eating. None of the boys admitted feeling guilty or inducing vomiting, however 12.4% of the girls reported such behaviors. Conclusions. The occurrence risk of disturbed nutrition appears both among junior high school students and high school students. Gender is an important factor differentiating the level of abnormal eating behaviors girls are more endangered by eating disorders. Key words: eating disorders, nutritional status, questionnaire survey, adolescents Słowa kluczowe: zaburzenia odżywiania, stan odżywienia, badania kwestionariuszowe, nastolatkowie Probl Hig Epidemiol 21, 91(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr n. med. Agnieszka Ostachowska-Gąsior Zakład Higieny i Ekologii, Collegium Medicum UJ, Kraków ul. Kopernika 7, Kraków tel./fax (12) , mygasior@cyf-kr.edu.pl Wstęp Zaburzenia odżywiania to narastający problem zdrowotny dotykający głównie osób między rokiem życia, kiedy to następuje intensyfikacja rozwoju biologicznego, narasta proces indywidualizacji i separacji oraz kształtowania się tożsamości psychoseksualnej. Procesom tym często towarzyszy rozchwianie emocjonalne, nierzadko pojawia się bunt

2 Ostachowska-Gąsior A i wsp. Występowanie zaburzeń odżywiania wśród uczniów krakowskich szkół gimnazjalnych przeciwko autorytetom (rodzicom, szkole, kościołowi). Uwaga koncentruje się na własnym wyglądzie i figurze. W okresie tym prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń odżywiania jest największe [1,2,3]. Wzrasta liczba osób nadużywających pokarmu jako środka do rozładowania napięć wewnętrznych i do uśmierzenia bodźców stresogennych, jak i liczba osób ograniczających spożycie pokarmu do minimalnych porcji, pragnących w ten sposób zachować smukłą i szczupłą sylwetkę [4,5]. Anorexia nervosa (jadłowstręt psychiczny) oraz bulimia nervosa (żarłoczność psychiczna) to dwa najczęstsze schorzenia psycho-somatyczne, pojawiające się jako poważna konsekwencja nieprawidłowego postrzegania własnej osoby i to zarówno w ujęciu fizycznym jak i psychicznym. Wśród czynników predysponujących do wystąpienia zaburzeń o tym charakterze należy wymienić czynniki społeczno-kulturowe (duży wpływ mediów sugerujących zależność między szczupła sylwetką a szansą osiągnięcia sukcesu w życiu prywatnym i zawodowym), czynniki osobowościowe (np. dążenie do perfekcjonizmu, bardzo wysoki poziom własnych aspiracji przy niskiej samoocenie, podniesiony poziom tłumionej agresji), czynniki rodzinne (głównie problemy emocjonalne, nadopiekuńczość, mimowolne uczestnictwo dziecka w konfliktach rodzinnych, słaba komunikacja między członkami rodziny, patologie społeczne) oraz czynniki biologiczne, indywidualnie związane z podatnością genetyczną i zaburzeniami w układach neuroprzekaźników [6,7,8,9]. Charakterystycznym dla osób z jadłowstrętem psychicznych jest przeświadczenie o konieczności schudnięcia, podczas gdy w rzeczywistości ich masa ciała wskazuje na niedowagę lub nawet wyniszczenie białkowo-energetyczne. Aby osiągnąć swój cel drastycznie ograniczają ilość przyjmowanego pożywienia, wykonują ćwiczenia fizyczne wymagające dużego nakładu energetycznego, a także prowokują wymioty. W efekcie następuje spadek masy ciała, mogący zagrażać życiu [1,11]. Szacuje się, że 18-2% osób ze