25 lat Polskiego. Bezpieczeństwo żywnościowe w Europie

Transkrypt

1 25 lat Polskiego rolnictwa Bezpieczeństwo żywnościowe w Europie

2 pod redakcją naukową prof. dra hab. inż. Janusza Igrasa 25 lat Polskiego rolnictwa Bezpieczeństwo żywnościowe w Europie Redakcja naukowa: prof. dr hab. inż. Janusz Igras dr Zenon Pokojski prof. dr hab. Andrzej Kowalski prof. dr hab. Stanisław Krasowicz prof. dr hab. Jan Łabętowicz dr hab. Mariusz Matyka prof. dr hab. Zofia Spiak dr. hab Tadeusz Wijaszka - profesor honorowy Projekt graficzny: Grupawzór Redakcja i korekta: High Profile Strategic Advisors Sp. z o.o. Zdjęcia: Piotr Kawka Copyright by High Profile Strategic Advisors Sp. z o.o. Warszawa 2014 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tego opracowania nie może być kopiowana, powielana lub rozpowszechniana bez uprzedniej pisemnej zgody Centrum Kompetencji w Puławach. Skrócona wersja raportu w języku angielskim opublikowana jest na stronie internetowej Centrum Kompetencji w Puławach: Wydawca Centrum Kompetencji PUŁAWY Puławy al. Tysiąclecia Państwa Polskiego 13 tel faks: biuro@ckpulawy.com 3

3 Spis treści 25 lat polskiego rolnictwa Bezpieczeństwo żywnościowe w Europie - Wstęp 7 Rozdział 1. Rolnicza Mapa mapa Polski Streszczenie Przestrzeń produkcyjna Wykorzystanie potencjału rolniczej przestrzeni produkcyjnej Produkcja roślinna Nawozy Produkcja zwierzęca 23 Rozdział 2. Ewolucja przemian polskiego rolnictwa w latach Streszczenie Ewolucja roli i znaczenia rolnictwa w gospodarce Polski Okres dostosowywania się sektora żywnościowego do akcesji lat członkostwa Polski w ue Sytuacja dochodowa rolnictwa Handel zagraniczny produktami rolno - spożywczymi 39 Rozdział 3. Bezpieczeństwo żywnościowe w globalizującej się gospodarce Streszczenie Światowy system bezpieczeństwa żywnościowego Warunki bezpieczeństwa żywnościowego Bezpieczeństwo żywnościowe Polski Bezpieczeństwo żywnościowe a wpr Kontrola żywności w Polsce 59 Rozdział 4. Wyzwania dla sektora rolno- spożywczego we współczesnym świecie Streszczenie Globalizacja i rozwój gospodarki światowej Globalizacja rynków finansowych Unia w poszukiwaniu modelu idealnego Zjawiska demograficzne a sytuacja gospodarcza Polska na globalnej mapie Nowe wyzwania dla polskiego rolnictwa Sprostać rosnącej konkurencji Rolnictwo komercyjne, wielofunkcyjne, socjalne Strategie rozwoju dla rolnictwa 75 Rozdział 5. Innowacyjność polskiego rolnictwa Streszczenie Rolnictwo precyzyjne w Polsce Gospodarka nawozowa Charakterystyka rynku dystrybucyjnego w Polsce Model doradztwa rolnego 104 Rozdział 6. Statystyki skala produkcji na tle innych krajów 112 Rozdział 7. Badania socjologiczne liderów opinii w środowisku rolniczym Zakończenie Bibliografia 144 5

4 Wstęp W ostatnim ćwierćwieczu obserwowano wiele zmian i przekształceń w polskiej gospodarce. Dotyczyły one także rolnictwa, które aktualnie znacznie różni się od tego z lat 90-tych ubiegłego stulecia oraz z początków XXI wieku. Rolnictwo to obecnie czwarty największy sektor gospodarki w Polsce, a jego udział przy tworzeniu PKB kraju jest znacznie wyższy, niż średnio w UE. Tereny wiejskie zajmują 93% terytorium Polski, żyje na nich prawie 40% ludności. Sektor rolno-spożywczy jest znaczącym składnikiem potencjału gospodarczego państwa, gdyż stanowi blisko 8% wartości dodanej brutto ogółem. Jest też miejscem pracy blisko 20% osób czynnych zawodowo. Eksport produktów rolno-spożywczych stanowi ponad 12% całkowitej wartości polskiego eksportu. W sektorze tym od kilku lat odnotowuje się dodatni bilans w wymianie handlowej w 2013 r. wielkość nadwyżki wymiany towarowej produktów rolno-spożywczych osiągnęła nienotowany dotąd poziom 5,7 mld euro wobec 4,3 mld euro w 2012 r. (wzrost o ponad 32%). W ostatnich latach obserwuje się wzrost liczby gospodarstw nowoczesnych, wykorzystujących innowacyjne technologie produkcji. Należy także pamiętać, że ok. 1,5 mln gospodarstw objętych jest dopłatami do produkcji rolnej, co istotnie wpływa na jej rozwój. Analizy makroekonomiczne pokazują, że polskie rolnictwo, wraz z przetwórstwem spożywczym, będzie potrafiło dobrze wykorzystać szanse, które pojawiły się na skutek otwarcia dużego i zamożnego unijnego rynku żywności. Sprosta także dużej chłonności rynków wschodnich, na których polskie produkty rolno-spożywcze mają już wyrobioną dobrą markę i cieszą się dużym powodzeniem konsumentów. Tereny wiejskie 93% pow. kraju, żyje na nich ok. 40% ludności. Sektor rolno spożywczy miejsce pracy blisko 20% ludności, stanowi ponad 12% polskiego eksportu. Celem raportu jest pokazanie polskiego rolnictwa w obiektywnym świetle, jako sektora gospodarki zapewniającego bezpieczeństwo żywnościowe Polski, ale wpływającego także na bezpieczeństwo żywnościowe innych krajów europejskich. Chcemy także przełamać niekorzystny stereotyp dominujący obecnie w debacie publicznej w Polsce, który opisuje rolnictwo jako zacofany dział gospodarki, w który nie warto inwestować. W Raporcie zamierzamy pokazać polskie rolnictwo jako jeden z najważniejszych działów gospodarki, rozwijający się bardzo dynamicznie i przynoszący społeczeństwu wymierne korzyści. Raport został przygotowany z myślą o wywołaniu refleksji i debaty publicznej nad modelem funkcjonowania rolnictwa w Polsce. Mamy nadzieję, że nasza praca wzbudzi dyskusję. Liczymy również na to, że jej uczestnicy odniosą się nie tylko do naszych tez oraz wniosków, lecz także zechcą zaproponować dodatkowe, konkretne rozwiązania w celu rozwoju tego ważnego sektora polskiej gospodarki. 7

5 Rozdział 1. ROLNICZA MAPA POLSKI 1.1. Streszczenie Rolnictwo, aktualnie czwarty największy sektor gospodarki w Polsce, w ciągu ostatnich 25 lat bardzo się zmieniło. Wpływ na to miały zarówno przemiany gospodarcze dokonujące się w latach , jak i wejście Polski do Unii Europejskiej. Ponieważ 93% terytorium kraju zajmują tereny wiejskie, a sposób, w jaki prowadzi się gospodarstwa, sprzyja produkcji bezpiecznej żywności, ważne jest, by należycie wykorzystywać potencjał rolnictwa. Warunki przyrodnicze Jednym z najważniejszych, a przy tym niezależnych od polityki czynników kształtujących rolnictwo, są warunki przyrodnicze. W Polsce są one o 30-40% gorsze niż w krajach Europy Zachodniej. Między innymi dlatego, że w naszym klimacie lata, na które przypada duża część okresu wegetacyjnego, są ubogie w opady. O tym, jak funkcjonuje rolnictwo, decydują też gleby. Dobre i bardzo dobre stanowią 28,6% ogółu gruntów ornych, średnie 39,1%, natomiast słabe i bardzo słabe - 32,3%. Około 80% gleb użytków rolnych Polski jest w różnym stopniu zakwaszonych, pozostałe 20% to gleby o odczynie obojętnym i zasadowym. Ponieważ większość roślin uprawnych do prawidłowego rozwoju wymaga gleb o odczynie od słabo kwaśnego do obojętnego, eksperci postulują konieczność wprowadzenia tzw. wapnowania. zasiewów dominują zboża, które zajmują obecnie 73,2%. Warto zauważyć również systematyczny wzrost upraw kukurydzy i rzepaku, maleje natomiast udział ziemniaka, a w ostatnich latach również buraka cukrowego. Struktura upraw roślin wykazuje duże zróżnicowanie regionalne. W zachodniej części kraju gdzie gospodarstwa są większe i nowocześniejsze uprawia się na dużą skalę tzw. gatunki towarowe, tj. pszenicę i rzepak. W regionach o dużym rozdrobnieniu gospodarstw, gdzie produkuje się głównie na własne potrzeby (m.in. na Podkarpaciu i w Małopolsce), większy udział w strukturze zasiewów ma ziemniak, niż zboże. Nawozy Po wejściu Polski do UE wzrosła intensywność produkcji roślinnej, co związane jest ze zwiększeniem zużycia nawozów mineralnych (szczególnie w województwach o najbardziej intensywnej produkcji, m.in.: dolnośląskim czy wielkopolskim). Odwrotna tendencja dotyczy zużycia nawozów wapniowych, potrzebnych do odkwaszania gruntów. Od lat 90- tych zużycie wapna nawozowego spadło ponad trzykrotnie, na co duży wpływ miała rezygnacja z dopłat budżetowych do wapnowania gleb po wstąpieniu Polski do UE. Produkcja zwierzęca Produkcja zwierzęca to nadal dominujący dział w produkcji towarowej (ponad 55 %), choć w ostatnich latach jej udział się zmniejsza. W dziedzinie tej bardzo wyraźnie zaznaczają się procesy specjalizacji oraz koncentracji - znaczący wzrost pogłowia bydła i trzody chlewnej nastąpił w gospodarstwach powyżej 50 ha. Największa obsada zwierząt występuje w woj. podlaskim i wielkopolskim, najmniejsza - w dolnośląskim i zachodniopomorskim. W Wielkopolsce i na Kujawach hoduje się głównie trzodę chlewną, zaś na Podlasiu, Mazowszu i w Wielkopolsce bydło, w tym krowy mleczne. Potencjał polskiego rolnictwa O wykorzystaniu potencjału rolnictwa świadczą trzy czynniki. Pierwszym są zasoby ziemi uprawnej. Od 2000 do 2012 r. zmniejszyły się one o 16%. Z drugiej jednak strony o 20% wzrosła średnia powierzchnia użytków rolnych (UR) w gospodarstwie. Stało się tak, ponieważ spadła ogólna liczba gospodarstw. Drugi czynnik to praca. Jej potencjał jest w naszym kraju nadal gorzej wykorzystywany niż w UE, ale na przestrzeni ostatnich lat widać znaczącą poprawę efektywności wykorzystania pracy. Trzeci czynnik to kapitał. Zależy on od wartości środków trwałych, np. maszyn rolniczych. W latach wartość środków trwałych przypadających na 1 ha użytków rolnych zwiększyła się o 35 %. Największą dynamiką przyrostu wartości tych środków charakteryzowały się woj. lubuskie, małopolskie, śląskie i świętokrzyskie, najmniejszą zaś pomorskie. Najwyższą wartością środków trwałych mają gospodarstwa w woj.: śląskim, małopolskim, wielkopolskim i łódzkim. Specjalizacja Zmiany zachodzące w produkcji rolniczej prowadzą do jej koncentracji i specjalizacji. Duże, co najmniej stuhektarowe gospodarstwa, celują w produkcję roślin. Gospodarstwa, które mają ha powierzchni, charakteryzują się zarówno produkcją roślinną, jak i zwierzęcą. W gospodarstwach liczących do 10 ha specjalizacja nie występuje Przestrzeń produkcyjna Poziom i struktura produkcji rolniczej w Polsce są odzwierciedleniem warunków klimatyczno-glebowych, organizacyjno-ekonomicznych i ich zróżnicowania regionalnego. Warunki przyrodnicze, oceniane z punktu widzenia produkcji rolnej, są w naszym kraju o 30-40% gorsze w porównaniu z warunkami panującymi w krajach Europy Zachodniej. Polska jest krajem nizinnym ponad 96% terytorium położone jest poniżej 350 m n.p.m., a tylko 2,9% powyżej 500 m n.p.m. Znaczny wpływ na klimat ma u nas od zachodu Ocean Atlantycki, a od wschodu kontynent Azji. Polska leży więc w strefie ścierania się wpływów klimatu kontynentalnego europejskiego o dość suchych latach i zimnych zimach oraz umiarkowanego z wpływami klimatu atlantyckiego. To tworzy mało stabilne warunki dla produkcji rolniczej. Średnia roczna temperatura powietrza waha się w granicach 6,0 do 8,8 C, a okres wegetacyjny wynosi średnio około 220 dni i tylko w części południowo-zachodniej przekracza 230 dni. Innym ważnym czynnikiem klimatycznym są opady atmosferyczne. Na zachodzie kontynentu sumy opadów są znacznie wyższe. Polska zaś, a szczególnie jej środkowa część, (Mazowsze, Wielkopolska, Kujawy) należy do regionów o najniższych opadach w Europie. Średnia roczna suma opadów atmosferycznych wynosi mm na nizinach, mm na wyżynach i ponad 1000 mm w górach (zróżnicowanie warunków agroklimatycznych Polski przedstawia rysunek 1). Produkcja roślinna Jednym z podstawowych działów rolnictwa w Polsce jest produkcja roślinna. W 2012 r. jej wartość stanowiła ok. 40% całej produkcji towarowej. W ogólnej powierzchni 8 9

