ZRÓWNOWAśONY ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH W UKRAINIE: TEORIA I SZANSE NA REALIZACJĘ

Transkrypt

1 Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae Rok 14, Nr specjalny/2010 Wydział Zarządzania i Administracji Uniwersytetu Humanistyczno Przyrodniczego Jana Kochanowskiego w Kielcach R o zw ó j r e g i o n ów Petro Garasym, Georgij Czerewko, Iryna Czerewko 1 ZRÓWNOWAśONY ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH W UKRAINIE: TEORIA I SZANSE NA REALIZACJĘ Wstęp Nieuzasadnione ekonomicznie dzieje, świadczące o katastroficznie niedostatecznym poziomie naukowego uzasadnienia transformacyjnych procesów, spowodowały w rolnictwie na Ukrainie olbrzymie zmniejszenie hodowli zwierząt i roślin, rujnację duŝych przedsiębiorstw, zniszczenie selekcji, nasiennictwa, obni- Ŝenie dochodów i bankructwo producentów. Jest rzeczą zrozumiałą, Ŝe te zjawiska w gospodarce wiejskiej negatywnie odbijają się na poziomie i warunkach Ŝycia mieszkańców wsi, a takŝe na poziomie ekonomicznego i społecznego rozwoju obszarów wiejskich. Praktyka innych krajów świadczy o tym, Ŝe obiektywnie realnym kierunkiem dalszego rozwoju obszarów wiejskich w takiej sytuacji moŝe być polityka realizacji koncepcji ich zrównowaŝonego rozwoju. Problem polega na tym, Ŝe w innych krajach ta koncepcja jest, w tym czy innym stopniu realizowana, a na Ukrainie oprócz rozmów na ten temat, na róŝnych poziomach, praktycznie nic się nie dzieje. Omówienie problemu i wyniki badań Najbardziej charakterystycznymi cechami współczesnej sytuacji na wsi Ukraińskiej są: 1 Prof. zw. dr hab. Petro Garasym, profesor zwyczajny, Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego w Kielcach, prof. zw. dr hab. Georgij Czerewko, profesor, Lwowska Akademia Finansowa, dr Iryna Czerewko, starszy wykładowca, Lwowski Uniwersytet Agrarny, 159

2 niski poziom efektywności rolnictwa jako głównego źródła dochodów ludności na wsi; wysoki poziom rozdrobnienia rolnictwa; przewaŝanie sektora indywidualnego w produkcji rolnej; niski poziom rozwoju infrastruktury społecznej; niekorzystna sytuacja ekologiczna. Istniejąca sytuacja jest skutkiem działania wielu czynników, najwaŝniejszymi z nich są: niedostatecznie uzasadniona naukowo polityka reformacyjna rządu; wysycony potencjał materialny rolnictwa; niedoskonała organizacja produkcji rolnictwa; niedoskonałości w organizacji kredytowania i opodatkowania rolnictwa; nieobecność oficjalnej polityki wobec rozwoju wsi. Proces urynkowienia rolnictwa na Ukrainie spowodował swego czasu powołanie do Ŝycia takiej formy prowadzenia gospodarki jak prywatne farmerstwo. Ale powstanie i rozwój takiej formy gospodarowania w rolnictwie nie spełnił Ŝadnych oczekiwań, poniewaŝ nie było dla niej Ŝadnego materialnego zabezpieczania. Oprócz tego, powstanie farmerstwa zrujnowało wielkie rolnicze gospodarstwa, które funkcjonowały wcześniej. Z punktu widzenia struktury agrarnej rozdrobienie gospodarstw na Ukrainie, szczególnie w zachodniej jej części, jest bardzo duŝe. Kolejnym efektem dla tej struktury jest problem małej skali produkcji. Konsekwencją tego stanu rzeczy są drastycznie niskie dochody ludności rolniczej. Wychodząc z takiego punktu widzenia, perspektywa prywatnego farmerstwa