zdiagnozowanym jadłowstrętem psychicznych umiera z powodu schorzeń pojawiających się jako konsekwencja wyniszczenia organizmu [12,13]. Szansę na wyleczenie z anorexia nervosa ma 5% osób chorych, podczas gdy w przypadku bulimia nervosa do zdrowia powraca według ostatnich szacunków zaledwie 1/5 chorych [14, 15]. Materiał i metody W badaniach uczestniczyło 87 osób (456 dziewcząt i 351 chłopców). Byli to uczniowie krakowskich gimnazjów (142 i 112 chłopców) oraz szkół ponadgimnazjalnych (licea i technika 314 dziewcząt i 239 chłopców) (ryc. 1a, 1b). Badania oparte były na kwestionariuszu oceniającym stopień zagrożenia zaburzeniami odżywiania. Kwestionariusz zawierał 59 pytań ukierunkowanych na przyczyny i okoliczności sprzyjające powstawaniu zaburzeń odżywiania. Dla ustalenia czynników istotnych w ocenie zagrożenia zaburzeniami odżywiania z pośród wszystkich pytań kwestionariusza wybrano 17 mających bezpośredni związek z analizowanym zagadnieniem (tab. I). Stan odżywienia oceniano z zastosowaniem wskaźnika BMI (Body Mass Index). Za nieprawidłowy stan odżywienia przyjęto wartości poniżej 1 percentyla (niedowaga) oraz powyżej 9 percentyla (nadwaga) określone stosownie do wieku badanych. Przy analizie odpowiedzi na pytania kwestionariusza uwzględniono wiek, płeć oraz stan odżywienia osób badanych. Gimnazjum Liczebność: 142 Wiek: 13,4 (13-14) lat BMI 19,3 ±2,7 (14-3)kg/m 2 BMI < 1percentyla Liczebność: 8 BMI 15,1 ±,5 (14-15,9) kg/m 2 Dziewczęta Liczebność: 456 Wiek: 16 (13-18) lat BMI 2±3 (14-31)kg/m 2 BMI > 9percentyla Liczebność: 13 BMI 25,5 ±2,2 (23-3) kg/m 2 Liceum + Technikum Liczebność: 314 Wiek: 16,5 (16-18) lat BMI 2,3±2,6 (14-31)kg/m 2 BMI < 1percentyla Liczebność: 37 BMI 16,7 ±,8 (14-17,7) kg/m 2 Ryc. 1a. Charakterystyka badanej grupy Fig. 1a. Characteristics of examined group of girls Gimnazjum Liczebność: 112 Wiek: 13,5 (12-15) BMI 2,5 ±3,7 (13-37)kg/m 2 Chłopcy Liczebność: 351 Wiek: 16 (12-19) lat BMI 22±3(13-37)kg/m 2 BMI > 9percentyla Liczebność: 29 BMI 25,8 ±1,8 (24-31) kg/m 2 Liceum +Technikum Liczebność: 239 Wiek: 16,6 (15-19) BMI 22,1±3,2(13-35)kg/m 2 Cel badań Określenie stopnia zagrożenia wystąpieniem zaburzeń odżywiania wśród uczniów krakowskich gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. BMI < 1percentyla Liczebność: 4 BMI 14,1 ±,7 (13-15,7) kg/m 2 BMI > 9percentyla Liczebność: 26 BMI 25,8 ±3,2 (23-37) kg/m 2 BMI < 1percentyla Liczebność: 11 BMI 16,7 ±1,2 (13-17,7) kg/m 2 Ryc. 1b. Charakterystyka badanej grupy Fig. 1b. Characteristics of examined group of boys BMI > 9percentyla Liczebność: 42 BMI 27,2 ±2,1 (24,7-35) kg/m 2

3 42 Probl Hig Epidemiol 21, 91(3): 4-44 Tabela I. Treść analizowanych pytań kwestionariusza określającego ryzyko zaburzeń odżywiania Table I. Questions from the eating disorders questionnaire Numer Treść pytania/question kolejny pytania 1 Czy zdarza Ci się objadać dużą ilością jedzenia?/do you often eat big meals? 2 Czy wśród członków Twojej rodziny (rodzice, rodzeństwo, dziadkowie) występowały lub występują zaburzenia odżywiania takie jak otyłość, anoreksja, bulimia, objadanie nocne? /Do your family members have eating disorders, such as obesity, anorexia, bulimia, night binge eating? 3 Czy jesz kiedy nie jesteś głodna/y?