6 Rys. 1. Wskaźnik bonitacji agroklimatu Polski w skali 100 stopniowej; mapa opracowana z wykorzystaniem algorytmów modeli agroklimatu Polski Rys. 2. Wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej według województw Polska - 66 pkt. Źródło: Kozyra J., Górski T. 2004; Warunki klimatyczne, obok gleb, są czynnikiem decydującym o wykorzystaniu przestrzeni rolniczej, gdyż wpływają na dobór roślin uprawnych i poziom uzyskiwanych plonów. Niska jakość przestrzeni produkcyjnej nie tylko ogranicza dobór i plony roślin uprawnych, lecz ma także wiele niekorzystnych następstw w wymiarze gospodarczym oraz środowiskowym. Prowadzi bowiem potencjalnie do odłogowania gruntów i degradacji krajobrazu. Wytworzone z piasków gleby lekkie o dużej przepuszczalności i małej retencji, czyli zdolności do okresowego magazynowania wody opadowej, stają się bardzo podatne na suszę glebową. Na rysunku 2 przedstawiono zróżnicowanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej według województw. Zgodnie z kryteriami Komisji Europejskiej, około 53% użytków rolnych Polski zaliczono do obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). Cechami specyficznymi obszarów ONW są: niska produktywność ziemi spowodowana słabą jakością gleb, niekorzystne warunki klimatyczne i topograficzne oraz małe i zmniejszające się zaludnienie. W południowej Polsce znacznej części gmin przyznano status górskich ONW lub obszarów o specyficznych utrudnieniach. Najlepsze warunki przyrodnicze do produkcji rolnej występują zaś w południowej, a także południowo-wschodniej części kraju oraz na Kujawach, Żuławach i w centralnej części Wielkopolski. Najważniejszym czynnikiem przyczyniającym się do degradacji krajowych gleb jest ich silne zakwaszenie. Około 80% gleb jest w różnym stopniu zakwaszonych (bardzo kwaśnych 29%, kwaśnych 28%, lekko kwaśnych 24%). Pozostałe 20% to gleby mające odczyn obojętny i zasadowy. Uwzględniając fakt, że większość roślin uprawnych do pra- widłowego rozwoju wymaga gleb o odczynie od słabo kwaśnego do obojętnego, bardzo ważną potrzebą jest realizacja programu wapnowania. Natychmiastowego wapnowania wymaga ponad 4 mln ha gruntów ornych, z czego 2 mln ha stanowią gleby średnie i ciężkie, które po odkwaszeniu stanowić będą wysokiej wartości warsztaty produkcyjne. Poprawa odczynu gleb kwaśnych jest podstawowym czynnikiem zmiany sposobu ich użytkowania oraz korzystnego wpływu na plonowanie roślin Wykorzystanie potencjału rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polska dysponuje znacznym areałem użytków rolnych, który jednak systematycznie zmniejsza struktura gleb. Struktura gleb według jakości i przydatności rolniczej jest specyficzna. Gleby dobre i bardzo dobre (klasy I III) stanowią 28,6%, średnie (klasy IVa IVb) 39,1%, zaś słabe i bardzo słabe (klasy V-VI) - 32,3% ogółu gruntów ornych. W przypadku trwałych użytków zielonych, tylko 15% stanowią gleby dobre, a po około 42% przypada na gleby średnie i słabe. Potencjał produkcyjny polskiego rolnictwa, mimo wysokiego udziału gleb bardzo słabych i słabych, jest znaczny. Jednak stopień jego wykorzystania jest niski i zróżnicowany regionalnie. Jedną z miar wykorzystania potencjału produkcyjnego są plony zbóż. Przeciętnie w Polsce uzyskuje się około 3 3,5 tony ziarna zbóż z 1 ha. Zdecydowanie lepszym wykorzystaniem tego potencjału wyróżnia się zachodnia część Polski

7 Ziemia uprawna Podstawowym czynnikiem produkcji w gospodarstwie rolniczym są zasoby ziemi uprawnej. W latach występował trend zmniejszania powierzchni użytków rolnych (rys. 3). W skali kraju ich powierzchnia w stosunku do stanu z 2000 r. zmniejszyła się o 16% z 18,4 mln ha w 2000 r. do 15,6 mln ha w 2012 r. (w analizowanym okresie zwiększała się zaś powierzchnia lasów, średnio o blisko 27 tys. ha/rok). Zmiany w użytkowaniu gruntów są zróżnicowane regionalnie. W województwach charakteryzujących się dużą koncentracją produkcji rolniczej (kujawsko-pomorskie, opolskie, wielkopolskie) powierzchnia użytków rolnych (UR) szczególnie się nie zmniejszyła. Z kolei na terenie województw charakteryzujących się ekstensywnym charakterem produkcji rolniczej, tj. śląskiego, małopolskiego, podkarpackiego, świętokrzyskiego, powierzchnia użytków rolnych znacznie zmalała (rys. 4). Rys. 4. Zmiany powierzchni (%) UR w województwach w latach Rys. 3. Zmiany powierzchni użytków rolnych w Polsce w latach Źródło: Kuś J., Matyka M., 2014 Tab. 1. Zmiany średniej powierzchni gospodarstw powyżej 1 ha UR w województwach w latach Źródło: Kuś J., Matyka M., 2014 Znacznym zmianom ulegała również koncentracja ziemi wyrażona średnią powierzchnią użytków rolnych w gospodarstwie (tab. 1). W skali kraju średnia powierzchnia UR w gospodarstwie zwiększyła się w analizowanym okresie o 1,4 ha (20%). Nadal jednak udział użytków rolnych w gospodarstwach większych obszarowo jest w Polsce zdecydowanie niższy niż średnio w UE (tab. 2). Źródło: Kuś J., Matyka M.,

8 Tab. 2. Użytki rolne (%) w gospodarstwach o różnej powierzchni w wybranych krajach UE w 2010 r. Tab. 3. Wartość środków trwałych (zł ha-1 UR) w województwach w latach 2000 i Źródło: Kuś J., Matyka M., 2014 Analiza zróżnicowania regionalnego wskazuje, że powierzchnia UR w gospodarstwie zwiększała się we wszystkich województwach, jednak wystąpiły znaczne różnice w dynamice tego procesu. W największym stopniu średnia powierzchnia UR zwiększyła się w woj. zachodniopomorskim, lubuskim i opolskim. W ujęciu bezwzględnym (ha) parametr ten uległ najmniejszym zmianom w woj. małopolskim, łódzkim i świętokrzyskim, natomiast w ujęciu względnym (%) w woj. łódzkim i podlaskim. Zwiększenie średniej powierzchni UR w gospodarstwach możliwe było dzięki zmniejszeniu ogólnej liczby gospodarstw. W analizowanym okresie ogólna liczba gospodarstw zmniejszyła się o 581 tys. z 2859 tys. w 2000 r. do 2278 tys. w 2010 r. Praca Poza ziemią bardzo ważnym czynnikiem produkcji jest praca. W rolnictwie polskim jej zasoby są duże, ale nie w pełni wykorzystane. Według danych Eurostatu powierzchnia UR przypadająca na jednego pełnozatrudnionego (AWU1) w Polsce (7,7 ha) jest niemal czterokrotnie mniejsza niż w Niemczech (33,5 ha) oraz ponaddwukrotnie mniejsza niż średnio w UE (16,4 ha). Niemniej jednak zmiany zachodzące w analizowanym okresie pokazują poprawę efektywności wykorzystania pracy, czego wyrazem jest zmniejszenie się liczby pełnozatrudnionych na 100 ha użytków rolnych z 23 AWU w 2000 r. do 15 AWU w 2010 r. Zasoby nakładów pracy oraz ich zmiany w latach są znacznie zróżnicowane regionalnie. Proces przekształceń najintensywniej przebiegał w woj. kujawsko-pomorskim, łódzkim, mazowieckim, opolskim oraz podlaskim. Natomiast w woj. małopolskim i podkarpackim dynamika tych zmian była najmniejsza. Kapitał Trzecim, obok ziemi i pracy, czynnikiem produkcji w rolnictwie jest kapitał, który warunkowany jest przede wszystkim wartością środków trwałych2, np. maszyn rolniczych, w przeliczeniu na 1 ha UR (tab. 3). Wartość środków trwałych zwiększyła się w latach średnio dla kraju o 35%. Największą dynamiką przyrostu wartości tych środków charakteryzowały się woj. lubuskie, małopolskie, śląskie i świętokrzyskie, najmniejszą zaś woj. pomorskie. Najwyższą wartością środków trwałych cechowały się woj. śląskie, małopolskie, wielkopolskie i łódzkie. Źródło: Kuś J., Matyka M., 2014 Znaczna wartość środków trwałych na 1 ha UR w województwach o mniej intensywnym charakterze produkcji (śląskie, małopolskie) może być uwarunkowana dużą ilością maszyn i budynków o małej efektywności i przydatności z punktu widzenia nowoczesnego rolnictwa, ale posiadających wymierną wartość majątkową. Specjalizacja Spośród czynników decydujących o kierunku specjalizacji gospodarstwa podstawowe znaczenie ma powierzchnia posiadanych UR (tab. 4). Gospodarstwa średnie i większe (10 50 ha) łączą produkcję roślinną i zwierzęcą, gdyż taka powierzchnia gospodarstwa uniemożliwia w większości przypadków wypracowanie zadowalającego poziomu dochodów z samej produkcji roślinnej. W przypadku gospodarstw o większej powierzchni przetworzenie produktów roślinnych na zwierzęce stwarza szansę uzyskania większych dochodów i lepszego wykorzystania zasobów pracy. W tej grupie obszarowej w 2010 r. gospodarstwa bezinwentarzowe stanowiły tylko około 20%, a średnia obsada zwierząt wynosiła około 0,8 0,9 DJP3 ha-1 UR. 1 AWU (ang. Adult Work Unit) zatrudniony w wymiarze 2200 h rocznie. 2 Środki trwałe składniki majątku przedsiębiorstwa, które są przeznaczone do długotrwałego użytkowania, np. maszyny. 3 DJP duża jednostka przeliczeniowa inwentarza - umowna jednostka liczebności zwierząt hodowlanych w gospodarstwie

9 Tab. 4. Udział gospodarstw bez produkcji zwierzęcej w grupach obszarowych (PSR 2010) Rys. 5. Zmiany (%) udziału zbóż w strukturze zasiewów w latach i Źródło: Kuś J., Matyka M., 2014 Z kolei w grupie gospodarstw dużych (powyżej 100 ha) wyraźnie się uwidacznia specjalizacja w produkcji roślinnej. W 2010 r. około 55% gospodarstw należących do tej grupy całkowicie zrezygnowało z produkcji zwierzęcej, a średnia obsada zwierząt wynosiła tylko 0,19 DJP ha-1 UR. Brak produkcji zwierzęcej rzutuje na strukturę użytkowania gruntów oraz strukturę zasiewów. Gospodarstwa największe wyróżniały się mniejszym udziałem łąk i pastwisk oraz upraw trwałych, a zdecydowanie większym udziałem gruntów ornych pod zasiewami. Wśród roślin zbożowych dominują gatunki o większym znaczeniu rynkowym (pszenica 44% oraz kukurydza zbierana na ziarno 12%), przy małym udziale zbóż pastewnych, takich jak pszenżyto, mieszanki zbożowe i owies. W dwóch wydzielonych grupach największych gospodarstw ( ha oraz powyżej 100 ha) wyraźnie rejonizuje się również uprawa rzepaku oraz buraka cukrowego. Odmienna sytuacja występuje w grupie gospodarstw średnich i większych (10 50 ha), w których jest większa obsada zwierząt. Relatywnie duży jest w nich udział trwałych użytków zielonych4, zaś w strukturze zasiewów znaczącą pozycję stanowi kukurydza zbierana na kiszonkę, a także pszenżyto, żyto i mieszanki zbożowe. Gospodarstwa tej grupy wyróżniają się lepszym wykorzystaniem UR, gdyż ugorowane jest tylko 1 2% gruntów, przy średniej dla kraju wynoszącej 3%. Gospodarstwa drobne (1 10 ha), a szczególnie te najmniejsze (1 5 ha), w większości produkują na własne potrzeby i w ich przypadku nie można mówić o żadnej specjalizacji. Na podstawie informacji o użytkowaniu gruntów oraz obsadzie zwierząt można stwierdzić, że cechuje je bardzo ekstensywna forma organizacji produkcji, o czym świadczy m.in. 80% udział zbóż w zasiewach, a także mała obsada zwierząt i duży udział gruntów ugorowanych. Należy także podkreślić, że plony głównych roślin uprawnych są wyraźnie zróżnicowane w zależności od wielkości gospodarstw i ich intensywności (rys. 5). Wyższe plony roślin uprawnych uzyskują gospodarstwa towarowe, z reguły większe obszarowo, prowadzone bardziej intensywnie przez rolników (przedsiębiorców) o wyższym poziomie wiedzy fachowej. Plony zbóż w tej grupie gospodarstw są porównywalne z plonami uzyskiwanymi w krajach mających rozwinięte, intensywne rolnictwo. Źródło: Kopiński J., 2014 Struktura agrarna wpływa zarówno na strukturę zasiewów, jak i na poziom plonów. Wpływ tych uwarunkowań uwidacznia się również przy okazji regionalnego zróżnicowania produkcji roślinnej (rys. 6). Lepiej, z uwagi na to kryterium, wypada zachodnia część Polski, charakteryzująca się korzystniejszą strukturą agrarną i wyraźną specjalizacją w towarowej produkcji zbóż, rzepaku, buraka cukrowego Produkcja roślinna Produkcja roślinna jest podstawowym działem rolnictwa w Polsce. W 2012 r. jej wartość stanowiła około 40% całej produkcji towarowej. Wydajność produkcji roślinnej, wyrażona plonami wybranych roślin lub plonem przeliczeniowym5, jest ważnym kryterium oceny poziomu rozwoju rolnictwa i miarą kultury rolnej. Jej cechą charakterystyczną jest czasowe i regionalne zróżnicowanie struktury zasiewów, wielkości plonów z 1 ha oraz produkcji globalnej. Zróżnicowanie zbiorów głównych ziemiopłodów w latach jest pochodną zmian w powierzchni ich uprawy oraz plonowania roślin (tab. 5). W ogólnej powierzchni zasiewów dominują zboża, które zajmują obecnie 73,2%. W tej grupie roślin około 43% stanowią zboża jare, ale warto zauważyć systematyczny wzrost upraw kukurydzy (tab. 6). Wiąże się on z przesuwaniem granicy jej uprawy na północny wschód i wzrostem opłacalności produkcji. Udział kukurydzy uprawianej na ziarno i na kiszonkę wzrósł z około 2,5% powierzchni zasiewów w 2000 r. do około 6,4% w latach Produkcja roślinna jest podstawowym działem rolnictwa w Polsce. W 2012 r. jej wartość stanowiła około 40% całej produkcji towarowej. 4 Trwałe użytki zielone grunty zajęte pod uprawę traw lub innych upraw zielnych 5 Plon przeliczeniowy plon wyrażony w wartościach porównywalnych, np. jednostkach zbożowych, jednostkach owsianych, suchej masie. Plon przeliczeniowy wylicza się na podstawie współczynników przeliczeniowych produktów rolniczych

10 Rys. 6. Produkcja roślinna jedn. zboż./ha UR (średnio ) Tab. 6. Struktura zasiewów według grup ziemiopłodów w 2000 i 2010 r. (%) Źródło: Kuś J., Matyka M., 2014 Źródło: Kopiński J., 2014 Tab. 6. Struktura zasiewów według grup ziemiopłodów w 2000 i 2010 r. (%) Rośliną, której udział również systematycznie wzrasta, jest rzepak zajmujący obecnie około 9% powierzchni zasiewów. Systematycznie maleje natomiast wielkość upraw ziemniaka, a w ostatnich latach również buraka cukrowego. Niewielki jest także udział roślin pastewnych, w tym również wieloletnich roślin motylkowatych i ich mieszanek z trawami, które zajmują obecnie tylko około 4% w strukturze zasiewów. Z ogólnej powierzchni gruntów ornych ( tys. ha w 2010 r.) tys. ha jest obsiewanych, a resztę (450 tys. ha) stanowią odłogi i ugory. Struktura upraw roślin wykazuje duże zróżnicowanie regionalne (tab. 7). Tab. 7. Udział województw w krajowej powierzchni zasiewów i zbiorach zbóż oraz plony uzyskane w 2011 r. Źródło: Kuś J., Matyka M., 2014 Źródło: Kuś J., Matyka M.,

11 Zachodnia część kraju charakteryzuje się większą przeciętną powierzchnią gospodarstwa, mniejszym rozdrobnieniem gruntów, większymi możliwościami stosowania nowych technologii, a także wyższymi plonami roślin uprawnych, większym udziałem w zasiewach tzw. gatunków towarowych, tj. pszenicy i rzepaku, oraz większą skalą produkcji. W regionach o dużym rozdrobnieniu gospodarstw, czyli w woj. małopolskim i podkarpackim, z reguły ukierunkowanych na samozaopatrzenie rodzin rolniczych, większy udział w strukturze zasiewów ma ziemniak, mniejszy zaś zboże. Największym udziałem w krajowej powierzchni zasiewów zbóż charakteryzują się natomiast woj. wielkopolskie, mazowieckie i lubelskie, gdzie produkuje się niemal 1/3 ogólnego wolumenu ziarna. Warunki cenowe powodują, że rozszerza się uprawa pszenicy i jęczmienia na glebach przeznaczanych pod żyto. Najwyższe plony zbóż osiągają gospodarstwa zlokalizowane w woj. opolskim i dolnośląskim, najniższe natomiast w woj. podlaskim i mazowieckim (tab. 8). Jeśli chodzi o uprawę buraka cukrowego, to blisko 78% krajowej powierzchni uprawy tej rośliny skoncentrowane jest w sześciu województwach (dolnośląskim, kujawsko- -pomorskim, lubelskim, mazowieckim, opolskim i wielkopolskim). Podobna koncentracja widoczna jest w uprawie rzepaku. Ponad 78% powierzchni uprawy tej rośliny jest zlokalizowane w siedmiu województwach (dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, opolskim, pomorskim, warmińsko-mazurskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim). Regiony te wyróżniają się dużym udziałem gospodarstw większych obszarowo. Na terenie woj. podlaskiego z kolei widoczny jest duży udział roślin pastewnych uprawianych na gruntach ornych, co jest wynikiem m.in. niskiej jakości użytków zielonych oraz upowszechniania w tym regionie uprawy kukurydzy na kiszonkę, stanowiącej istotne źródło paszy energetycznej dla bydła Nawozy Po wejściu Polski do Unii Europejskiej obserwujemy dynamiczny wzrost intensywności produkcji roślinnej, powodowany głównie zwiększeniem zużycia nawozów mineralnych (rys. 7). Najwyższy średni przyrost zużycia nawozów mineralnych (ponad 40 kg NPK6 ha-1 UR w ciągu 8 lat) nastąpił w województwach o najbardziej intensywnej produkcji: dolnośląskim, opolskim, wielkopolskim, łódzkim i kujawsko-pomorskim (rys. 8). Na ogół jednak wzrastającej intensywności produkcji rolniczej w zakresie nawożenia nie towarzyszyło podobne tempo wzrostu plonowania roślin (rys. 7). Najmniejsze zużycie NPK w nawozach mineralnych odnotowano w woj. małopolskim i podkarpackim. Dodatkowo w woj. małopolskim zarysowała się tendencja zmniejszania zużycia NPK (tab. 8). Zróżnicowane tempo wzrostu zużycia nawozów ilustruje rysunek 9. Zupełnie odmienną tendencję odnotowano w przypadku zużycia nawozów wapniowych (rys.10). W latach 90. zużycie tych nawozów kształtowało się na dość stałym poziomie, oscylującym wokół około 100 kg CaO ha-1 UR. Jednak w ostatnim czasie odnotowano drastyczny spadek ich zużycia do poziomu niespełna 33 kg CaO ha-1 UR w 2011 r. Dynamiczna tendencja spadkowa zużycia nawozów wapniowych była, i nadal jest, w dużej mierze spowodowana koniecznością rezygnacjiz dopłat budżetowych do wapnowania gleb po wstąpieniu Polski do UE. Zużycie nawozów wapniowych jest jednak w bardzo dużym stopniu zróżnicowane regionalnie. Szczególnie niekorzystna sytuacja pod tym względem występuje w woj. świętokrzyskim, małopolskim, podkarpackim i podlaskim. Pozytywnie należy natomiast ocenić poziom zużycia tych nawozów w woj. opolskim, zachodniopomorskim i dolnośląskim. Rys. 7. Zmiany poziomu nawożenia (NPK) i wydajności w Polsce Źródło: Kopiński J., 2014 Rys. 8. Regionalne zróżnicowanie poziomu nawożenia ( ) 6 Nawozy NPK wieloskładnikowe nawozy mineralne zawierające azot (N), fosfor (P) i potas (K) w postaci przyswajalnej przez rośliny. Źródło: Kopiński J.,

12 Tab. 8. Poziom nawożenia mineralnego NPK w województwach w latach Rys. 10. Zużycie wapna nawozowego w kg/ha UR w latach Źródło: GUS 1.6. Produkcja zwierzęca Źródło: Kuś J., Matyka M., 2014 Rys. 9. Zmiany zużycia nawozów NPK w 3-leciach i powierzchnia użytków rolnych wykorzystywanych rolniczo W Polsce produkcja zwierzęca jest dominującym działem w strukturze towarowej produkcji rolniczej. W ostatnich latach jej udział się zmniejszał, ale nadal przekracza 55%. Duża zmienność opłacalności produkcji zwierzęcej, powodowana wahaniami cen produktów zwierzęcych i pasz, przyczynia się do dużych zmian stanu pogłowia wszystkich gatunków zwierząt gospodarskich. Po wprowadzeniu zasad gospodarki rynkowej pod koniec lat 80-tych w 1989/90 r. nastąpił spadek pogłowia wszystkich gatunków zwierząt gospodarskich. Dopiero od 2000 r., a szczególnie po wejściu Polski do UE oraz wprowadzeniu limitowania produkcji mleka, nastąpiła pewna stabilizacja zarówno pogłowia, jak i produkcji zwierzęcej. Zaznaczają się jednak wyraźnie procesy specjalizacji oraz koncentracji tej produkcji wymuszane przez wzrastającą konkurencję na rynku. W ciągu ostatnich lat nastąpił znaczący wzrost pogłowia bydła i trzody chlewnej w gospodarstwach rolnych powyżej 50 ha UR. Rolnictwo polskie charakteryzuje znaczne terytorialne zróżnicowanie obsady zwierząt (tab. 9). Zróżnicowanie obsady zwierząt gospodarskich na 100 ha użytków rolnych przedstawiono na rysunku 11. W analizowanym okresie średnia obsada zwierząt w Polsce zwiększyła się o 7% z 44,8 do 47,6 DJP 100 ha-1 UR. Największa obsada zwierząt występuje w woj. podlaskim i wielkopolskim (71 78 DJP 100 ha-1 UR), a najmniejsza w dolnośląskim i zachodniopomorskim (ok DJP 100 ha-1 UR). Obsada zwierząt zwiększała się najszybciej w woj. warmińsko-mazurskim i podlaskim, natomiast w woj. podkarpackim, małopolskim i lubelskim uległa znacznemu zmniejszeniu (rys. 12)

13 Rys. 11. Obsada zwierząt (DJP/100 ha 1 UR)1 średnio Tab. 9. Obsada zwierząt gospodarskich w województwach w latach Źródło: Kuś J., Matyka M., powierzchnia użytków rolnych wykorzystywanych rolniczo Źródło: Kopiński J., 2014 Rys 12. Zmiany (%) pogłowia zwierząt w DJP w latach i powierzchnia użytków rolnych wykorzystywanych rolniczo Zróżnicowanie regionalne widoczne jest także, jeśli popatrzeć na ukierunkowanie produkcji zwierzęcej. W woj. wielkopolskim i kujawsko-pomorskim występuje największa koncentracja trzody chlewnej. Natomiast woj. podlaskie, mazowieckie i wielkopolskie charakteryzują się największym udziałem pogłowia bydła, w tym krów mlecznych (tab. 10). Tab. 10. Udział województw w krajowym pogłowiu bydła i trzody chlewnej w 2010 r. (%) na tle udziału w powierzchni UR Źródło: Kopiński J., 2014 Źródło: Kuś J., Matyka M.,

14 Szczególnie duże zmiany nastąpiły w Polsce, jeśli chodzi o koncentrację produkcji. W ostatnich latach widoczna jest tendencja do koncentracji produkcji mleka, przyczyniająca się także do wzrostu mleczności krów w kraju. Średnia wydajność mleka pozyskiwanego od jednej krowy w 2000 r. wynosiła 3668 litrów, w 2006 r. kształtowała się na poziomie 4200 litrów, a w 2010 r. wzrosła do 4487 litrów. Zmieniła się jednak struktura gospodarstw utrzymujących krowy mleczne. W latach liczba takich gospodarstw zmniejszyła się ponad trzykrotnie, szczególnie zaś drastycznie zmalała liczba gospodarstw utrzymujących małe stada krów (do 10 sztuk). W tym samym czasie wzrastała jednak liczba gospodarstw posiadających większe stada, stwarzające możliwości uzyskiwania parytetowego dochodu7 z pracy w gospodarstwie. Jako przykład można podać, że w analizowanym okresie liczba gospodarstw posiadających stada krów liczące od 20 do 50 sztuk wzrosła aż dziewiętnastokrotnie. W 2012 r. już ponad 70% całkowitego pogłowia krów znajdowało się na terenie gospodarstw posiadających stada powyżej 10 sztuk (tab. 11). Rys. 13. Liczba hurtowych dostawców mleka (tys.) oraz średnia wielkość sprzedaży (tony) Tab. 11. Gospodarstwa utrzymujące krowy (tys.) Źródło: Kopiński J., 2014 Źródło: Kuś J., Matyka M., 2014 Zmiany te znajdują również pełne potwierdzenie w analizach prowadzonych przez Agencję Rynku Rolnego. W latach liczba hurtowych dostawców mleka w Polsce zmniejszyła się z 311 tys. do 156 tys., czyli prawie o 50%. W tym samym czasie przeciętna ilość mleka dostarczanego przez jedno gospodarstwo wzrosła ponaddwukrotnie, z 27 do 61 ton w ciągu roku (rys. 13). W analizowanym okresie zmniejszyła się o 75% również liczba gospodarstw posiadających chów trzody chlewnej (tab. 12). Jednak ponad dwukrotnie wzrosła liczba gospodarstw utrzymujących większe stada trzody. Wyraźnie zwiększyła się np. liczba dużych ferm (z 1,7 tys. do 2,7 tys.). Ta grupa gospodarstw utrzymuje już blisko 50% całego pogłowia trzody chlewnej. Ważniejsze kierunki zmian w polskim rolnictwie po roku 1989 przedstawia tabela nr 13. Tab. 13. Ważniejsze kierunki zmian w polskim rolnictwie po roku 1989 Tab. 12. Gospodarstwa prowadzące chów trzody chlewnej (tys.) Ważniejsze cechy charakterystyczne sfer Technosfera Socjosfera Infosfera Zmiana priorytetów gospodarowania (zamiast maksymalizacji optymalizacja), rozwój zrównoważony, ekstensyfikacja produkcji po 1989 r., stabilizacja plonów, zmniejszenie pogłowia bydła i owiec, uproszczenia w produkcji roślinnej, nadmiarprodukcji, wyłączanie gruntów z produkcji, zainteresowanie różnymi systemami gospodarowania Znaczący spadek zatrudnieniaw rolnictwie (także istnienie bezrobocia), relatywnie niższy poziom wykształcenia i mobilności ludności wiejskiej, przyspieszenie wymiany pokoleń w rolnictwie, duże znaczenie wsparcia socjalnego, a w ostatnich latach dopłat, poszukiwanie pracy za granicą, próby wykorzystania wielofunkcyjności obszarów wiejskich, wzrost świadomości ekologicznej, troska o bezpieczeństwo żywnościowe Intensywny rozwój sfery informacji (komputery, potem Internet, telefonia komórkowa, telewizja), malejące znaczenie przekazu ustnego, ewolucja doradztwa rolniczego od technologicznego do ekonomiczno-organizacyjnego Źródło: Kuś J., Matyka M., Dochód parytetowy dochód porównywalny ze średnią płacą w gospodarce. Źródło: Fotyma M., Krasowicz S.,

15 28 29

16 Rozdział 2. EWOLUCJA PRZEMIAN POLSKIEGO ROLNICTWA W LATACH Streszczenie W sektorze żywnościowym transformacja rozpoczęła się wcześniej niż w innych sektorach gospodarki, bo już latem 1989 r. Wtedy doszło do liberalizacji rynku, możliwej m.in. dlatego, że w rolnictwie dominowała własność prywatna. Zasadnicza zmiana ustroju ekonomicznego państwa nastąpiła na początku 1990 r. W tym czasie zaczęto wprowadzać rozwiązania rynkowe. Najważniejsze okazały się nowe regulacje makroekonomiczne, w tym m.in. proklamowanie wolności gospodarczej czy uwolnienie handlu zagranicznego. Początki transformacji gospodarczej Na początku lat 90. nastąpiło otwarcie na zagranicę, lecz głównie importowe (szanse eksportowe za nim nie nadążały). Problemem był nie tyle wzrost importu, ile wypieranie produkcji krajowej przez import ze względu na jej niedostateczną konkurencyjność. Nie brakuje opinii, że Polska nie chroniła dostatecznie swojego sektora żywnościowego, co sprawiało, że coraz to większe enklawy poszczególnych rynków branżowych kształtowane były przez firmy zagraniczne, a silna konkurencja zewnętrzna zmniejszała szansę polskich wytwórców. Od ostatniej dekady ubiegłego stulecia aż do 2003 r. utrzymywało się ujemne saldo handlu zagranicznego. Wartość eksportu pod koniec ostatniej dekady ubiegłego stulecia z trudem przekraczała 3 mld USD, a wartość importu przekraczała 3,5 mld USD. Nastąpiły znaczące zmiany w geografii polskiego eksportu. Zwiększył się eksport towarów rolno-spożywczych do UE, a także krajów CEFTA. Mniej eksportowaliśmy do krajów byłego ZSRR, w tym przede wszystkim do Rosji. Ponadto w eksporcie zmniejszał się udział produktów zwierzęcych, wzrastał natomiast udział produktów roślinnych nieprzetworzonych. Sytuacja zaczęła się zmieniać na początku XXI w. Szczególnie szybki wzrost obrotów handlowych nastąpił od 2003 r., wiązał się on z przyspieszeniem liberalizacji wymiany handlowej z UE. Polska przekształciła się z importera netto, którym była do 2002 r., w coraz bardziej liczącego się eksportera netto żywności. W latach wartość eksportu zwiększyła się blisko siedmiokrotnie, a importu ponadczterokrotnie. Skutkiem tego w 2013 r. nadwyżka handlowa w obrotach żywnością zbliżyła się do 6 mld euro. Polska wchodzi na europejski rynek Na przełomie wieków gospodarka światowa była spowolniona, co nie wpływało korzystnie na sytuację rolnictwa. W takich okolicznościach rolnicy obawiali się wejścia do Unii Europejskiej. Zwolennicy integracji zaznaczali jednak, że wejście przyspieszy wzrost gospodarczy, a to on jest przecież warunkiem rozwoju rolnictwa. Akcesja faktycznie do tego doprowadziła. Niedługo po niej zwiększył się m.in. eksport towarów, i to o 141%. Do opowiedzenia się za wejściem Polski do UE skłoniły rolników także obietnice dotacji. I tutaj oczekiwania zostały spełnione sektor rolniczy w okresie członkostwa został wsparty z budżetu UE-27 kwotą blisko 30 mld euro. Badania opinii społecznej wskazują, że po 10 latach członkostwa ponad 60% rolników akceptuje członkostwo w UE. Członkostwo w UE, głównie za sprawą różnego rodzaju dofinansowań, poprawiło sytuację dochodową polskich rolników. Co więcej, dynamika wzrostu dochodów gospodarstw domowych rolników była wyższa niż w pozostałych grupach społeczno-ekonomicznych. Jeżeli chodzi o przedsiębiorców rolnych (zarówno producentów, jak i tych świadczących usługi), to po akcesji ich sytuacja ekonomiczno-finansowa była nie tylko dobra, lecz także stabilna. Istotną konsekwencją wzrostu dochodów rolników było duże ożywienie inwestycyjne. Wzrósł popyt na maszyny rolnicze, a także na inne dobra inwestycyjne. Do tego stopnia, że sprzedawano ich około dwukrotnie więcej niż dotąd. W okresie członkostwa Polski w UE zwiększył się eksport rolno-spożywczy, co przyczyniło się do podwojenia naszego udziału w całkowitym eksporcie rolno-spożywczym UE z 1,7% w 2003 r. do 4,1% w 2012 r. Obecnie Polska zajmuje ósme miejsce wśród najważniejszych eksporterów żywności UE. Na rynek unijny eksportujemy głównie produkty przetworzone, m.in. wyroby cukiernicze (1,67 mld euro), mięso czerwone i podroby (1,48 mld euro), wyroby tytoniowe (1,39 mld euro), przetwory z owoców (1,04 mld euro), mięso drobiowe i podroby (0,96 mld euro), mleko i produkty mleczarskie (1,14 mld euro), ryby i skorupiaki (0,84 mld euro), przetwory mięsne (0,62 mld euro) oraz zboże (0,62 mld euro). Natomiast z UE importujemy przede wszystkim produkty roślinne i roślinne przetworzone. Drugim po UE odbiorcą polskich produktów rolno-spożywczych są kraje WNP, przede wszystkim Rosja. W 2013 r. sprzedaż na ten rynek zwiększyła się o 8,6% do 2,19 mld euro. Kolejnymi importerami produktów rolno-spożywczych z Polski są kraje trzecie, niezaliczane do żadnego ugrupowania, np. Chiny. Do nich w 2013 r. wyeksportowaliśmy produkty rolno-spożywcze o wartości 1,58 mld euro, czyli o 20% więcej niż rok wcześniej. W dalszej kolejności wysyłamy żywność na rynek krajów NAFTA (Kanada, Meksyk, USA), krajów kandydujących do UE i krajów EFTA (Islandia, Liechtenstein, Norwegia, Szwajcaria). Reasumując handel zagraniczny to ważny czynnik stabilizujący krajowe rynki produktów rolnych. W Polsce dynamika produkcji rolnictwa i przemysłu spożywczego przewyższa dynamikę popytu na żywność. Większa część przyrostu produkcji sektora jest kierowana na rynki zagraniczne, co oznacza, że eksport stał się ważnym kanałem zagospodarowania nadwyżek. Tym samym stanowi bardzo ważne źródło wpływów dla krajowego przemysłu spożywczego. To z kolei ma korzystny wpływ na koniunkturę w wielu branżach rolnictwa i przemysłu spożywczego. Ukształtowana struktura towarowa handlu produktami rolno-spożywczymi jest korzystna dla polskiej gospodarki i potwierdza tezę o proeksportowym charakterze rozwoju krajowego przemysłu spożywczego Ewolucja roli i znaczenia rolnictwa w gospodarce Polski Lata 90. zapisały się w historii Polski jako okres transformacji ustrojowej. W sektorze żywnościowym proces ten rozpoczął się wcześniej niż gdzie indziej. Latem 1989 r. uwolniono (z niewielkimi wyjątkami) ceny produktów, co dało początek liberalizacji rynku. Zasadnicze zmiany ustroju ekonomicznego państwa wprowadzono na początku 1990 r. Nowe ustawodawstwo eliminowało krok po kroku centralistyczne instrumenty regulowania gospodarki i wprowadzało rozwiązania rynkowe. Najważniejsze i najgłębiej sięgające okazały się nowe regulacje makroekonomiczne, w tym m.in.: zniesienie rozdzielnictwa deficytowych dotychczas dóbr, proklamowanie wolności gospodarczej (wszelka działalność, która nie jest prawnie zabroniona, jest dozwolona), uwolnienie cen, wdrażanie nowej polityki pieniężnej (elastyczne kształtowanie kursów dewizowych, zakończone wprowadzeniem wewnętrznej wymienialności złotego), pakiet przedsięwzięć antyinflacyjnych, uwolnienie handlu zagranicznego, prywatyzacja własności państwowej (w tym również w rolnictwie), uspółdzielczenie spółdzielczości. Wszystkie te zmiany ukształtowały całkowicie nowe otoczenie rolnictwa. O ile niewiele z nich było adresowanych bezpośrednio do tego sektora (z wyjątkiem tych z sierpnia 1989 r.), o tyle okazało się, że rolnictwo jako układ otwarty wchłaniało owe zmiany, stosunkowo szybko stając się elementem nowych struktur gospodarczych. Potwierdziło to założenia tezy, która mówi o tym, że koniunktura rolnicza w decydującym stopniu zależy od ogólnej koniunktury gospodarczej

17 2.3. Okres dostosowywania się sektora żywnościowego do akcesji Poprawy sytuacji produkcyjno-ekonomicznej nie przyniósł przełom wieków, kiedy to gospodarka światowa była spowolniona. Ukształtowana równowaga produkcyjnoekonomiczna nie zapewniała satysfakcjonujących dochodów dla 4/5 rodzin związanych z rolnictwem. Trudno więc dziwić się rolnikom i mieszkańcom wsi, że byli pełni obaw przed akcesją. Niepewność rolników miała swoje źródło w uwarunkowaniach ekonomicznych i społecznych. Sytuacja ekonomiczna polskiego rolnictwa była trudna. Dramaturgię wydarzeń zaostrzały propozycje Komisji Europejskiej. Widoczna była dysproporcja między prawami a obowiązkami. Państwa kandydujące musiały przyjąć na siebie w dziedzinie rolnictwa wszystkie obowiązki, wynikające z acquis communautaire8, i to już z pierwszym dniem członkostwa. Natomiast pełne prawa miały być przyznane dopiero po dziesięcioletnim okresie przejściowym. Tak długi czas, przy zaproponowanych warunkach, według wielu opinii, stanowił realne zagrożenie dla zdolności konkurencyjnych wielu polskich gospodarstw towarowych, w tym przede wszystkim silnych ekonomicznie. Zwolennicy integracji zwracali uwagę na duże prawdopodobieństwo przyspieszenia wzrostu gospodarczego. To on jest warunkiem niezbędnym do długookresowego trwałego rozwoju rolnictwa i całego sektora żywnościowego. Członkostwo Polski w Unii Europejskiej było niewątpliwie czynnikiem przyspieszającym wzrost gospodarczy. W latach tempo wzrostu PKB umożliwiało przyspieszenie rozwoju krajowego popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego oraz popytu eksporterów. W tym okresie zwiększyły się one łącznie odpowiednio: spożycie indywidualne o 22,5%, inwestycje o 66%, eksport towarów o 141%. Są to wskaźniki rozwoju gospodarczego, skutkujące wzrostem krajowego popytu na żywność (o 14%) oraz bardzo dużym ożywieniem w handlu produktami rolno-spożywczymi, którego obroty zwiększyły się trzykrotnie. Szybki wzrost gospodarczy, wraz z podwyżką dochodów ludności, sprzyjał polepszeniu jakości wyżywienia. To z kolei poprawiło strukturę spożycia żywności, a także zwiększyło jej obudowę usługami przetwórczymi i handlowymi. W analizach potencjalnych korzyści i strat związanych z procesem integracji podkreślano fakt, że Wspólna Polityka Rolna zapewnia producentom stabilne warunki produkcji w długim okresie. Dla polskich rolników, narażonych na częste zmiany polityki rolnej, zapewnienie stabilnych warunków produkcji, według wielu opinii, miało okazać się osiągnięciem mającym równie duże znaczenie jak pomoc finansowa. Po stronie korzyści akcentowano głównie pożytki finansowe związane z akcesją. Wydaje się, że wielkość środków finansowych dla wahających się rolników była argumentem decydującym o opowiedzeniu się w referendum za członkostwem w UE. Sektor rolniczy w okresie członkostwa został wsparty z budżetu UE-27 kwotą blisko 30 mld euro (tab. 1). Badania opinii społecznej wskazują, że po 10 latach członkostwa ponad 60% rolników akceptuje członkostwo w UE lat członkostwa Polski w UE W Polsce w 2013 r. w użytkowaniu gospodarstw rolnych powyżej 1 ha UR (użytków rolnych) było ponad 15,2 mln ha UR9, w tym większość (94,7%, czyli 14,4 mln ha) było utrzymanych w dobrej kulturze rolnej i stanowiły one około 9% wszystkich takich UR, jakimi dysponuje rolnictwo UE-27. Były to jednak grunty o relatywnie niskiej jakości użytkowej z punktu widzenia prowadzonej działalności rolniczej. Koncentracja W ostatnim dziesięcioleciu w polskim rolnictwie coraz silniej zaznaczają się procesy 8Acquis communautaire inaczej porządek prawny UE, a więc zbiór zasad prawnych obecnych Wspólnot Europejskich, jak również orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Pierwszej Instancji. 9UR w Polsce stanowiły około. 8,8% obszaru gruntów rolniczych UE-27. Większym odsetkiem ziemi rolniczej dysponowały Francja (16,1%), Hiszpania (13,6%), Wielka Brytania (9,6%) i Niemcy (9,3%). Tab. 1. Kwota transferów środków WPR, które napłynęły do Polski (dane w euro) Źródło: Dane Eurostatu koncentracji (wzmocniło je wejście naszego kraju do UE). W okresie średni obszar ogółu gospodarstw rolnych powyżej 1 ha UR w Polsce powiększył się o 15,6%. Ponad 80% tego wzrostu nastąpiło w latach Skalę proefektywnościowych przeobrażeń strukturalnych najlepiej obrazują zmiany w wielkości grupy gospodarstw mających szanse na rozwój i sprostanie konkurencji. Za takie w polskich warunkach uznaje się gospodarstwa 30-hektarowe i większe. W latach ich udział w ogólnej liczbie gospodarstw o areale powyżej 1 ha UR zwiększył się z 6 do 9%, a obszar ziemi w ich dyspozycji z 26,5% w 2002 r. do 44,3% w 2013 r. Praca W 2013 r. populacja wnosząca wkład pracy w działalność rolniczą prowadzoną przez indywidualne gospodarstwa rolne i nieotrzymująca za nią wynagrodzenia liczyła 3669,4 tys. osób10, przy czym była to zbiorowość o 8,9% mniejsza niż 10 lat wcześniej11. Jeżeli wyrazimy ich pracę w ekwiwalencie pełnego etatu, czyli w pełnozatrudnionych12, to zauważymy, że w latach zbiorowość ta zmniejszyła się z 2044,7 do 1769,9 (o 13,4%). Z badań wynika, że zwiększa się liczba osób posiadających gospodarstwo powyżej 1 ha UR, które pracują wyłącznie poza rolnictwem. Ich liczebność oszacowano w 2013 r. na blisko 460 tys., podczas gdy w 2003 r. było ich około 305 tys. Utrzymujące się, pomimo korzystnych trendów, rozdrobnienie agrarne jest konsekwencją wcześniejszych opóźnień rozwojowych, których niwelowanie nie zależy od zmian w sektorze rolniczym. Dalszy postęp w dywersyfikacji aktywności zawodowej osób z rodzin z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego w głównej mierze tkwi poza rolnictwem. Przygotowanie do pracy w sektorach nierolniczych systematycznie się poprawia, o czym świadczą zmiany w poziomie wykształcenia ogólnego ludności w wieku 15 i więcej lat z rodzin z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego13. W latach odnotowano postęp w liczbie absolwentów szkół średnich i pomaturalnych (z 18 do 34%) oraz wyższych (z 3 do 13%). Ponadto w tym czasie odsetek osób, które posia- 10Wszystkie dane dla 2013 r. opracowano na podstawie wyników PSR 2002 i 2011, wyników reprezentacyjnego badania Struktura gospodarstw rolnych przeprowadzonego przez GUS w 2005 i 2007 r. oraz panelowych badań terenowych zrealizowanych przez IERiGŻ-PIB w 2005 i 2011 r. 11Przytaczane informacje dla 2003 r. określono na podstawie wyników PSR 2002, wyników reprezentacyjnego badania Struktura gospodarstw rolnych przeprowadzonego przez GUS w 2005 r. oraz panelowych badań terenowych zrealizowanych przez IERiGŻ-PIB w 2000 i 2005 r. 12Oznacza to, że jedna osoba pracuje w gospodarstwie rolnym 2120 godzin w ciągu roku, czyli pracowała w ciągu roku 265 dni roboczych po 8 godzin dziennie. Tak wyliczony odpowiednik pełnego etatu to jednostka pracy, co skrótowo oznacza się AWU, a w odniesieniu do członków rodziny rolniczej oznacza się FWU. 13Zmiana w poziomie wykształcenia określona na podstawie Spisu ludności i mieszkań 2002 i 2011 r. oraz panelowych badań terenowych zrealizowanych przez IERiGŻ-PIB w 2000, 2005 i 2011 r

18 Polska produkuje ok. 12,7 mln ton mleka i jest czwartym producentem w UE. Polska jest trzecim producentem cukru w UE. Polska jest trzecim co do wielkości producentem zbóż w UE. dały szkolne kwalifikacje nierolnicze, zwiększył się z 44 do 57%. Ocenia się, że w 1999 r tys. gospodarstw (5,2 8,7% ogółu) powiększało wartość posiadanego majątku trwałego. W 2013 r. natomiast cechą taką wyróżniało się już tys. gospodarstw (około 17% ogółu), które wytworzyły około 69% krajowej wartości produkcji rolniczej. Korzystnej zmianie uległy również technologie stosowane w produkcji rolniczej. W latach nastąpił wzrost udziału gospodarstw posiadających: ciągniki (z 35,9 do 44,6%), kombajny (z 4 do 6,5%), opryskiwacze (z 15,8 do 21,5%). Nasze produkty w UE Zwiększeniu intensywności produkcji roślinnej towarzyszył wzrost plonów roślin uprawnych. Tylko w latach plony rzepaku i rzepiku powiększyły się o blisko 48%, buraków cukrowych o blisko 37%, pszenicy o 21%, a roślin strączkowych pastewnych uprawianych na nasiona o 15%. W produkcji zwierzęcej odnotowano również wzrost wydajności jednostkowej zwierząt. Średnie roczne tempo przyrostu wydajności mlecznej wynosiło blisko 82 litry w przeliczeniu na jedną krowę w całym tym okresie, a produkcja żywca wieprzowego w przeliczeniu na sztukę średniego stanu rosła w średnim rocznym tempie około 2 kg. W konsekwencji średni roczny udój mleka od jednej krowy wyniósł 4618 l, a produkcja żywca wieprzowego w wadze żywej 155,8 kg w przeliczeniu na 1 ha UR. Było to konsekwencją postępu genetycznego w chowie zwierząt, zmianie sposobu ich żywienia, poprawie jakości pasz własnych oraz kupowanych. Należy podkreślić, że w latach wzrosła wielkość produkcji rolniczej. Z danych GUS wynika, że wartość globalnej produkcji polskiego rolnictwa w cenach bieżących w 2013 r. wynosiła ,7 mln zł. Liczona w cenach stałych była o 16,2% wyższa niż w 2000 r., a o 9,8% w stosunku do 2005 r. Tym samym średnioroczny realny wzrost wartości produkcji w latach wynosił 1,63%, podczas gdy w latach było to 1,47%. Polska produkuje ok. 12,7 mln ton mleka i jest czwartym producentem mleka w UE. Produkcja mleka jest stabilna, gdyż rosnąca mleczność rekompensuje spadek zwierząt. Mleko w coraz większym stopniu jest przetwarzane na produkty o dużym udziale wartości dodanej (sery dojrzewające, jogurty itp.). Eksport netto produktów mleczarskich stanowi ok. 1,3 mln t w przeliczeniu na mleko, a jego wartość to 950 mln euro. Polska stała się dużym eksporterem serów przeznaczamy na ten cel około 185 tys. t. Polska jest trzecim producentem cukru w UE. Potencjał produkcyjny sektora po restrukturyzacji nieznacznie zmniejszył się do około 1900 tys. t, ale znacznie przekracza zapotrzebowanie rynku wewnętrznego, które wynosi około 1600 tys. t. Spadek powierzchni uprawy buraków cukrowych do 185 tys. ha został zrekompensowany przez wzrost plonów do 630 dt14/ha. Modernizacja przemysłu cukrowniczego, a także jego bazy surowcowej wpłynęła na efektywność produkcji i przetwórstwa buraków cukrowych. Branża przemysłu cukrowniczego jest eksporterem netto około tys. ton cukru. Od początku XXI w. produkcja drobiu w Polsce zwiększyła się trzykrotnie, do około 1600 tys. ton. Konsumpcja drobiu wzrosła dwukrotnie do ponad 26kg/os./rocznie co stanowi 37% całkowitego spożycia mięsa. Eksport drobiu jest aż 11-krotnie większy niż w 2000 r. i przekracza 530 tys. ton, co stanowi 33% produkcji. Obecnie Polska jest czwartym w UE producentem mięsa drobiowego i trzecim jego eksporterem. W 2013 r. wartość tego eksportu wyniosła ok. 1,2 mld euro. Zdobywamy nowe rynki zbytu w Azji i Afryce. Polska jest trzecim co do wielkości producentem zbóż w UE. W ostatniej dekadzie średnia wielkość zbiorów wyniosła 27 mln t. Aczkolwiek występowały wahania ich wielkości (od 21,7 do 29,7 mln t), które wynikały z czynników losowych. Od wielu lat Polska była importerem netto zbóż i w zasadzie, nie licząc pojedynczych lat, nadal nim pozostaje. Jednakże po wejściu do UE sytuacja znacznie się zmieniła. Przed akcesją eksportowaliśmy niewielkie ilości zbóż, a większe tylko w latach dużego urodzaju. Jednocześnie import podlegał również wahaniom w zależności od sytuacji rynkowej. Natomiast po wejściu do UE, niezależnie od wielkości zbiorów, eksportujemy przynajmniej 1 mln t w sezonie, a często powyżej 2 mln t (rekord to 4,5 mln t w sezonie 2012/13). Jednocześnie import ustabilizował się w granicach 1,5 2,5 mln t. Polska jest jednym z największych w Europie producentów, przetwórców i eksporterów rzepaku. Przy produkcji przekraczającej 2 mln t ma 11% udziału w produkcji rzepaku w UE i zajmuje z Wielką Brytanią trzecią lokatę w produkcji. Renomę liczącego się producenta i eksportera rzepaku Polska utraciła w latach 90., a odzyskała ją po wejściu do UE. Polityka UE w zakresie biopaliw dała silny impuls dla rozwoju uprawy. W latach zbiory wzrosły z 1 mln t w latach do 2,1 mln t w ostatnim pięcioleciu. Produkcja rzepaku stała się najszybciej rozwijającym się działem produkcji roślinnej. Przy wzroście produkcji, a także wolno rosnącym krajowym zapotrzebowaniu na olej rzepakowy Polska stała się liczącym eksporterem rzepaku. Rozwija się eksport oleju rzepakowego, zwiększa się też wywóz śruty rzepakowej i margaryn. Wartość eksportu oleistych wzrosła w latach sześciokrotnie, a importu czterokrotnie. Pomimo rozwoju eksportu Polska podobnie jak cała UE pozostaje trwałym importerem netto oleistych, a ujemne saldo wymiany handlowej się pogłębia. Wynika to z ograniczonych możliwości rozwoju produkcji roślin oleistych, przy dynamicznie rosnącym krajowym popycie na biopaliwa i pasze wysokobiałkowe. Polska jest czwartym, po Hiszpanii, Włoszech i Francji, producentem świeżych produktów ogrodniczych w krajach rozszerzonej Wspólnoty. Polska jest też największym w UE producentem jabłek, wiśni, porzeczek, agrestu, malin oraz kapusty, marchwi i buraków czerwonych oraz drugim we Wspólnocie producentem truskawek, ogórków i cebuli. Wzrasta też udział Polski w unijnych zbiorachwiększości warzyw mniej liczących się w krajowej produkcji, a więc brokułów, warzyw dyniowych, porów czy warzyw sałatowych. Udział Polski nadal nie przekracza jednak 5% unijnych zbiorów tych warzyw. Przy stabilnej produkcji nie zmienia się i oscyluje wokół 45 50% udział naszego kraju w unijnej produkcji zagęszczonego soku jabłkowego. Z udziałem przekraczającym 50% jesteśmy czołowym w UE producentem mrożonych owoców (truskawek, wiśni, malin, porzeczek, agrestu, śliwek) i soków zagęszczonych z owoców miękkich. Już w drugim roku obecności w UE staliśmy się największym, po Belgii, producentem we Wspólnocie mrożonych warzyw. Jesteśmy również, przy niewielkich zmianach udziału w unijnej produkcji, największym we Wspólnocie i jednym z największych w Europie producentem kiszonej kapusty, kiszonych ogórków i suszonej marchwi. W łącznej produkcji przetworów owocowych i warzywnych w UE udział Polski zwiększył się z około 5% przed akcesją do około 10% średnio w latach Po akcesji Polska umocniła się na pozycji największego spośród krajów Wspólnoty dostawcy na rynek unijny soków zagęszczonych, mrożonek owocowych oraz kierowanych do przetwórstwa owoców miękkich (głównie truskawek, wiśni, malin i porzeczek) i drugiego po Belgii dostawcy mrożonych warzyw. Nasze produkty na świecie Polska jest największym w świecie producentem porzeczek i agrestu, a w ostatnich latach także malin. Zajmujemy czwarte miejsce w świecie w produkcji jabłek i piąte miejsce w produkcji truskawek, wiśni i marchwi. Polska jest drugim w świecie (po Chinach) producentem zagęszczonego soku jabłkowego i trzecim w świecie (po USA i Chinach) producentem mrożonych owoców i zagęszczonych soków wytwarzanych z owoców miękkich. Znajdujemy się w grupie pięciu największych światowych producentów mrożonych warzyw. Jesteśmy pierwszym w świecie eksporterem mrożonych owoców, zagęszczonych soków z owoców miękkich i drugim w świecie eksporterem zagęszczonego soku jabłkowego. W ostatnich latach staliśmy się drugim (po Chinach) eksporterem jabłek (w sezonie 2012/13 eksport z Polski tych owoców przekroczył eksport z Chin). 14 Decytona jednostka miary stosowana w rolnictwie. Zastąpiła ona stosowaną wcześniej jednostkę miary w postaci kwintala

19 2.5. Sytuacja dochodowa rolnictwa Wsparcie rolnictwa funduszami publicznymi (UE i krajowymi) wpłynęło na poprawę sytuacji dochodowej polskich rolników, głównie za sprawą płatności bezpośrednich. Korzystne dla rolników i środowiska było wspieranie gospodarstw znajdujących się na obszarach ONW15. Pozytywnie należy ocenić także przedsięwzięcia rolno-środowiskowe, wśród których największy zasięg miały działania chroniące wodę i gleby. Natomiast za nieistotny uznano zasięg oddziaływania rent strukturalnych, programu zalesień oraz działań dostosowawczych do standardów UE, a nade wszystko programu wspomagania gospodarstw niskotowarowych. Dochody rolnicze charakteryzują się dużą zmiennością. Zmienność ta bezpośrednio powiązana jest z wahaniami cen produktów i środków produkcji oraz wolumenu produkcji. W warunkach postępującej integracji rynków rolnych obserwowane wahania cen produktów rolnych podporządkowane są zmianom w wolumenie produkcji na rynku globalnym. W konsekwencji możliwy jest wzrost cen płaconych producentom rolnym na rynku lokalnym, któremu towarzyszy zwiększenie wolumenu krajowej produkcji rolnej. W takim przypadku obserwujemy silny wzrost dochodów rolniczych. Sytuacja odwrotna, a więc silny spadek cen światowych i lokalnych w przypadku spadku wolumenu produkcji krajowej, prowadzi do gwałtownego pogorszenia się sytuacji dochodowej rolników. Wahania dochodów rolniczych, zwłaszcza w drugim z omawianych przypadków, stabilizowane są za pośrednictwem dopłat bezpośrednich. Dopłaty te mogą mieć charakter zarówno długookresowego, jak i doraźnego wsparcia. Ta pierwsza forma może budzić wątpliwości w warunkach wzrostu dochodu rolniczego wynikającego z równoczesnej poprawy warunków wymiany i wielkości produkcji rolniczej. W takiej sytuacji wsparcie jest dodatkowym czynnikiem prowadzącym do zwiększenia amplitudy wahań dochodów rolniczych. Po akcesji do UE dynamika wzrostu dochodów gospodarstw domowych rolników była wyższa niż w pozostałych grupach społeczno-ekonomicznych. W latach nominalny dochód rozporządzalny rolników wzrósł o 89,7% (realny o 64,3%), a w pozostałych grupach gospodarstw następująco: ogółem o 62,2% (38,7%), pracowników o 61,5% (39,3%), pracujących na własny rachunek o 57% (37,2%), a emerytów i rencistów o 51,5% (26,2%). W okresie akcesji przeważały czynniki sprzyjające wzrostowi dochodów rolniczych, wśród których znaczącą pozycję zajmowały różne formy wsparcia finansowego w ramach WPR, skierowane do sektora rolno-spożywczego, gospodarstw rolników oraz na obszary wiejskie. Integracja Polski z UE zahamowała tendencję spadkową udziału dochodów z rolnictwa w dochodach ogółem. W latach zwiększył się w dochodzie rozporządzalnym ogółem udział dochodu z rolnictwa (o 5,4 punktu procentowego) oraz z pracy najemnej (o 2,6 punktu procentowego). Zmniejszył się natomiast ten pochodzący ze świadczeń społecznych oraz socjalnych (o 6,0 punktu procentowego), a także z pracy na własny rachunek (o 0,8 punktu procentowego)16. Ponadto maleje także różnica dochodów z rolnictwa w Polsce w stosunku do rolników w UE-27, chociaż różnice wciąż są bardzo duże (rys. 1). Rys. 1. Dynamika dochodu z czynników produkcji na pełnozatrudnionego w rolnictwie w cenach stałych (2005 = 100) Źródło: Eurostat, Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa spadku nadal utrzymuje się wysoka przewaga dochodów, zwłaszcza mieszkańców miast metropolitalnych, nad dochodami ludności wiejskiej. Jest to uwarunkowane m.in. lokalizacją najlepiej płatnych zawodów w dużych miastach. Na różnice dochodowe między mieszkańcami miast i wsi wpływ mają także liczba osób w rodzinie oraz poziom wykształcenia domowników. Ludność zamieszkała na wsi legitymuje się niższym poziomem wykształcenia niż w mieście. Także większy odsetek rodzin wielodzietnych zamieszkuje na wsi niż w mieście, zwłaszcza w porównaniu z dużymi aglomeracjami. W gospodarstwach domowych rolników odnotowano w 2013 r. dalsze zmniejszenie się zagrożenia ubóstwem ekonomicznym, w tym skrajnym. W latach w gospodarstwach domowych rolników zmniejszył się odsetek osób znajdujących się poniżej: minimum egzystencji z 19,9 do 8,9%, relatywnej granicy ubóstwa z 32,3 do 25,9%, ustawowej granicy ubóstwa z 31,6 do 12,1%. W przypadku ustawowej granicy ubóstwa występuje od 2005 r. stałe zmniejszanie się odsetka osób o wydatkach poniżej tego progu. Wynika to częściowo z przyjętego mechanizmu ustalania kwot progowych uprawniających do korzystania ze świadczeń systemu pomocy społecznej. Rys. 2. Poziom dochodu rozporządzalnego gospodarstw domowych na wsi i w mieście Badania budżetów gospodarstw domowych wskazują na powolne zmniejszanie się dysproporcji dochodowych między mieszkańcami wsi i miast. W latach przewaga dochodów ludności miejskiej w porównaniu z wiejską zmniejszyła się z 51,4% do 41,1%; analogicznie: w miastach o liczbie mieszkańców 20 tys. i mniej z 24,6% do 16,0%, a w miastach o liczbie mieszkańców 500 tys. i więcej ze 105,7% do 95,1%17. Na zmiany te miał wpływ wyższy wzrost dochodów ludności zamieszkałej na wsi (wzrost o 58,8%) w porównaniu z mieszkańcami miast (wzrost o 48%), a także prawie dwukrotnie niższa na wsi liczba długotrwale bezrobotnych, czyli poszukujących pracy przez okres dłuższy niż 12 miesięcy. Mimo 15 ONW obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania. ONW to tereny, na których produkcja rolnicza jest utrudniona ze względu na warunki naturalne. 16 Budżety gospodarstw domowych, GUS. 17 Wyniki badań budżetów gospodarstw domowych, GUS. Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań budżetów gospodarstw domowych, GUS 36 37