jest na Ukrainie bardzo mglista. Prywatne gospodarstwa farmerskie na Ukrainie (ponad 45 tys.) na rynku produktów Ŝywnościowych pogody nie robią, poniewaŝ wytwarzają zaledwie 1,5% produkcji rolnictwa. Mają małe rozmiary: w obwodzie lwowskim średnio 10 ha, iwano-frankiewskim 5 ha. Negatywną cechą współczesnego rolnictwa i tym bardziej całej gospodarki Ŝywnościowej jest niski poziom rozwoju procesów integracyjnych, kooperacji poziomej i pionowej. Praktycznie brak jest infrastruktury rynkowej w kraju oficjalnie istnieje prawie 800 giełd, w tym czysto rolniczych 48, współpracujących z rolnictwem około 100. Ale one nie wypełniają swoich funkcji giełdowych fjuczersnego i forwardnego handlu (rozwoju ekonomicznego handlu 2 ). Na tle problemów ekonomicznych bardzo zaostrzyły się problemy ekologiczne i społeczne. Ale na razie o zrównowaŝonym rozwoju obszarów wiejskich w Ukrainie dopiero co zaczyna się mówić na odpowiednich szczeblach nauki i władz. W miarę rozwoju agrobiznesu i procesów, towarzyszących temu rozwojowi, wzrasta rola nowego podejścia do rozpatrywania i rozwiązywania problemów wszechstronnego i zbilansowanego rozwijania obszarów wiejskich, które w języku angielskim określone jest jako sustainable development of rural areas, a co w języku polskim rozumiemy jako zrównowaŝony rozwój obszarów wiejskich. 2 Tłum. redakcji. 160

3 Znaczenie tego podejścia na dzień dzisiejszy jest tak wielkie i waŝne, Ŝe jak się wydaje, nastał czas, Ŝeby uznać zrównowaŝony rozwój obszarów wiejskich za główny kierunek państwowej polityki agrarnej. Główną przyczyną takiego wzrastania waŝności tego problemu jest to, Ŝe równowaga między systemem społecznym, ekonomicznym i przyrodniczym jest szczególnie waŝna w tych obszarach działalności ludzkiej, gdzie styka się ona bezpośrednio z przyrodą, a forma i wyniki tej działalności uzaleŝnione są bezpośrednio od przyrody. Taką działalnością jest właśnie rolnictwo i takim obszarem jej występowania są obszary wiejskie. Ogólnie przez równowagę rozumiemy stan, w którym między róŝnymi elementami systemu występuje zbilansowanie, a więc nie ma ich dysfunkcji, co umoŝliwia trwanie systemu na określonym poziomie. Równowaga moŝe być jednak analizowana w ujęciu statycznym i dynamicznym. To drugie pojęcie jest związane z rozwojem. W warunkach równowagi statycznej nie mają bowiem miejsca zmiany, nie ma więc postępu. W analizie rozwoju gospodarczego mamy do czynienia z równowagą dynamiczną. Zmiana w tych warunkach jest osiąganiem nowego stanu, a więc równowagi na innym niŝ dotychczas poziomie 3. Pamiętać naleŝy, Ŝe rozwój moŝe następować tylko w warunkach zmian, zaś zmiany te muszą mieć charakter postępowy, czyli jako ich efekt powinny powstawać nowe jakości. Jest to słuszne jedynie wówczas, gdy nowe jakości mają charakter pozytywny 4. Głównymi problemami uznania zrównowaŝonego rozwoju obszarów wiejskich za główny kierunek państwowej polityki agrarnej na dzień dzisiejszy są: prawidłowe traktowanie tego pojęcia, brak prawidłowej koncepcji mianowanego rozwoju i głównych politycznych, ekonomicznych i społecznych uwarunkowań jego realizacji. Oprócz tego, historyczne uwarunkowania wsi i rolnictwa, wespół z liberalizacją gospodarki, wiąŝą się z koniecznością rozwiązania wielu problemów, warunkujących zrównowaŝony rozwój obszarów wiejskich: słaby rozwój infrastruktury technicznej, społecznej i kulturalnej, niski poziom wykształcenia i kwalifikacji ludności wiejskiej, niewystarczające moŝliwości zatrudnienia i pozyskania dochodów poza rolnictwem, mała aktywność ekonomiczna, społeczna i kulturalna ludności, bezrobocie rejestrowane i utajone, niski poziom dochodów ludności wiejskiej, głównie związanej z rolnictwem, niewielka dostępność usług słuŝących prowadzeniu działalności gospodarczej, słabość instytucji i organizacji wspierających rozwój obszarów wiejskich, marginalizacja dziedzictwa kulturowego wsi, rozdrobnienie struktury agrarnej, słaba organizacja rynku rolnego oraz łańcuch marketingowy Ŝywności, niedoinwestowanie gospodarstw rolnych, zagroŝenia środowiska naturalnego i wysokie koszty jego ochrony. Doświadczenia ostatnich lat dowodzą, Ŝe rozumienie pojęcia trwałego czy zrównowaŝonego rozwoju jest silne powiązanie ze stanem gospodarki i poziomem konsumpcji. W społeczeństwach ubogich trwały rozwój oznacza często działania 3 A. Woś, Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych. PWN, Warszawa 1995, s B. Gołębiewska, B. Klepacki, Zmienność a równowaga - sprzeczność czy współzaleŝność [w:] Zeszyty Nauk AR w Krakowie, Nr 76, Kraków 2001, s

4 na rzecz przetrwania i osiągania przyrostu wskaźników konsumpcji, w krajach bogatych i zaawansowanych technologicznie, o wysokich dochodach i poziomie konsumpcji, w zrównowaŝonym rozwoju upatruje się raczej ochrony środowiska przyrodniczego przy racjonalizacji poziomu i struktury produkcji i konsumpcji. W społeczeństwie ukraińskim, przy wciąŝ niezadawalających parametrach charakteryzujących sferę ekonomiczną i społeczną, zaczyna się dostrzegać, oprócz dąŝności do poprawy dobrobytu ekonomicznego, równieŝ potrzebę racjonalnego gospodarowania zasobami środowiska przyrodniczego. Ze względu na niedorozwiniętą infrastrukturę, skutki zanieczyszczenia środowiska wiejskiego dla ludności nie muszą być wcale mniejsze niŝ dla ludności miast. Słabość infrastruktury wiejskiej i niedorozwój pozarolniczych form gospodarowania sprawia, Ŝe spośród trzech aspektów zrównowaŝonego rozwoju: środowiskowego, społecznego i ekonomicznego według waŝności dla ludzi, zamieszkujących na obszarach wiejskich, na pierwsze miejsce dziś wychodzi właśnie środowiskowy, chociaŝ trudno jest ostatecznie oddzielić działanie jednego z tych aspektów spośród innych. Zachowanie cennych zasobów środowiska przyrodniczego staje się obecnie jednym z priorytetów polityki gospodarczej, które łączone są z realizacją bieŝących celów ekonomicznych o znaczeniu lokalnym i międzynarodowym. Na uwzględnienie tego elementu w kreowaniu głównych zasad gospodarki niewątpliwie ma wpływ pogarszający się stan zasobów środowiska naturalnego, z licznymi przykładami ich dewastacji i degradacji, który w przyszłości moŝe stać się barierą dalszego rozwoju społeczeństw. Dlatego obecnie coraz większą uwagę naleŝy przywiązywać do tych problemów przy wyznaczaniu przyszłych celów strategicznych i podejmowaniu odpowiednich działań słuŝących realizacji przyjętych kierunków rozwoju. Mając na uwadze przyszły rozwój, duŝą uwagę naleŝy przywiązywać do zagadnienia konkurencyjności w znaczeniu regionalnym, którą naleŝy wzmacniać poprzez działania pozwalające na utrzymanie własnych walorów lub stworzenie nowej jakości. Zmieniające się warunki ekonomiczne i oczekiwania społeczne powodują, Ŝe w zarządzaniu przedsiębiorstwem, obok aspektów produkcyjnych, finansowych, marketingowych i innych, muszą być postawione cele w zakresie ochrony szeroko rozumianego środowiska oraz zdrowia i Ŝycia człowieka 5. Ponadto jak podkreśla dalej Nahatko we współczesnych warunkach gospodarowania czynniki ekologiczne powinny posiadać priorytetowe znaczenie w zarządzaniu. One bowiem stwarzają aktualnie największe zagroŝenie dla bytu przedsiębiorstwa, a takŝe wyznaczają kierunek postępu technicznego. Właściwym byłoby dla przedsiębiorstw, aby odpowiednie bodźce pochodziły z rynku, który wielokrotnie wywierał decydujący wpływ na przeprowadzenie zmian systemowych. Rynek celuje w zręcznym przeprowadzaniu systemowej zmiany. To dzięki rynkowi moŝliwa była rewolucja zarówno przemysłowa, jak i informatyczna. Odpowiednio wprzęgnięty, moŝe prowadzić takŝe do rewolucji przemysłowej, która zmierza do zrównowaŝonego gospodarowania zasobami naturalnymi. Kluczem do tego, by tak się działo, jest 5 S. Nahatko, Podstawy ekologicznego zarządzania przedsiębiorstwem, Bydgoszcz 2002, s

5 przerwanie dotowania przez rządy tych dziedzin, które szkodzą środowisku naturalnemu i opodatkowanie działalności szkodliwej 6. PrzełoŜy to koszty dla środowiska na język rynku ceny i przyczyni się do przestrzegania zasady zanieczyszczający płaci, w myśl której jeśli ludzie postępują w sposób szkodliwy dla środowiska, to powinni ponosić koszty wyrządzonej szkody 7. Na obecnym etapie rozwoju potrzeba ochrony środowiska nie stanowi przedmiotu dyskusji. Ochrona środowiska nie moŝe jednak stanowić bariery rozwoju przedsiębiorstw, gdyŝ uniemoŝliwiłaby rozwój gospodarczy, a tym samym nie pozwoliłaby na realizację innych celów, jak spadek bezrobocia, poprawa materialnych warunków Ŝycia społeczeństwa. Likwidacja dysproporcji społeczno-gospodarczych i zagroŝeń ekologicznych moŝe być osiągnięta poprzez zrównowaŝony rozwój 8. Obecnie w ramach zrównowaŝonego rozwoju obszarów wiejskich duŝo uwagi poświęca się agroturystyce. Do najwaŝniejszych cech ekologicznych tej formy turystyki moŝna zaliczyć: ochronę środowiska przyrodniczego przez promocję takich form turystyki, które są ekonomicznie produktywne, społecznie odpowiedzialne i przyjazne środowisku, podejmowanie działalności turystycznej i rolniczej w dostosowaniu do środowiska i krajobrazu, rozwój produkcji Ŝywności o podwyŝszonych parametrach ekologicznych, rozwój infrastruktury wspierającej ekologiczne wzory turystyki (transport, wytwarzanie energii, gospodarka odpadami, ściekami, wodami, itp.), utrzymanie integralności krajobrazu, wartości kulturowych oraz atrakcyjności miejscowości i okolicy 9. Agroturystyka zajmuje istotne miejsce w zrównowaŝonym rozwoju wsi, przyczyniając się do wzrostu gospodarczego analizowanych obszarów. Według Przychodzenia 10 w dotychczasowych trendach turystyki wiejskiej dominuje orientacja ekonomiczna. Agroturystyka jest jednak nie tylko zjawiskiem gospodarczym, ale takŝe czynnikiem rozwoju społecznego, istotnego z punktu widzenia ekorozwoju. Wpływa bowiem na zmianę standardu Ŝycia, motywuje do podnoszenia wykształcenia i kwalifikacji, kształtuje osobowość człowieka otwartą na innowacje, stymuluje ludzką twórczość, hamuje procesy migracji z terenów wiejskich i małych miast. Koncepcja zrównowaŝonego rozwoju obszarów wiejskich, treść której rozpatrywana i przyjęta była jeszcze w 2000 r. na VII Kongresie SERIA (Zamość 6 D.M. Roodman, Budowanie społeczeństwa przyjaznego środowisku [w:] Raport o stanie świata. U progu nowego tysiąclecia, Warszawa 2000, s Ibidem. 8 J. Adamczyk, Koncepcja zrównowaŝonego rozwoju w zarządzaniu przedsiębiorstwem, AE, 2001, s A. Wiatrak, Wpływ agroturystyki na zagospodarowanie obszarów wiejskich. Zag. Ekon. Rol., 1, 1996, s Przychodzien Z. Ku anderagogicznej orientacji w turystyce wiejskiej [w:] ZrównowaŜony rozwój turystyki wiejskiej idee, działania i efekty (Materiały konferencyjne z VI Ogólnopolskiego Sympozjum Agroturystycznego), Lubniewice

6 Lwów, 2000) i którą było uznano jako taką, która moŝe być podstawą dla nowego kierunku państwowej polityki agrarnej, na razie nie znalazła na Ukrainie Ŝadnej realizacji. Analizując stan gospodarki kraju a w szczególności jej rolnictwa w kontekście rozwoju obszarów wiejskich moŝna dojść wniosku o pogorszeniu ekonomicznej, ekologicznej i społecznej sytuacji w tej strefie. Zasadniczymi problemami uznania zrównowaŝonego rozwoju obszarów wiejskich za główny kierunek państwowej polityki agrarnej są na dzień dzisiejszy: nieprawidłowe traktowanie tego pojęcia przez struktury władzy, nieobecność prawidłowej państwowej koncepcji mianowanego rozwoju i głównych politycznych, ekonomicznych i społecznych zasadniczych uwarunkowań jej realizacji. Główny problem w ogólnej stagnacji ekonomicznego rozwoju kraju polega na nadmiernym upolitycznieniu wszelkiej działalności gospodarczej na makroekonomicznym poziomie, chociaŝ, w gruncie rzeczy, ta polityzacja ukrywa pod sobą nic innego, jak tylko ukryte pragnienie do wzbogacenia się. Wnioski W świetle przedstawionych problemów, celem agrarnej polityki państwa w kierunku zrównowaŝonego rozwoju obszarów wiejskich powinno być: 1. Kształtowanie warunków pracy i Ŝycia ludności wiejskiej, które pozwolą jej realizować cele ekonomiczne, edukacyjne, kulturowe i społeczne: rozwój infrastruktury technicznej i społecznej, tworzenie warunków do rozwoju pozarolniczej działalności gospodarczej. 2. Przebudowa struktur sektora rolnego, tworząca przesłanki adaptacji rolnictwa do zmieniającej się sytuacji gospodarczej i społecznej: poprawa struktury obszarowej gospodarstw rolnych oraz ich modernizacja, polepszanie jakości produktów rolnych i ich przetwórstwa, wzmocnienie roli rolników na rynku produktów rolnych, wdraŝanie postępu biologicznego. 3. Tworzenie warunków do rozwoju zrównowaŝonego na obszarach wiejskich, ochrona zasobów środowiska naturalnego oraz wiejskiego dziedzictwa kulturowego: ograniczenie szkodliwego wpływu rolnictwa na środowisko naturalne, ochrona terenów wiejskich przed negatywnymi skutkami oddziaływania przemysłu, upowszechnienie metod produkcji rolniczej, które są przyjazne środowisku, zagospodarowanie gruntów marginalnych (np. zalesianie gruntów rolnych), ochrona i promocja twórczości ludowej oraz obrzędów kultywowanych w poszczególnych regionach. Społeczne zmiany na wsi powinny być adekwatne zmianom ekonomicznym i ekologicznym, co odpowiada zasadniczym warunkom zrównowaŝonego rozwoju obszarów wiejskich, przy czym naleŝy brać pod uwagę konieczność dywersyfikacji kierunków przedsiębiorczości na wsi (agroturystyka, rzemiosło etc.). Zasadniczo niezbędnym warunkiem sukcesywnego rozwoju wsi i rolnictwa jest stabilizacja bazy prawnej i ogólnej sytuacji politycznej w kraju. Dalsza transformacja gospodarki Ŝywnościowej Ukrainy na podstawie jej reformowania, obiektywnie powinna odbywać się drogą optymalnego zjednoczenia 164

7 jej kierunków w kontekście realizacji koncepcji zrównowaŝonego rozwoju regionów wiejskich z uwzględnieniem istniejących na dzień dzisiejszy głównych problemów wsi ukraińskiej, jej mocnych stron i moŝliwości rozwojowych. Bibliografia: 1. Adamczyk J., Koncepcja zrównowaŝonego rozwoju w zarządzaniu przedsiębiorstwem. AE, Gołębiewska B., Klepacki B., Zmienność a równowaga sprzeczność czy współzaleŝność [w:] Zeszyty Nauk AR w Krakowie. Nr 76, Kraków Klepacki B., ZrównowaŜony rozwój terenów wiejskich wybrane aspekty teoretyczne. [w:] Roczniki naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu. Tom II. Zeszyt 1, Nahatko S., Podstawy ekologicznego zarządzania przedsiębiorstwem, Bydgoszcz Przychodzien Z., Ku anderagogicznej orientacji w turystyce wiejskiej [w:] Zrównowa- Ŝony rozwój turystyki wiejskiej idee, działania i efekty (Materiały konferencyjne z VI Ogólnopolskiego Sympozjum Agroturystycznego), Lubniewice Roodman D.M., Budowanie społeczeństwa przyjaznego środowisku [w:] Raport o stanie świata. U progu nowego tysiąclecia, Warszawa Wiatrak A., Wpływ agroturystyki na zagospodarowanie obszarów wiejskich. Zag. Ekon. Rol., 1, Woś A., Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych, PWN, Warszawa Abstrakt Rezultaty reformowania rolnictwa i całej gospodarki Ŝywnościowej na Ukrainie naleŝy oceniać z pozycji ekonomicznych i społecznych. Najbardziej realnym i skutecznym wyjściem z istniejącej, trudnej sytuacji jest zrównowaŝony rozwój obszarów wiejskich i umocnienie bazy prawnej odbywających się procesów. Sytuacja socjalno-ekonomiczna i ekologiczna na wsi na Ukrainie wymaga formowania polityki państwowej w sferze zrównowaŝonego rozwoju obszarów wiejskich. Sustainable development of rural areas in the Ukraine: theory and chances of realization The results of agriculture and the whole agribusiness reform in the Ukraine have to be evaluated from both economic and social point of view. The most suitable and effective way out from the existing, not so much favourable condition, is sustainable development of rural areas and laying legal foundations for the processes taking place. The socio-economic and ecological environment in the rural Ukraine requires creating state policy in the sphere of the sustainable development. One of the directions of such policy is development of agritourism. Professor Petro Garasym, professor, Jan Kochanowski University of Humanities and Natural Sciences in Kielce, professor Georgij Czerewko, professor, Lviv State Academy of Finance, PhD Iryna Czerewko, senior lecturer, Lviv State Agrarian University. 165