/do you eat when not hungry? 4 Czy zdarza Ci się zjadać duże ilości jedzenia bez wyraźnego powodu? /Do you eat a lot without any apparent need? 5 Czy zdarzyło Ci się, że po obfitym posiłku prowokowałeś wymioty? / Have you ever induced vomiting after a big meal? 6 Czy po zjedzeniu dużych ilości jedzenia masz wyrzuty sumienia? /Do you feel guilty after a big meal? 7 Czy w towarzystwie innych kontrolujesz ilość zjadanych posiłków a potem zjadasz duże ilości jedzenia w samotności? /Do you control the amount of food you eat in company and then eat a lot when alone? 8 Czy jesz kiedy masz zmartwienia i kłopoty? /Do you eat when worried and troubled? 9 Czy znasz wartość kaloryczną produktów które zjadasz? /Do you know the caloric value of consumed food products? 1 Czy wśród kupowanych produktów starasz się wybierać produkty o niskiej kaloryczności? /Do you try to choose low-calorie food products? 11 Czy częściej niż raz dziennie kontrolujesz masę ciała? /Do you control your body weight more often than once a day? 12 Czy sądzisz, ze Twoje koleżanki/koledzy są zgrabniejsze/si i szczuplejsze/si od Ciebie? /Do you consider your peers slimmer than you? 13 Czy nie podoba Ci się Twój wygląd, przede wszystkim dlatego, że jesteś za gruba/gruby? /Do you detest your looks mostly because you are too fat? 14 Czy dużą przyjemność sprawia Ci zrzucenie choćby 1 kg masy ciała? /Do you feel good after loosing even 1 kg of body weight? 15 Czy odczuwasz dyskomfort po zjedzeniu słodyczy? /Do you feel uncomfortable after eating sweets? 16 Czy masz wahania wagi ponad 3 kg w ciągu jednego miesiąca? /Does your body weight change over 3 kg in one month? 17 Czy uważasz, ze niedowaga jest lepsza od nadwagi? /Do you consider underweight better than overweight? Wyniki badań i ich omówienie Charakterystykę stanu odżywienia badanej grupy z uwzględnieniem liczebności, wieku, płci przedstawiono w formie wykresów (ryc. 1a, 1b). Prawidłowy stan odżywienia stwierdzono u 78,9% badanych, natomiast niedowaga dotyczyła 7,4%, a nadwaga 13,7% ogółu badanych. Niedowagę miało trzykrotnie (licealistki), a nawet czterokrotnie (gimnazjalistki) więcej dziewcząt niż chłopców. Z kolei nadwaga występowała zdecydowanie częściej u chłopców. To, że niedowaga częściej występuje u dziewcząt wynika także z badań prowadzonych w różnych rejonach świata [2,4,16,17]. Nieprawidłowy stan odżywienia stwierdzono u 16,9% ogółu dziewcząt uczestniczących w badaniu (21% dziewcząt z liceów i techników oraz 14,8% gimna % ,4 1,2 49,6 15,5 11,8 27, ,2 43,2 37,5 2,9 16,6 5,4 3,9 22,3 22,3 pyt1 pyt.2 pyt.3 pyt.4 pyt.5 pyt.6 Ryc. 2a. Odsetek badanych uczniów (dziewcząt i chłopców) którzy Fig. 2a. Percentage of examined students (girls and boys) who answered % ,6 18,1 16,5 3,1 47,3 29,2 44,9 41,8 3,1 23,8 22,3 5,4 5,4 Ryc. 2b. Odsetek badanych uczniów (dziewcząt i chłopców) którzy Fig. 2b. Percentage of examined students (girls and boys) who answered Ryc. 2c. Odsetek badanych uczniów ( dziewcząt i chłopców) którzy Fig. 2c. Percentage of examined students (girls and boys) who answered pyt.7 pyt.8 pyt.9 pyt.1 pyt.11 pyt.12 29,6 19,4 1,2 15,6 17,1 13,5 3 13, ,3 6,2 13,7 66,9 28,5 pyt.13 pyt.14 pyt.15 pyt.16 pyt.17 89,2 zjalistek miało niedowagę lub nadwagę). Niedowaga występowała u 45 dziewcząt, z czego 82% stanowiły ze szkół ponadgimnazjalnych, a nadwagę miały 42 (w tym 69,% stanowiły licealist