20 Po wejściu Polski do UE dobra, a ponadto stabilna była sytuacja ekonomiczno- -finansowa przedsiębiorstw rolnych, zarówno produkcyjnych, jak i usługowych. W latach przedsiębiorstwa produkcyjne miały trwałą zdolność generowania zysków na poziomie około 5 10% wartości obrotów, a przedsiębiorstwa usługowe na poziomie około 3-6% (ROE 6 15%), stale zwiększały się przychody i wydajność pracy, osiągano poprawę płynności finansowej i wysoką stopę inwestowania. Wskaźniki bieżącej płynności finansowej, kształtujące się w przedziale 1,5 2,2, wskazują nawet na występowanie w części tych przedsiębiorstw wolnych zasobów kapitału własnego, a stopa inwestowania powyżej 1,5 oznaczała szybki proces modernizacji majątku trwałego przedsiębiorstw rolnych. W sferze zasilania rolnictwa w środki produkcji skutkiem integracji był przede wszystkim duży wzrost cen środków produkcji, towarów i usług kupowanych przez rolników. Ceny tych produktów w 2013 r. były o 40% wyższe od stanu z lat i o 33% wyższe niż w 2003 r. W okresie poakcesyjnym notowano stały wzrost zakupów (i zużycia) nawozów mineralnych, środków ochrony roślin, pasz przemysłowych i usług, przy względnej stabilizacji dostaw materiału siewnego, czynników energetycznych czy też paliw. Rozwój realnego popytu na obrotowe środki produkcji, podobnie jak zużycia pośredniego, był więc umiarkowany i nieco niższy od przyrostu produkcji rolnej. Odnotowano wyraźny wzrost, a nawet duży wzrost popytu na maszyny rolnicze i inne dobra inwestycyjne. Dwukrotnie wzrosła sprzedaż głównych maszyn rolniczych i innych wydatków inwestycyjnych. W latach wartość inwestycji w rolnictwie zwiększyła się w cenach bieżących dwukrotnie (z 2 do 4 mld zł), a w cenach stałych o blisko 38%. A zatem istotnym skutkiem wzrostu dochodów rolników, głównie w wyniku dopłat bezpośrednich, było duże ożywienie inwestycyjne w rolnictwie, umiarkowany rozwój rynku obrotowych środków produkcji oraz przechwytywanie przez dostawców i producentów tych środków znacznej części dodatkowych dochodów tej grupy społecznej. Przyspieszenie wzrostu gospodarczego Polski wpłynęło na ożywienie produkcyjne w przemyśle spożywczym, poprawę stanu ekonomicznego tego działu gospodarki żywnościowej i zwiększenie aktywności inwestycyjnej. W latach średnie tempo rozwoju produkcji przemysłu spożywczego, mierzone jej wartością w cenach stałych, wynosiło 5,2% rocznie. W tym okresie tempo rozwoju tego sektora było podobne do wzrostu produktu krajowego brutto, ale o 2/5 niższe niż w latach poprzedniego ożywienia ( ) i o 1/3 wolniejsze niż produkcji całego polskiego przemysłu. Pod tym względem efekt integracji był w przemyśle spożywczym mniejszy od efektów procesów transformacji dokonanych w poprzedniej dekadzie. W okresie integrowania z UE zmniejszył się także udział produkcji żywności, napojów i wyrobów tytoniowych w całym polskim przemyśle. Równocześnie rozwój tej produkcji był ponaddwukrotnie szybszy niż produkcji rolniczej (ok. 1,8 2,6% rocznie) i 2,4 razy szybszy od wzrostu krajowego spożycia tych produktów (2,25% rocznie). Oznacza to, że po wejściu Polski do UE zwiększył się udział przemysłu spożywczego w zagospodarowywaniu produkcji rolniczej oraz w pokryciu krajowego popytu konsumpcyjnego. Istotnym źródłem wzrostu tego sektora był szybki rozwój eksportu produktów przemysłu spożywczego (w tempie 22,5% rocznie), czego skutkiem było to, że w latach około 55% przyrostu sprzedaży (w cenach stałych) ulokowano na rynkach zagranicznych, a udział eksportu w przychodach przemysłu spożywczego zwiększył się dwukrotnie (z 11% w latach do 31% w 2012 r.). Innym niezwykle ważnym źródłem rozwoju tego sektora było utrzymanie wysokiego tempa wzrostu przetwórstwa wtórnego, czyli produkcji żywności wysoko przetworzonej, napojów bezalkoholowych, przekąsek i deserów, która podobnie jak w całym minionym dwudziestoleciu zwiększała się w tempie około 7% rocznie. W okresie integrowania z UE podobnie wysokie było tempo wzrostu produkcji używek (6,7% rocznie) Handel zagraniczny produktami rolno spożywczymi W okresie powojennym handel zagraniczny produktami rolno-żywnościowymi, choć niewielki, miał duże znaczenie dla rozwoju polskiego rolnictwa i całej gospodarki. Charakter powiązań międzygałęziowych w tym obszarze podlegał istotnym zmianom. Przez długie lata rolnictwo i przemysł spożywczy nie dysponowały trwałymi nadwyżkami produktów. Eksportowano niewielkie ilości dóbr dla pozyskania dewiz, które były niezbędne dla rozwijania gospodarki. Z upływem czasu nadwyżki takie zaczęły się pojawiać, ale jednocześnie wzrastały trudności lokowania ich na rynkach międzynarodowych. Uważa się, że Polska w okresie realnego socjalizmu wykorzystywała handel zagraniczny (dla dynamizowania rozwoju gospodarczego) w stopniu mniejszym, niż było to możliwe. Nie wykorzystywaliśmy szans, jakie zwykle niosą ze sobą kontakty z zagranicą. Przyczyn tego stanu rzeczy było wiele. Jako pierwszą wymienić należy z jednej strony niską międzynarodową konkurencyjność polskiej gospodarki, co mieści w sobie zarówno niska jakość oferty eksportowej, jak i jej niska konkurencyjność cenowa. Z drugiej strony jednak wiadomo, że bez importu nowoczesnych technologii nie można osiągnąć wysokiej konkurencyjności na rynkach światowych. Powstawał więc zamknięty krąg zależności. Drugą przyczyną była mało atrakcyjna struktura naszej oferty eksportowej, co z kolei było efektem ukształtowanej struktury całej gospodarki (niski udział produktów nowoczesnych i wysokiej jakości). Trzecią przyczyną, związaną z poprzednimi, była mała aktywność polskich firm handlu zagranicznego. Ówczesny system gospodarczy nie wymuszał na eksporterach i importerach większej staranności i zapobiegania o atrakcyjne rynki. Radykalne zmiany w polskim handlu zagranicznym produktami rolno-spożywczymi nastąpiły w okresie transformacji systemowej, a następnie członkostwa Polski w UE. Szybszy wzrost eksportu niż importu doprowadził do zasadniczej zmiany salda handlu zagranicznego sektora rolno-spożywczego. POLSKA GOSPODARKA OTWORZYŁA SIĘ Z początkiem transformacji społeczno-gospodarczej Polska gospodarka, w tym również sektor rolno-żywnościowy, rozpoczęła poszukiwanie swojego nowego miejsca na rynkach światowych. W miejsce daleko posuniętej izolacji weszło wyjątkowe otwarcie polskiej gospodarki, co pociągnęło za sobą zmiany o zasięgu strategicznym. Nastąpiło jednostronne otwarcie na zagranicę. Było to głównie otwarcie importowe, za którym nie nadążały szanse eksportowe. Polski sektor rolno-żywnościowy był chłonny na import wysokiej klasy żywności oraz technologii do przetwórstwa rolno-żywnościowego, jednocześnie nie dysponował dostatecznie atrakcyjną (jakościowo i kosztowo) ofertą eksportową. Problemem stał się nie tyle wzrost importu, ile raczej wypieranie produkcji krajowej przez import ze względu na jej niedostateczną konkurencyjność. Kraje UE, a także inni wielcy eksporterzy prowadzą politykę ochrony własnego rolnictwa przed konkurencją zewnętrzną. Według wielu opinii Polska nie chroniła dostatecznie swojego sektora żywnościowego, co sprawiało, że coraz to większe enklawy poszczególnych rynków branżowych kształtowane były przez firmy zagraniczne, a silna konkurencja zewnętrzna zmniejszała szansę polskich wytwórców. Handel zagraniczny w stopniu większym niż pozostałe sektory w latach 90. został poddany przekształceniom typu liberalnego. Poza tym, co niosła za sobą otwarta gospodarka rynkowa, handel zagraniczny produktami rolno-spożywczymi został objęty regulacjami traktatowymi (stanowiącymi część Rundy Urugwajskiej i Porozumienia o Rolnictwie, tzw. WTO). Wywarły one większy wpływ na handel zagraniczny niż instrumentarium rynkowe, ponadto w ich wyniku system pozostał wprawdzie rynkowy, ale nie był wolny. Miał on wiele cech systemu protekcyjnego. Na początku lat 90. rozwiązania polskie były jednak bardziej liberalne niż w krajach UE. Wymienione wyżej przyczyny sprawiły, że od ostatniej dekady ubiegłego stulecia aż do 2003 r. utrzymywało się ujemne saldo handlu zagranicznego. Wartość eksportu pod koniec ostatniej dekady ubiegłego stulecia z trudem przekraczała 3 mld USD, a wartość importu przekraczała 3,5 mld USD. Ujemne saldo kształtowało się między 400 a 1000 USD. Wskaźnik pokrycia importu eksportem wynosił około 70%. Nastąpiły znaczące zmiany w geografii polskiego eksportu. Zwiększył się eksport towarów rolno-spożywczych do UE i krajów CEFTA18, zmniejszył natomiast do krajów byłego ZSRR, w tym przede wszystkim do Rosji. Zmiany w strukturze geograficznej polskiego handlu, a szczególnie eksportu rolno