4 Ostachowska-Gąsior A i wsp. Występowanie zaburzeń odżywiania wśród uczniów krakowskich szkół gimnazjalnych Tabela II. Odsetek dziewcząt i chłopców z niedowagą odpowiadających twierdząco na pytania kwestionariusza określającego ryzyko zaburzeń odżywiania Table II. Percentage of underweight girls and boys who answered Yes to questions from questionnaire Numer pytania/question Dziewczęta (%)/girls Chłopcy (%)/boys 1 25, 18, 2 12,5 27,3 3, 18,2 4 37,5 36,4 5 12,4, 6 12,5, 7, 18, 8 5, 9,1 9 37,5 36,4 1 62,5 45,5 11 8,2, 12 8,2, 13 8,2 4, ,5 9, ,5 9,1 16, 9, ,5 27,3 ki). Wśród chłopców 23,6% miało nieprawidłowy stan odżywienia. Nieprawidłowość, zarówno o charakterze niedowagi jak i nadwagi, dotyczyła 16,9% uczniów liceów i technikum oraz 26,8% gimnazjalistów. Niedowaga występowała u 15 chłopców, z czego 73,3% to uczniowie szkół ponadgimnazjalnych, a nadwaga została stwierdzona u 68 chłopców (w tym 61,8% to uczniowie szkół ponadgimnazjalnych). Dziewczęta zdecydowanie częściej odpowiadały twierdząco na pytania kwestionariusza. Przy niektórych pytaniach była to różnica pięciokrotna (pyt. 7, 17), a nawet dziesięciokrotna (pyt. 9, 1, 14, 16). Na pytania 6 i 11 twierdzącej odpowiedzi nie udzielił żaden z badanych chłopców, podczas gdy 22,3% dziewcząt przyznało, że ma wyrzuty sumienia po zjedzeniu dużej ilości pożywienia (pyt. 6), a 5,4% dziewcząt przyznało, że częściej niż raz dziennie kontroluje swoją masę ciała (pyt. 11) To głównie były niezadowolone z własnej figury i wyrażały chęć schudnięcia (mimo, że u 45 z nich występowała niedowaga). Większość z ankietowanych osób jest przekonana, że bycie szczupłym pomaga w życiu (89,4% dziewcząt i 57,4% chłopców). Cześć z badanych przyznała, że często zdarza im się rekompensować niepowodzenia życiowe poprzez objadanie się (77,4% dziewcząt i 31,7% chłopców), ale do poczucia winy i prowokowania wymiotów nie przyznał się żaden z badanych chłopców, a z dziewcząt o takich zachowaniach wspomniało 12,4% (5% z nich miała niedowagę) (ryc. 2a, 2b, 2c). Wśród osób odpowiadający twierdząco na analizowane pytania kwestionariusza był znaczny odsetek osób z niedowagą. Ryzyko występowania i rozwoju zaburzeń odżywiania wśród tych osób jest bardzo wysokie (tab. II). Analogiczne wnioski wynikały z badań innych autorów [12, 18, 19, 2, 21]. Wnioski 1. Niedowaga jest zaburzeniem stanu odżywienia występującym częściej u badanych dziewcząt, w przeciwieństwie do nadwagi, która częściej stwierdzana jest u chłopców. 2. Wiek badanych był czynnikiem różnicującym częstość występowania nieprawidłowego stanu odżywienia niedowaga i nadwaga występowały częściej u młodzieży szkół ponadgimnazjalnych niż u gimnazjalistów. 3. Wiek badanych nie miał istotnego wpływu na sposób odpowiadania na pytania kwestionariusza, a zatem nie był on czynnikiem istotnie różnicującym stopień ryzyka rozwoju zaburzeń odżywiania. 4. Płeć jest czynnikiem istotnie różnicującym stopień ryzyka rozwoju zaburzeń odżywiania są grupą bardziej zagrożoną zaburzeniami odżywiania. Piśmiennictwo / References 1. Herzog DB, Eddy KT. Eating Disorders: What Are the Risks? J Am Acad Child Adolescent Psychiatry 29, 48 (8): Kolarzyk E, Ostachowska-Gąsior A. Stopień zagrożenia rozwojem zaburzonego modelu odżywiania się wśród licealistek i dziewcząt po próbie samobójczej. Probl Hig 2, 69: Bachner-Melman R, Zohar AH, Ebstein RP, Bachar E. The relationship between selflessness levels and the severity of anorexia nervosa symptomatology. Eur Eating Disorders Rev 27, 15: Daley KA, Jimerson DC, Heatherton TF, Metzger ED, Wolfe BE. State self-esteem ratings in women with bulimia nervosa and bulimia nervosa in remission. Int J Eating Disorders 28, 41: Striegel-Moore RH, Seeley JR, Lewinsohn PM. Psychosocial adjustment in young adulthood of women who experienced an eating disorder during adolescence. J Am Acad Child Adolescent Psychiatry 23, 42: Engel SG, Adair CE, Las Hayas C, Abraham S. Health-related quality of life and eating disorders: a review and update. Int J Eating Disorders 29, 4: Frank E. Describing course of illness: does our language matter? Int J Eating Disorders 25, 38: Bohn K, Doll HA, Cooper Z, O Connor M, Palmer RL, Fairburn CG. The measurement of impairment due to eating disorder psychopathology. Behaviour Research Therapy 28, 46:

5 44 Probl Hig Epidemiol 21, 91(3): Bulik CM. Exploring the gene-environment nexus in eating disorders. J Psychiatry Neuroscience 25, 3 (5): Milos G. Psychiatric comorbidity in eating disorders not otherwise specified (EDNOS). Eur Psychiatry 29, 24, suppl. 1: Keski-Rahkonen A, Hoek HW, Linna MS, Raevuori A, Sihvola E, Bulik CM, et al. Incidence and outcomes of bulimia nervosa: a nationwide population-based study. Psychol Med 29, 39: Noordenbos G, Seubring A. Criteria for recovery from eating disorders according to patients and therapists. Eating Disorders 26, 14: Von Holle A, Pinheiro AP, Thornton LM, Klump KL, Berrettini WH, Brandt H, et al. Temporal patterns of recovery across eating disorder subtypes. Australian New Zealand J Psychiatry 28, 42: Walsh BT. Recovery from eating disorders. Australian and New Zealand J Psychiatry 28, 42: Eddy KT, Doyle AC, Hoste RR, Herzog DB, Le Grange D. Eating disorder not otherwise specified in adolescents. J Am Acad Child Adolescent Psychiatry 28, 47: Peláez Fernández MA, Labrador FJ, Raich RM Prevalence of eating disorders among adolescent and young adult scholastic population in the region of Madrid (Spain). J Psychosomatic Research 27, 62(6): Bjorntorp P. Definition and classification of obesity. [w:] Eating disorders and obesity. Fairburn CG, Brownell KD (eds).guilford, NY 22: Halvorsen I, Andersen A, Heyerdahl S. Good outcome of adolescent onset anorexia nervosa after systematic treatment: intermediate to long-term follow-up of a representative county-sample. Eur Child Adolescent Psychiatry 24, 13: Kaye WH, Bulik CM, Thornton L, Barbarich N, Masters K & Price Foundation Collaborative Group. Comorbidity of anxiety disorders with anorexia and bulimia nervosa. Am J Psychiatry 24, 161: Quadflieg N, Fichter MM. The course and outcome of bulimia nervosa. Eur Child Adolescent Psychiatry 23, 12: Yackobovitch-Gavan M, Golan M, Valevski A, Kreitler S, Bachar E, Lieblich A, et al. An integrative quantitative model of factors influencing the course of anorexia nervosa over time. Int J Eating Disorders 29, 42: