Problemy aktywności plastycznej w kształceniu zintegrowanym (prolegomena)

Transkrypt

1 Marek Mariusz Tytko (UJ Kraków) Problemy aktywności plastycznej w kształceniu zintegrowanym (prolegomena) Aktywność plastyczna dziecka od wielu stuleci interesuje pedagogów, wystarczy wspomnieć tylko postulat nauki rysunku przez dziecko, wyrażony w pismach Jana Amosa Komeńskiego w XVII wieku, u teoretyków wychowania w XIX i początku XX wieku, zwłaszcza z kręgu języka niemieckiego (np. Johanna Heinricha Pestalozziego 1, Johanna Friedricha Herbarta 2, Georga Kerschensteinera, Ernsta Meumanna, Ernsta Webera, tzw. Szkołę Lipską około 1900 roku etc.). Plastyczną aktywność dziecka poruszała Maria Montessori 3, Herbert Read i inni. Także polska tradycja pedagogiczna jest bogata w nauczycieli plastyki i teoretyków wychowania plastycznego, można przykładowo wspomnieć przedwojennych autorów: Stefana Szumana 4, Karola Homolacsa, Ludwika Misky ego, J. B. Konstantynowicza i in. Aktywność plastyczna dziecka nie jest czymś nowym, co odkryłaby nasza epoka. Choć istnieje na temat historiografii nauczania rysunku i aktywności plastycznej dziecka bogata literatura przedmiotu, to zawsze pozostaje pytanie: co można lub należy badać? Jednym z takich potencjalnie zachęcających obszarów badawczych jest aktywność plastyczna dziecka w kształceniu zintegrowanym 5, 1 A. Brühlmeier, Wokół teorii wychowania Johanna Heinricha Pestalozziego, Oficyna Wydawnicza Impuls, wyd. 2, Kraków 2008, s A. Murzyn, Johann Friedrich Herbart i jego miejsce w kontekście pokantowskiej myśli idealistycznej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2004, s K. Skjöld Wennerström, M. Bröderman Smeds, Pedagogika Montessori w przedszkolu i szkole, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 150; M. Miksza, Zrozumieć Montessori. Czyli Maria Montessori o wychowaniu dziecka, Oficyna Wydawnicza Impuls, wyd. 2, Kraków 2004, s. 88; A. Albinowska, R. Czekalska, A. Gaj, B. Lauba, J. Matczak, A. Piecusiak, J. Sosnowska, Odkryjmy Montessori raz jeszcze... Program wychowania przedszkolnego, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s M. M. Tytko, Stefana Szumana koncepcja wychowania przez sztukę, Kraków 2006, s. 398, sygn. Archiwum UJ, Dokt. 0048/ H. Moroz (red.), Edukacja zintegrowana w reformowanej szkole, Oficyna Wydawnicza Impuls, wyd. 2, Kraków 2006, s. 242; A. Boguszewska, A. Weiner, Edukacja plastyczno-muzyczna

2 120 Marek Mariusz Tytko gdzie występuje wiele sytuacji nietypowych, przypadków złożonych, z racji bogatego uwarunkowania (m.in. psychoorganicznego) dzieci z deficytami. Niniejszy artykuł propedeutyczny zwraca uwagę na wybrane problemy dotyczące sfery plastycznej aktywności twórczej dziecka głównie w klasach I III objętych tzw. kształceniem zintegrowanym, w nauczaniu początkowym w szkole. W klasach tych razem uczą się dzieci niepełnosprawne, mające orzeczenie lekarskie ze względu na stan swojego organizmu lub psychiki, z odpowiednio stwierdzonymi, medycznie, psychologicznie (lub psychiatrycznie), indywidualnymi deficytami, dysfunkcjami oraz dzieci sprawne, tj. formalnie niemające ww. orzeczeń lekarskich odnośnie do swojego stanu zdrowotnego. Dzieci te uczą się nie tylko od nauczyciela, ale i od siebie nawzajem 6, także w sferze plastyki (podglądają, jak np. rysują inne dzieci i naśladują, dotyczy to także interakcji pomiędzy dziećmi sprawnymi a niepełnosprawnymi). Obecna edukacja kulturalna zbyt mało akcentuje fakt, że edukacja plastyczna dzieci niepełnosprawnych, dzieci w kształceniu zintegrowanym, jest także elementarną częścią edukacji w kulturze 7. Podobnie we współczesnej edukacji międzykulturowej i wielokulturowej 8 nie zwraca się specjalnie uwagi na możliwe sytuacje związane z edukacją plastyczną dziecka w kształceniu zintegro- 160 pomysłów na nauczanie zintegrowane w klasach I III, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2002, s. 112; J. Stasica, Rozwijanie fantazji, zainteresowań i zdolności uczniów. Zajęcia relaksujące 160 pomysłów na nauczanie zintegrowane w klasach I III, Oficyna Wydawnicza Impuls, wyd. 3, Kraków 2008, s B. Oelszlaeger, Jak uczyć uczenia się? Środki i metody kształcenia, samokontroli i samooceny w edukacji wczesnoszkolnej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 276; M. Jąder, Efektywne i atrakcyjne metody pracy z dziećmi, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków S. Słowińska, Edukacja kulturalna w Polsce i w Niemczech. Inspiracje propozycje koncepcje, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s Z. Melosik, Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 412; P. P. Grzybowski, Edukacja europejska od wielokulturowości do międzykulturowości. Koncepcje edukacji wielokulturowej i międzykulturowej w kontekście europejskim ze szczególnym uwzględnieniem środowiska frankofońskiego, Oficyna Wydawnicza Impuls, wyd. 2, Kraków 2008, s. 472; tenże, Edukacja międzykulturowa przewodnik. Pojęcia literatura adresy, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 168; Wspólnota dziedzictwa kulturowego, praca zbiorowa, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2004, s. 196; Rola religii w edukacji międzykulturowej, praca zbiorowa, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 222; A. Murzyn, Community College humanizacja kulturowo-edukacyjnej przestrzeni, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 100; E. Chromiec, Edukacja w kontekście różnicy i różnorodności kulturowej. Z inspiracji naukowych obszaru niemieckojęzycznego, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 108; A. Szerląg (red.), Edukacja obywatelska w społecznościach wielokulturowych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 476; taże (red.), Historyczne konteksty edukacji obywatelskiej w społeczeństwach wielokulturowych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 256; Koncepcja pedagogiki kultury narodowej w odniesieniu do kultur mniejszości narodowych, grup etnicznych i kultur innych narodów (wybrane zagadnienia), Roczniki Nauk Społecznych ( Annals of Social Sciences, Annales des Sciences Sociales ) 2011, t. 3(39), s

3 Problemy aktywności plastycznej w kształceniu zintegrowanym (prolegomena) 121 wanym w nauczaniu początkowym, obszar ten jest stosunkowo mało rozpoznany, choć przecież w naszym kraju jest coraz więcej dzieci cudzoziemców i to nawet dzieci z dysfunkcjami czy deficytami, co przy dodatkowej barierze kulturowej lub językowej stawia plastyce w szkole specjalne zadania integracyjne, skoro plastyka nie wymaga słów, dziecku takiemu łatwiej się wypowiedzieć twórczo, obrazowo, lecz jeśli ma problemy dysfunkcjonalne, to sama ekspresja plastyczna może nie dojdzie do skutku w takim stopniu, w jakim się spodziewamy. Zagadnienia z pogranicza sfery wielokulturowości, dysfunkcjonalności i plastyki wymagają osobnego zbadania, czego dotąd szerzej u nas nie podjęto. Pedagogika kultury wciąż fascynuje współczesnych badaczy 9, choć nie zawsze jest to ujęcie aksjologiczne, jak np. w szkole krakowskiej 10. Uczestnictwo ucznia niepełnosprawnego w kulturze (także w kulturze plastycznej) można wszakże jednak ująć od strony pedagogiki kultury, tj. pedagogiki aksjologicznej, posługując się teorią wartości i dóbr 11. Szkoła jest miejscem kształcenia i wychowania 12, także w zakresie edukacji artystycznej (wychowania plastycznego), choć 9 W. Jakubowski (red.), Dzisiejsze czasy edukacja wobec przemian w kulturze współczesnej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 340; tenże (red.), Kultura i edukacja konteksty i kontrowersje, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 252; D. Jankowski, Pedagogika kultury. Studia i koncepcje, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 288; J. Gajda, Pedagogika kultury w zarysie, Oficyna Wydawnicza Impuls, wyd. 2, Kraków 2006, s. 320; tenże, Antropologia kulturowa, cz. I, Wprowadzenie do wiedzy o kulturze, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 132; tenże, Antropologia kulturowa, cz. II, Kultura obyczajowa początku XXI wieku, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 202; S. Sztobryn, J. Semków, Edukacja i jej historiografia. W poszukiwaniu płaszczyzny twórczego dialogu, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 228; S. Sztobryn, M. Miksza (red.), Tradycja i współczesność filozofii wychowania, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 440; T. Bilicki, Dziecko i wychowanie w pedagogii Jana Pawła II na podstawie encyklik, adhortacji, wybranych listów i przemówień, Oficyna Wydawnicza Impuls, wyd. 3, Kraków 2007, s B. Żurakowski (red.), Pedagogika kultury wychowanie do wyboru wartości, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003, s. 326; tenże, Godność człowieka w centrum problematyki pedagogiki kultury, Horyzonty Wychowania 2004, nr 3(5), s ; J. Kostkiewicz (red.), Aksjologia w kształceniu pedagogów, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 354; taże, Wychowanie do wolności wyboru. Ponadczasowy wymiar pedagogiki Fryderyka Wilhelma Foerstera, Oficyna Wydawnicza Impuls, wyd. 2 zm., Kraków 2008, s M. M. Tytko, Kilka uwag o udziale ucznia niepełnosprawnego w kulturze, Niepełnosprawność i Rehabilitacja 2008, nr 4, s J. Kuźma, Nauka o szkole. Studium monograficzne. Zarys koncepcji, Oficyna Wydawnicza Impuls, wyd. 3 zm., Kraków 2008, s. 278; B. Muchacka (red.), Szkoła w nauce i praktyce edukacyjnej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, t. I, s. 300, t. II, s. 436; B. Muchacka, M. Szymański (red.), Szkoła w świecie współczesnym, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 340; ciże (red.), Nauczyciel w świecie współczesnym, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 404; B. Muchacka, K. Kraszewski (red.), Dziecko w świecie współczesnym, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 320; T. Wilk (red.), Niektóre obszary pracy opiekuńczo-

4 122 Marek Mariusz Tytko we współczesnych teoriach i nurtach pedagogicznych aksjologicznie ujmowana problematyka wychowania przez sztukę jest w zasadzie nieobecna 13. Kreatywna, plastyczna aktywność ucznia pełnosprawnego jest stosunkowo dobrze rozpoznana, zwłaszcza w relacji do inteligencji 14. Znane są także procesy twórczości grupowej, także plastycznej, wśród dzieci 15. Ogólne kształtowanie twórczych postaw dzieci świadomie zaczyna się już w przedszkolu, a nawet wcześniej. Natomiast poszczególne zespoły niepełnosprawności lub choroby u dzieci mają swoją specyfikę 16, co rzutuje (rzutować może) na plastyczną aktywność dziecka. -wychowawczej i edukacyjnej szkoły oraz środowiska lokalnego, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, Oficyna Wydawnicza Impuls, wyd. 7, Kraków 2007, s B. Dymara (red.), Dziecko w świecie sztuki, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2000, s. 192; B. Dyrda (red.), Rozwijanie twórczości i inteligencji emocjonalnej dzieci i młodzieży. Poradnik dla wychowawców i nauczycieli, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2004, s. 164; M. Karwowski, Konstelacja zdolności. Typy inteligencji a kreatywność, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, s. 288; D. Czelakowska, Inteligencja i zdolności twórcze dzieci w początkowym okresie edukacji. Rozpoznawanie i kształcenie, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 248; E. Dombrowska, A. Niedźwiecka (oprac.), Twórczość wyzwanie XXI wieku, praca zbiorowa, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 164; E. Dzionek, M. Gmosińska, Kształtowanie twórczych postaw dzieci pięcio-sześcioletnich. Scenariusze zajęć, Oficyna Wydawnicza Impuls, wyd. 3, Kraków 2004, s. 56; M. Jąder, Krok... w kierunku kreatywności. Zabawy ćwiczenia, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 76; taże, Techniki plastyczne rozwijające wyobraźnię, Oficyna Wydawnicza Impuls, wyd. 3, Kraków 2007, s. 52; J. Madej, Ceramika w edukacji szkolnej. Poradnik metodyczny dla nauczycieli, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2002, s. 176; A. Kalbarczyk, Zabawy ze sztuką. Podręcznik metodyczny dla nauczycieli. Praca z dzieckiem uzdolnionym, wrażliwym lub nieśmiałym w małych grupach. Grupy wiekowe 5 7 lat, 7 9 lat, 9 13 lat (ponad 100 tematów plastycznych), wyd. 3, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 100; taże, Kolorowe szybki, czyli jak małym dzieciom mówić o sztuce, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 68; J. Tomczak, Maluję, czytam i piszę, Oficyna Wydawnicza Impuls, wyd. 2, Kraków 2007, s. 52; K. J. Szmidt (red.), Dydaktyka twórczości. Koncepcje problemy rozwiązania, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, s. 380; K. J. Szmidt, M. Modrzejewska-Świgulska (red.), Psychopedagogika działań twórczych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, s. 352; K. J. Szmidt, Pedagogika twórczości. Idee aplikacje rady na twórczą drogę, Oficyna Wydawnicza Impuls, wyd. 2, Kraków 2005, s. 160; K. J. Szmidt, Krzysztof T. Piotrowski (red.), Nowe teorie twórczości. Nowe metody pomocy w tworzeniu, Oficyna Wydawnicza Impuls, wyd. 2, Kraków 2005, s. 248; M. Tocka, Kolorowe zadania, cz. 1 i 2, Ćwiczenia wspierające rozwój zdolności twórczych dzieci w młodszym wieku szkolnym, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003, cz. 1, s. 54, cz. 2, s A. Chybicka, Psychologia twórczości grupowej. Jak moderować zespoły twórcze i zadaniowe, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s H. Olszewski, Otępienie czołowo-skroniowe. Ujęcie neuropsychologiczne, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 420; M. Kielar-Turska (red.), Żyć wspólnie: odkrywać Innego, przeciwdziałać zniewoleniu, realizować wspólne cele, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 164; A. Pietrzyk, Ta choroba w rodzinie. Psycholog o raku, Oficyna Wydawnicza Impuls,

5 Problemy aktywności plastycznej w kształceniu zintegrowanym (prolegomena) 123 Na lekcji plastyki czasem łatwiej podejmują aktywność dzieci niepełnosprawne niż pełnosprawne, ale nieśmiałe, zakompleksione, niepewne własnej wartości i bojące się samodzielnie podjąć jakiegoś dzieła 17. Czasem pewne problemy rodzinne 18 utrudniają wypowiedź plastyczną dziecka, albo jego zahamowania lub lęki ujawniają się podczas aktywności plastycznej na lekcji, na co warto zwrócić uwagę. Nauczycielowi z reguły wystarcza rozmowa z uczniem na dany aktualnie temat 19. Nauczyciel plastyki może mieć w pewnych sytuacjach problem z komunikacją z uczniem. Z dzieckiem niepełnosprawnym, np. niedosłyszącym, z dzieckiem zaburzonym umysłowo możemy komunikować się nie tylko słowem, ale i odpowiednim gestem 20 (komunikacja niewerbalna). Ponieważ nie wiemy, jaki potencjalnie uczeń może trafić do naszej klasy integracyjnej, musimy mieć merytoryczne przygotowanie do odpowiedzialnego 21 przyjęcia każdego rodzaju ucznia z każdym rodzajem deficytu czy dysfunkcji, który to uczeń kwalifikuje się do nauczania zintegrowanego. Lepiej zgromadzić sobie w szkole podręczną bibliotekę z fachowymi książkami na temat poszczególnych rodzajów niepełnosprawności, co ważne jest zwłaszcza dla nauczyciela wspomagającego (ale nie tylko), niż nie posiadać dostępu do odnośnej literatury przedmiotu i próbować po swojemu, po omacku, rozwiązać dany, pojawiający Kraków 2007, s. 218; B. Antoszewska, Dziecko z chorobą nowotworową problemy psychopedagogiczne, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 266; M. Starzomska, Anoreksja. Trudne pytania, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 128; M. Kowalczuk, Pedagogiczna diagnoza i profilaktyka zaburzeń odżywiania się u młodzieży szkolnej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 216; T. Hanć, Biologiczne i psychospołeczne determinanty rozwoju dzieci z ADHD. zagrożenia i możliwości wsparcia, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009; D. Smykowska, Materiały metodyczne do nauczania dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 252; D. Smykowska, Współpraca szkoły z rodziną w zaspokajaniu potrzeb rozwojowych dziecka z lekkim upośledzeniem umysłowym działania stosowane i postulowane, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s I. Dzwonkowska, Nieśmiałość a wspierające i trudne relacje z ludźmi, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków T. Sakowicz, Dysfunkcjonalność rodziny a resocjalizacja (Wybrane teksty z socjologii rodziny i resocjalizacji), Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s E. Bochno, Rozmowa jako metoda oddziaływania wychowawczego, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2004, s W. Sikorski, Bezsłowne komunikowanie się w psychoterapii, Oficyna Wydawnicza Impuls, wyd. 3 zm., Kraków 2004, s. 320; tenże, Gesty zamiast słów. Psychologia i trening komunikacji niewerbalnej, Oficyna Wydawnicza Impuls, wyd. 2, Kraków 2007, s M. Kościelska, Sens odpowiedzialności. Perspektywa psychologa klinicznego, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 166; B. Niemiec, Odpowiedzialność społeczna jako kategoria współczesnej teorii i praktyki wychowania, Horyzonty Wychowania 2004, nr 3(5), s

6 124 Marek Mariusz Tytko się aktualnie problem ad hoc, praktycznie 22, czy z pomocą innych nauczycieli 23. Uczenie się na błędach jednak może być zawodne. Popełniony błąd w skrajnym wypadku bywa nieodwracalny, więc nie warto ryzykować i lepiej dla dobra dziecka 24 przestudiować odnośne publikacje i wyciągnąć wnioski dla własnej pracy z dziećmi w zakresie ich aktywności plastycznej i psychicznych oraz organicznych uwarunkowań dziecięcej aktywności twórczej. Psychologiczne podstawy zintegrowanego wychowania plastycznego nie zostały dotąd w stopniu pełnym wykorzystane przez nauczycieli wychowania plastycznego, a defektologia, jako sfera funkcjonująca w ramach psychologii, nie została w pełni wyzyskana w szkole z myślą o lekcjach plastyki. Bez rzetelnych, psychologicznych, etycznych, kulturowych podstaw wychowania nie można adekwatnie do rzeczywistości rozprawiać o kształceniu zintegrowanym w zakresie wychowania plastycznego. Szczególnie ważne jest tzw. teoria wychowania estetycznego, ujmowana jednak od strony realistyczno-aksjologicznej, znajomość struktur i zasad funkcjonowania sfery zmysłowej (głównie wzrokowej), ale także sfery psychomotorycznej (koordynacja wzrokowo-ruchowa), sfery psychoorganicznej (psychoneurologicznej), oraz ograniczeń występujących we wspomnianych sferach przy istnieniu poszczególnych rodzajów dysfunkcji, niepełnosprawności, defektów, zwłaszcza przy złożonych, skomplikowanych przypadkach, gdzie u jednego dziecka mamy wiele różnych przypadłości (niepełnosprawności, dysfunkcji, deficytów). Plastyka jest dziedziną twórczej ekspresji dziecka, która umożliwia w sposób naoczny ukazanie np. swoich marzeń 25 w postaci rysunku wyrażającego np. szczęśliwą rodzinę, własną przyszłość 26 czy daleką podróż do egzotycznego kraju, ogólnie mówiąc: pokazującego tzw. świat wartości dziecka 27, jego emocjonalne przeżycia wewnętrzne, wyobraźnię i poznanie świata zewnętrznego przez uwagę intelektu, pamięć gromadzącą dane o świecie. 22 I. Kawecki, Wiedza praktyczna nauczyciela (studium etnograficzne), Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2004, s A. Chmielewska-Długosz, Koleżeńskie doradztwo, czyli o kulturze uczenia się od siebie nawzajem. Doświadczenia niemieckich pedagogów i nauczycieli, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s M. Sowisło, Dla dobra dziecka. O warsztacie pracy nauczyciela-wychowawcy, Oficyna Wydawnicza Impuls, wyd. 2, Kraków 2008, s B. Dymara (red.), Dziecko w świecie marzeń, Oficyna Wydawnicza Impuls, wyd. 2, Kraków 1999, s T. Neckar-Ilnicka, Perspektywa dorosłości i obraz pracy ludzkiej w swobodnych wypowiedziach dzieci w wieku przedszkolnym, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s K. Denek, U. Morszczyńska, W. Morszczyński, S. Cz. Michałowski, Dziecko w świecie wartości, t. 1: Aksjologiczne barwy dziecięcego świata, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003, s. 220; B. Dymara, M. Łopatkowa, M. Z. Pulinowa, A. Murzyn, Dziecko w świecie wartości, t. 2: Poszukiwanie ładu umysłu i serca, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003, s. 264.

7 Problemy aktywności plastycznej w kształceniu zintegrowanym (prolegomena) 125 Plastyka, a ściślej biorąc, plastyczna aktywność dziecka, może być wpisana w szerszą profilaktykę 28 jako jedna z form ekspresji, pozwalająca na samorealizację i względne ograniczenie agresji, ale tylko w połączeniu z wychowaniem moralnym i kształceniem charakteru. Sama twórczość plastyczna nie doprowadzi do powstania u dziecka tzw. dobrego charakteru. Czysto funkcjonalnie ujmowane wychowanie przez twórczość nie doprowadzi do ukształtowania się moralności, dobrego obyczaju, zwyczaju u dziecka. Natomiast można, nawet w kształceniu zintegrowanym, próbować realizować program wykorzystania plastyki jako sfery dla budowania dobra czy budowania piękna w pozytywnym kontekście, także w kontekście religii (dobroci Boga wobec ludzi), miłości rodzinnej, przyjaźni, ukochania krajobrazu swojej Ojczyzny itd., o ile dzieci rozumieją ww. kwestie i nie są zbyt głęboko zaburzone umysłowo. Należy jednak ostrożnie postępować, bo narzucanie dziecku sposobu wyrażenia tematu nie jest wskazane. Elementy aktywności plastycznej można próbować łączyć z prostymi działaniami typu dramy czy happeningu 29 w związku z przygotowanymi przez dzieci dziełami plastycznymi. Zaburzenia rozwoju psychoruchowego i nadpobudliwości psychoruchowej dzieci wymagają terapii pedagogicznej 30. Dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi wymagają nauki komunikacji 31. Dzieci chore, niepełnosprawne, zaburzone w rozwoju wymagają stosownej interwencji i wspomagania biopsychicznopedagogicznego 32, także dotyczy to stosownego, odpowiedniego wspomagania podczas lekcji plastyki. 28 T. Pluta, Profilaktyczno-wychowawczy program przeciwdziałania agresji u dzieci w młodszym wieku szkolnym, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 80; K. Zajączkowski, Program profilaktyczno-wychowawczy dla uczniów klas I III szkoły podstawowej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, s M. Królica, Drama i happening w edukacji przedszkolnej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 152; T. Samulczyk-Pawluk, Edukacja teatralna w szkole podstawowej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, s E. M. Skorek (red.), Terapia pedagogiczna, t. 1: Zaburzenia rozwoju psychoruchowego dzieci, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 122; taże (red.), toż, t. 2: Zagadnienia praktyczne i propozycje zajęć, wyd. 3, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 180; I. Dąbrowska-Jabłońska (red.), Terapia dzieci i młodzieży. Metody i techniki pomocy psychopedagogicznej, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 180; R. Wiącek, Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo w wieku przedszkolnym. Program terapii i wspomagania rozwoju oraz scenariusze zajęć, wyd. 3, Oficyna Wydawnicza Impuls, s. 96; P. Pawlik, Program profilaktyczno-terapeutyczny dla dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej, wyd. 3, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków M. Walczewska-Dutka, Program nauki komunikacji dla dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, s B. Cytowska, B. Winczura, A. Stawarski (red.), Dzieci chore, niepełnosprawne i z utrudnieniami w rozwoju, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 520; B. Cytowska, B. Winczura (red.), Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza

8 126 Marek Mariusz Tytko Pedagogika kultury rozumiana jako pedagogika aksjologiczna, czyli jako pedagogika filozoficzna ujmująca wychowanie w aspekcie teorii dóbr i teorii wartości nie może zapomnieć o dzieciach niepełnosprawnych. Pedagogika kultury plastycznej przydaje się także w szkole integracyjnej. Lekcje plastyki są jedną z okazji dla pokazania kultury osobistej dzieci sprawnych wobec dzieci niepełnosprawnych 33 (i vice versa), zwłaszcza wobec swoich kolegów czy koleżanek z deficytami intelektualnymi 34. Zastosowanie aksjologii edukacyjnej do konkretnych kwestii wychowania plastycznego dzieci niepełnosprawnych wymaga ze strony nauczyciela uwzględnienia zarówno ogólnej perspektywy filozoficznej (teorii wartości, teorii dóbr), jak i szczegółowych punktów widzenia pedagogiki specjalnej wraz z całym bogactwem i różnorodnością problematyki praktycznej, charakterystycznej dla poszczególnych typów schorzeń, deficytów, wszelkiego rodzaju niepełnosprawności. Impuls, Kraków 2008, s. 464; B. Cytowska, B. Winczura (red.), Dziecko z zaburzeniami w rozwoju. Konteksty diagnostyczne i terapeutyczne, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 308; B. Cytowska, B. Winczura (red.), Dziecko chore. Zagadnienia biopsychiczne i pedagogiczne, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 400; S. Mihilewicz (red.), Dziecko z trudnościami w rozwoju, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, s. 158; E. M. Minczakiewicz, B. Grzyb, Ł. Gajewski, Dziecko ryzyka a wychowanie. Elementarz dla rodziców, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, s J. Baran, S. Olszewski (red.), Świat pełen znaczeń kultura i niepełnosprawność, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 478; I. Rudek, Od niechęci do akceptacji. O wychowaniu dzieci do tolerancji wobec osób niepełnosprawnych, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 202; B. Borowska-Beszta, Etnografia dla terapeutów (pedagogów specjalnych) szkice metodologiczne, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, s. 256; A. Soroka-Fedorczuk, Osoby niepełnosprawne w opiniach dzieci, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s Z. Janiszewska-Nieścioruk (red.), Człowiek z niepełnosprawnością intelektualną, t. 1: Wybrane problemy osobowości, rodzin i edukacji osób z niepełnosprawnością intelektualną, t. 2: Wybrane problemy społecznego funkcjonowania oraz rehabilitacji osób z niepełnosprawnością intelektualną, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2004; t. 1 (s. 316); t. 2 (s. 288); Z. Janiszewska-Nieścioruk (red.), Problemy edukacji integracyjnej dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 292; E. Żywakowska, Agresja u osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009; J. Rzeźnicka-Krupa, Komunikacja edukacja społeczeństwo. O dyskursie dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 454; S. Sadowska, Jakość życia uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 368; A. Stankowski, M. Balukiewicz (red.), O trudnej sztuce bycia razem, czyli różne oblicza integracji, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 272; Z. Janiszewska-Nieścioruk, A. Maciarz, Współczesne problemy pedagogiki osób z niepełnosprawnością intelektualną, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 168; M. Wiśniewska, Wspomaganie rozwoju dziecka z niepełnosprawnością intelektualną. Poradnik dla rodziców i terapeutów, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 68; L. Miosga, Pomóż mi być. Komunikacja i stymulacja zmysłowa osób ze znaczną i głęboką niepełnosprawnością umysłową, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 92; J. Wyczesany, Pedagogika upośledzonych umysłowo, wyd. 7 zm., Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 208.

9 Problemy aktywności plastycznej w kształceniu zintegrowanym (prolegomena) 127 Wszystko to należy uwzględnić przy tworzeniu teorii integracyjnej aktywności plastycznej dziecka w klasach (szkołach) zintegrowanych. Prowadzenie zajęć z zakresu plastyki jest bardzo trudne, szczególnie wtedy, gdy ma się w danej grupie uczniów diametralnie odmienne osoby z przeróżnymi typami niepełnosprawności czy ze zróżnicowanymi typami schorzeń, a każde dziecko wymaga w zasadzie indywidualnego traktowania przez nauczyciela plastyki, tak iż najlepiej byłoby, aby każde z dzieci miało lekcje indywidualne dla w miarę pełnego wykorzystania możliwości danego ucznia. Każda osoba niepełnosprawna ma odmienne nieco potrzeby edukacyjne, rehabilitacyjne czy społeczne, w zależności od typu reprezentowanej niepełnosprawności 35. Godność osoby niepełnosprawnej powinna być zachowana w każdych warunkach, bo każdy człowiek jest obdarzony z natury 35 J. Rottermund (red.), Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych, t. 1: Wybrane aspekty pracy z niepełnosprawnymi, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 190; J. Rottermund (red.), Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych, t. 2: Wielowymiarowość procesu rehabilitacji, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 186; Z. Gajdzica (red.), Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych, t. 3: Rozwój i funkcjonowanie osób niepełnosprawnych. Konteksty edukacyjne i prawne, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 196; A. Klinik (red.), Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych, t. 4: W stronę podmiotowości osób niepełnosprawnych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 196; Z. Gajdzica, J. Rottermund, A. Klinik (red.), Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych, t. 5: Uczeń niepełnosprawny i jego nauczyciel w przestrzeni szkoły, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 152; Z. Gajdzica (red.), Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych, t. 6: Między wsparciem doraźnym a wsparciem racjonalnym, czyli o uwarunkowaniach socjalizacji społecznej osób niepełnosprawnych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 136; J. Rottermund (red.), Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych, t. 7: Zagadnienia funkcjonowania z ograniczoną sprawnością, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009; J. Rottermund (red.), Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych, t. 8: Społeczne i edukacyjne uwarunkowania rozwoju oraz funkcjonowania dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009; K. Rzędzicka, A. Kobylańska (red.), Dorosłość, niepełnosprawność, czas współczesny. Na pograniczu pedagogiki specjalnej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003, s. 436; H. Ochonczenko, A. Nowicka (red.), Potrzeby osób niepełnosprawnych w warunkach globalnych przemian społeczno-gospodarczych, t. 1, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 382; H. Ochonczenko, M. A. Paszkowicz (red.), Potrzeby osób niepełnosprawnych w warunkach globalnych przemian społeczno-gospodarczych, t. 2, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 478; H. Ochonczenko, G. Miłkowska (red.), Osoba niepełnosprawna w społeczności akademickiej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, s. 248; G. Miłkowska, B. Olszak-Krzyżanowska (red.), Teraźniejszość i przyszłość osób niepełnosprawnych w kontekście społecznych zmian, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 406; M. Skórczyńska, Współczesne tendencje we wczesnej interwencji u dzieci zagrożonych niepełnosprawnością lub niepełnosprawnych. Perspektywa edukacyjna, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 136; M. Dąbrowska, Zjawisko wypalenia wśród matek dzieci niepełnosprawnych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, s. 236; A. Klinik, J. Rottermund (red.) przy współudziale S. Wrony, Wybrane uwarunkowania rehabilitacji osób niepełnosprawnych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, s. 276; J. Wyczesany, Z. Gajdzica (red.), Edukacja i wsparcie społeczne osób z niepełno-

10 128 Marek Mariusz Tytko godnością bycia osobą ludzką, posiada godność tzw. przyrodzoną. Nauczyciel, w szczególności nauczyciel plastyki, powinien mieć w sobie wiele miłości (czyli roztropnej troski o dobro innego człowieka), wiele życzliwości, ciepła do drugiego człowieka, tak iż dostrzega w każdym uczniu ową godność ludzką i ma ją na względzie, mimo różnych trudnych sytuacji wymagających ze strony nauczyciela cierpliwości, poświęcenia, roztropności, altruizmu, a nawet heroizmu. Dzieci niedosłyszące z rozmaitymi deficytami słuchu 36 stanowią osobne wyzwanie dla nauczyciela plastyki, który musi uwzględnić specyfikę komunikacji z nimi, więcej pokazywać gestem, mówić głośno, wyraźnie i powoli, patrząc na wprost ucznia, przy czym należy pamiętać, aby raczej nie podchodzić od tyłu do osoby niedosłyszącej lub głuchej, lecz zbliżać się do niej z przodu, aby jej nie przestraszyć swoim nagłym pojawieniem się (uczeń może nie słyszeć kroków nauczyciela). Praca nauczyciela w klasie integracyjnej wymaga de facto posiadania wiedzy i umiejętności pedagoga specjalnego 37, dotyczy to także w zasadzie nauczycieli plastyki uczących w tego typu klasach, gdzie występują dzieci z różnymi zaburzeniami rozwoju 38. Elementy zabawy można wykorzystać odpowiednio na lekcjach plastyki z dziećmi w klasach integracyjnych 39. sprawnością w wybranych krajach europejskich, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, s G. Gunia, Terapia logopedyczna dzieci z zaburzeniami słuchu i mowy, wyd. 2, uzup., Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 228; J. Domeradzka-Kowalikowska, Przewodnicy w świecie ciszy. Poradnik dla rodziców dzieci z wadą słuchu, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 72; M. Wójcik, Wybrane aspekty społecznego funkcjonowania młodzieży niesłyszącej i słabo słyszącej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 232; K. Plutecka, Kompetencje zawodowe surdopedagoga z wadą słuchu, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s P. Majewicz, A. Mikrut (red.), Kompetencje pedagoga w kontekście teorii i praktyki edukacji specjalnej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 192; R. Flis, Praca w klasie integracyjnej. Materiały pomocnicze dla klas I III, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, s. 288; U. Grygier, Praca w klasie integracyjnej. Materiały pomocnicze dla klas IV VI i gimnazjum, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, s. 288; S. Mihilewicz (red.), Psychologiczno- -pedagogiczne problemy wspomagania rozwoju dzieci niepełnosprawnych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 124; B. Toroń, Sytuacja społeczna młodzieży szkolnej z parcjalnymi zaburzeniami rozwoju, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 328; B. Szczygieł, Jak pracować z dzieckiem niepełnosprawnym? Konstruowanie programu zajęć. Organizowanie klasy integracyjnej. Konspekty zajęć, wyd. 4, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 112; A. Maciarz, Mały leksykon pedagoga specjalnego, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, s. 122; A. Tomkiewicz-Bętkowska, A. Krztoń, ABC pedagoga specjalnego. Poradnik, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s U. Oszwa, Dziecko z zaburzeniami rozwoju i zachowania w klasie szkolnej. Vademecum nauczycieli i rodziców, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s E. M. Minczakiewicz, Jak krok po kroku wprowadzać dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych w świat zabawy i nauki, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 200; E. Minczakiewicz, Zabawa w rozwoju poznawczym i emocjonalno-społecznym dzieci o zróżnicowanych

11 Problemy aktywności plastycznej w kształceniu zintegrowanym (prolegomena) 129 Osobnej uwagi wymagają dzieci np. z zespołem Williamsa 40, jeszcze innego traktowania potrzebują dzieci z zespołem Downa 41. Całkowicie odrębnym zagadnieniem jest dziecko autystyczne, z uwagi na bardzo wiele rozmaitych odmian autyzmu 42. Lekcja plastyki z tego typu dziećmi, o ile jest to wykonalne, stanowi zupełnie inne zagadnienie specjalistyczne, które w tym miejscu tylko sygnalizuje się jako problem. Dzieci autystyczne nie kończą z reguły swoich prac plastycznych, czasem pozostawiają tylko kilka kresek na papierze, trzeba im np. mówić, co mają aktualnie zrobić, a nawet pokazywać im proste polecenia narysowane na kartce obrazowo w skali 1:1 (odwzorowanie plastyczne poleceń słownych nauczyciela). W pracy nauczyciela plastyki można wykorzystać także łagodną, delikatną muzykę jako tło dla aktywności twórczej dziecka niepełnosprawnego 43. Integracja w edukacji wczesnoszkolnej uczniów niepełnosprawnych wymaga wielostronnego przygotowania ze strony nauczyciela, także w zakresie plastyki, przy czym wymiary edukacji plastycznej mają aspekty ukryte, nieoficjalne, choć przecież chodzi zawsze o zrównoważony rozwój 44 na miarę możliwości dziecka. Aktywność plapotrzebach i możliwościach, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 212; A. Franczyk, K. Krajewska, Zabawy i ćwiczenia na cały rok. Propozycje do pracy z dziećmi młodszymi o specjalnych potrzebach edukacyjnych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 148; A. Franczyk, K. Krajewska, Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami rozwoju, wyd. 5, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 168; A. Franczyk, K. Krajewska, Skarbiec nauczyciela terapeuty (na bazie własnych doświadczeń pracy terapeutycznej), wyd. 3, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s A. Maurer, I. Bołtuć, Dzieci z zespołem Williamsa. Diagnoza i terapia. Wskazówki dla rodziców i nauczycieli, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2002, s B. B. Kaczmarek (red.), Wspomaganie rozwoju dzieci z zespołem Downa teoria i praktyka, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 442; E. Zasępa, Psychospołeczne funkcjonowanie osób z zespołem Downa, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Warszawa 2008, s J. J. Błeszyński (red.), Terapie wspomagające rozwój osób z autyzmem, wyd. 2 zm., Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, s. 232; E. Pisula, D. Danielewicz (red.), Wybrane formy terapii i rehabilitacji osób z autyzmem, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 270; J. Błeszyński (red.), Alternatywne i wspomagające metody komunikacji, wyd. 2, poszerz. i popr., Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 470; L. Bobkowicz-Lewartowska, Autyzm dziecięcy, zagadnienia diagnozy i terapii, wyd. 4, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 156; A. Maciarz, D. Drała, Dziecko autystyczne z zespołem Aspergera, wyd. 3, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 72; B. Winczura, Dziecko z autyzmem. Terapia deficytów poznawczych a teoria umysłu, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s P. Nordoff, C. Robbins, Terapia muzyką w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi. Historia, metoda i praktyka, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s E. Jaroni, Dylematy integrowanej edukacji wczesnoszkolnej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 130; I. Kopaczyńska, A. Nowak-Łojewska, Wymiary edukacji zintegrowanej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 272; M. Węglińska, Jak się przygotować do zajęć zintegrowanych?, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, s. 128; A. Nowak- -Łojewska, Zintegrowane zadania w edukacji wczesnoszkolnej, Oficyna Wydawnicza Impuls,

12 130 Marek Mariusz Tytko styczna dzieci w klasach (szkołach) zintegrowanych (integracyjnych) wpisuje się w aktywność twórczą młodego człowieka w różnych aspektach właściwych dla problematyki wychowania estetycznego (wychowania przez sztukę, edukacji przez sztukę), arteterapii (terapii przez sztukę), terapii zajęciowej, edukacji artystycznej (wychowania plastycznego, kształcenia plastycznego), edukacji kulturalnej, pedagogiki kultury. Z punktu widzenia pedeutologii najlepiej byłoby, aby nauczyciel plastyki łączył w sobie zarazem walory pedagoga i artysty 45 lub aby z dziećmi w klasach zintegrowanych pracował tandem osób: 1) pedagog-specjalista (nauczyciel plastyki wyspecjalizowany w sferze dzieci niepełnosprawnych), 2) artysta, a wtedy efekty są optymalne. Problemy aktywności plastycznej w kształceniu zintegrowanym stanowią odrębne specjalistyczne zagadnienie interdyscyplinarne, wymagające wieloaspektowego podejścia zarówno od strony pedagogiki, psychologii, medycyny, jak i od strony teorii sztuki, estetyki, kulturoznawstwa, w szczególności np. kultury artystycznej w procesie wychowania (kultury plastycznej w wychowaniu), arteterapii itd. Kraków 2004, s. 148; A. Lis-Kujawski, Moje ja i szkoła integracyjna. Zjawiska ukrytego programu w nauczaniu uczniów niepełnosprawnych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 254; E. D. Białek, Zrównoważony rozwój dziecka w świetle nowych wyzwań, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009, s S. Jakubiec, Aktywność estetyczna dziecka w zintegrowanym systemie nauczania, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2004, s. 224; J. Gładyszewska-Cylulko, Wspomaganie rozwoju dzieci nieśmiałych poprzez wizualizację i inne techniki arteterapii, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 246; W. A. Sacher (red.), Sacrum sztuka wychowanie, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 192; G. Stojak, Świat wychowania przez sztuki piękne w polskiej szkole. Edukacyjne aspekty wychowania przez sztukę w kształceniu nauczycieli plastyki, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 216; E. J. Konieczna, Arteterapia w teorii i praktyce, wyd. 4, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 160; M. Kapłon, Spotkania z Małym Księciem. Wykorzystanie sztuki w pracy pedagogicznej z dziećmi, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 152; A. Górniok-Naglik, Sztuka w treściach nauczania na tropie korelacji i integracji w liceum, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2002, s. 332; B. Borowska- -Beszta, Echa ekspresji. Kulturoterapia w andragogice specjalnej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, s. 150; W. Limont, K. Nielek-Zawadzka (red.), Dylematy edukacji artystycznej, t. 2: Edukacja artystyczna a potencjał twórczy człowieka, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 624; K. Krasoń, B. Mazepa-Domagała, A. Wąsiński (red.), Intersubiektywność sztuki w recepcji i tworzeniu. Diagnoza, edukacja, wsparcie rozwoju, Centrum Ekspresji Dziecięcej przy Bibliotece Śląskiej w Katowicach, Wyższa Szkoła Administracji w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała Katowice 2009, s M. M. Tytko, Artysta a wychowawca w koncepcji Stefana Szumana, [w:] Intersubiektywność sztuki w recepcji i tworzeniu. Diagnoza, edukacja, wsparcie rozwoju, dz. cyt., s ; M. Stokłosa, Stymulowanie twórczej aktywności plastycznej dziecka (wyzwanie dla nauczyciela), [w:] Intersubiektywność..., dz. cyt., s ; B. Kunat, Nauczyciel plastyki jako inspirator twórczych działań uczniów (oczekiwania a rzeczywistość), [w:] Intersubiektywność..., dz. cyt., s

13 Problemy aktywności plastycznej w kształceniu zintegrowanym (prolegomena) 131 Kultura plastyczna w wychowaniu stanowi odrębną sferę badawczą 46, wartą 46 M. M. Tytko, Problemy kultury plastycznej w edukacji, [w:] Kultura artystyczna w przestrzeni wychowania, red. B. Żurakowski, Wyd. UJ, Kraków 2011, s ; tenże, O problemach kultury plastycznej w edukacji, cz. 1, Kultura i Wychowanie. Międzynarodowe Elektroniczne Czasopismo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Łodzi, r. 1: 2011, nr 2, s , 02/kiw 2.html [wyświetlono 31 XII 2011], cz. 2, tamże, r. 2; 2012, nr 4 (w druku); tenże, Teatr dla dzieci i młodzieży w koncepcji Stefana Szumana, Kultura i Edukacja. Kwartalnik. Culture and Education 2011, nr 2(81), s Por. także m.in. L. Turos, Sztuka i wychowanie dorosłych (wybrane zagadnienia), Nowe Wydawnictwo Polskie, Warszawa 1999, s. 224; Studia pedagogiczne, t. XVIII: Z problemów aktywnego uczestnictwa w kulturze, red. B. Suchodolski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław Warszawa Kraków 1970, s. 606; Z. Krawczyk, Wprowadzenie do kultury plastycznej kształtowanie percepcji, PWN, Warszawa 1975, s. 231; S. Kościelecki, Współczesna koncepcja wychowania plastycznego, wyd. 2, PWN, Warszawa 1977, s. 219; B. Dziemidok (red.), Integracyjna i dezintegracyjna rola artystycznych środków przekazu w kształtowaniu tożsamości narodowej i jednoczeniu Europy, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2001, s. 234; W. Limont, K. Nielek-Zawadzka (red. nauk.), Dylematy edukacji artystycznej, t. 1: Edukacja artystyczna wobec przemian w kulturze, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, s. 499; M. Petry-Węcławowicz, Edukacja plastyczna dawniej. Programy, metody, inicjatywy pozaszkolne do 1914 roku, Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2001, s. 250; T. Szkołut (red.), Sztuka i edukacja w epoce ponowoczesnej, Wyd. UMCS, Lublin 1995, s. 208; T. Szkołut (red.), Sztuka i edukacja kulturalna w czasie przemian, Wyd. UMCS, Lublin 2000, s. 275; A. Natorff, K. Wasiluk, Wychowanie plastyczne w przedszkolu, WSiP, Warszawa 1990, s. 104; D. Jankowski (red.), Edukacja kulturalna i aktywność artystyczna. raca zbiorowa, Wyd. Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1996, s. 192; E. Piwowarska, Edukacja plastyczna uczniów w polskiej szkole podstawowej XIX i XX wieku, Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, Częstochowa 2003, s. 213; J. Kida (red.), Kultura, literatura i sztuka w edukacji językowej w świetle badań empirycznych, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2007, s. 554; J. Kida (red.), Rozwój twórczej aktywności dziecka, Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Wojewódzki Ośrodek Metodyczny, Rzeszów 1994, s. 160; J. Kida (red.), Sztuka a świat dziecka, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Rzeszowie. Instytut Pedagogiki, Rzeszów 1996, s. 437; J. Kida (red.), Problemy kształcenia literackiego w edukacji wczesnoszkolnej, Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1997, s. 183; J. Kida (red.), Literatura i sztuka a wychowanie, Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 2001, s. 273; J. Kida (red.), Edukacja humanistyczna, aksjologiczna i estetyczna w świetle programów i potrzeb oświatowych, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2001, s. 527; J. Kida (red.), Język, kultura, nauczanie i wychowanie, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2004, s. 411; E. M. Nieduziak (red.), Twórczość i terapia. Materiały pokonferencyjne, Towarzystwo Naukowe Sandomierskie, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Przyrodnicza w Sandomierzu, Warsztat Terapii Zajęciowej przy Stowarzyszeniu Integracja, Sandomierz 2003, s. 92; D. Gazińska, Piękno wokół nas. Program nauczania plastyki w gimnazjum. Nr dopuszczenia DKW /01, Wyd. empi2. Materiały i Podręczniki Mariana Pietraszewskiego, Poznań 2001, s. 20; H. Hehense-Ciszewska, Podstawy wiedzy o sztukach plastycznych, WSiP, Warszawa 1976; J. Lewicka, Zajęcia plastyczne w klasach V VIII, Nasza Księgarnia, Warszawa 1966; S. Sheybal, Kompozycja plastyczna podstawy wiedzy, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1964; J. Czuber, Program nauczania plastyki w gimnazjum. Program dopuszczony do użytku szkolnego przez Ministra Edukacji Narodowej pod numerem DKW /00, Prószyński i S-ka, Warszawa 2000, s. 30; Edukacja plastyczna, III, Fotografia. VII Sympozjum Dydaktyki Fotografii Miejsce (w) fotografii. Częstochowa Koniecpol, wrze-

14 132 Marek Mariusz Tytko szerszego omówienia w innym miejscu. Poszczególne zagadnienia kultury plastycznej w wychowaniu należy stawiać także w kontekście procesu twórczego w plastyce, a tą kwestią zajmuje się psychologia twórczości plastycznej, która jest dość silnie rozwiniętą dziedziną wiedzy w ramach kreatywistyki 47. Odrębną kwestią jest nauczanie plastyki, prowadzenie zajęć plastycznych w szkołach w obrębie lecznictwa zamkniętego, w tym w szkołach przyszpitalnych dla dzieci i młodzieży leczonej z powodu chorób psychicznych, np. w ramach klinik psychiatrii dzieci i młodzieży, gdzie trafiają dzieci i młodzież z rozmaitymi rozpoznaniami psychiatrycznymi, zwłaszcza w ostrej fazie, m.in. ze schizofrenią, anoreksją, depresją, po próbach samobójczych. Nauczyciel plastyki prowadzący zajęcia z uczniami w tego typu placówkach może się spotkać z rozmaitymi zachowaniami, także agresywnymi (pobicia, poturbowania, wyzwiska, przekleństwa itd.), a wobec których powinien zachować się odpowiednio. Zwłaszcza zachowania ucznia wynikające z ostrego stanu psychotycznego w schizofrenii mogą być śnia Międzynarodowe Sympozjum Polska i słowacka fotografia regionów Tatr. Zakopane, września Materiały konferencyjne, Wyd. Akademii im. Jana długosza w Częstochowie, Częstochowa 2005; M. Tyszkowa, B. Żurakowski, Obszary spotkań dziecka i dorosłego w sztuce. Praca zbiorowa, PWN, Warszawa Poznań 1989, s S. L. Popek, Psychologia twórczości plastycznej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2010, s. 489; S. Popek, Barwy i psychika. Percepcja, ekspresja, projekcja, Wyd. UMCS, Lublin 1999, s. 294; S. L. Popek (red. nauk.), Uczeń o zróżnicowanych zdolnościach we współczesnej szkole, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej im. Jana Zamoyskiego z siedzibą w Zamościu, Zamość 2004, s. 204; S. Popek (red.), Twórczość zdolności wychowanie. Materiały z sympozjum naukowego. Konferencja zorganizowana przez Oddział IBPM w Lublinie w dniach września 1987 r., Instytut Badań Problemów Młodzieży w Lublinie, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Wydział Pedagogiki i Psychologii, Polskie Towarzystwo Psychologiczne. Oddział w Lublinie, Warszawa 1988, s. 145; S. Popek (red. nauk.), Zdolności i uzdolnienia jako osobowościowe właściwości człowieka, Wyd. UMCS, Lublin 1996, s. 211; Psychologia twórczości. Nowe horyzonty. Psychology of creativity. New Approaches, red. nau.: S. Popek, R. E. Bernacka, C. W. Domański, B. Gawda, D. Turska, A. M. Zawadzka, Wyd. UMCS, Lublin 2009, s. 504; S. Popek (red.), Metodyka plastyki w klasach IV VIII, wyd. 1, WSiP, Warszawa 1989, s. 232; S. Popek (red.), Twórczość artystyczna w wychowaniu dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1985, s. 192; S. Popek (red.), Prawidłowe i zaburzone funkcjonowanie dzieci i młodzieży w procesie rozwoju i wychowania, Wyd. UMCS, Instytut Pedagogiki i Psychologii, Lublin 1983, s. 101; S. Popek (oprac.), Materiały metodyczne dla nauczycieli wychowania plastycznego liceów ogólnokształcących (do użytku służbowego), Lublin 1972, s. 96; S. Popek, Kwestionariusz twórczego zachowania KANH, Wyd. UMCS, Lublin [1989], s. 91; S. Popek (red.), Z badań nad zdolnościami i uzdolnieniami specjalnymi młodzieży, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Wydział Pedagogiki, Wyd. UMCS, Lublin 1987, s. 183; Ł. Bobrowska, K. Karipidis, S. Popek, Plastyka w klasach początkowych. Materiały metodyczne do wychowania plastycznego w szkole podstawowej, red. Ł. Bobrowska, WSiP, Warszawa 1975, s. 95; S. Popek, Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1978, s. 146; S. Popek, Człowiek jako jednostka twórcza, Wyd. UMCS, Lublin 2001, s. 224; S. Popek, R. Tarasiuk, Wyd. UMCS, Lublin 2000, s. 224.

15 Problemy aktywności plastycznej w kształceniu zintegrowanym (prolegomena) 133 trudne dla nauczyciela plastyki pracującego w lecznictwie zamkniętym, lecz epizody psychotyczne mogą się zdarzyć także w szkołach otwartych, jako np. tzw. paragnomen, zapowiadający nadejście lub nasilenie się choroby. Mimo bogatej literatury przedmiotu na temat chorób psychicznych (np. schizofrenii 48 ), kwestia sposobów prowadzenia zajęć plastycznych z tego typu młodzieżą lub dziećmi wymaga w zasadzie pełnego opracowania od nowa, od podstaw, przy ścisłej współpracy lekarzy-psychiatrów, psychologów-psychoterapeutów i nauczycieli wychowania plastycznego (edukacji plastycznej). W niniejszym wprowadzeniu w zagadnienie tylko zasygnalizowano temat, nie wyczerpując obszernej problematyki zawartej w tytule artykułu. Obszerność zagadnienia do pewnego stopnia odzwierciedlają i uzmysłowiają wybrane wskazówki bibliograficzne zawarte w przypisach. 48 Por. np. B. Hintze, Choroba jak inne o Osobach i do Osób chorujących na schizofrenię. Poradnik dla Osób chorych na schizofrenię i ich bliskich, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2010, s. 92; P. Sundmann, Schizofrenia paranoidalna. Toksyczni psychiatrzy, toksyczna rodzina, toksyczne prawo, wyd. 3 popr., wyd. autora, Zielona Góra 2003, s. 72; Hans-Peter Volz, Frank-Gerald Pajonk, Schizofrenia. Diagnostyka i terapia, Wyd. Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2004, s. 78; M. Chuchra, Rodzina z dorosłym dzieckiem chorym na schizofrenię. Porównawcze studium koncepcji siebie i innych, Wyd. KUL, Lublin 2010, s. 541; B. de Barbaro, K. Ostoja-Zawadzka, Andrzej Cechnicki, Możesz pomóc. Poradnik dla rodzin pacjentów chorych na schizofrenię i zaburzenia schizotopowe, współpraca J. Robak, M. Ludwikowska, wyd. 2 zm. i popr., Wyd. UJ, Kraków 2005, s. 169; A. Cechnicki, Schizofrenia porces wielowymiarowy. Krakowskie prospektywne badania przebiegu, prognozy i wyników leczenia schizofrenii, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2011, s. 329; M. Sawicka, Znaczenie stylu terapeutycznego w leczeniu osób chorych na schizofrenię, Wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2010, s. 184; L. Kuipers, J. Leff, D. Lam, Praca z rodzinami chorych na schizofrenię. Poradnik praktyczny, tł. H. Grzegołowska-Klarkowska, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, Warszawa 1997, s. 119; K. Kucharska-Pietura, Zaburzenie procesów społecznego poznania w schizofrenii, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2008, s. 148; M. Opoczyńska, Możliwości osobowego rozwoju w schizofrenii, wyd. I, Collegium Medicum UJ, Kraków 1996, s. 221; A. Klasik, I. Krupka- -Matuszczyk, K. Krysta, Procesy poznawcze człowieka norma a schizofrenia, Warszawa 2005, s. 105; S. Belin, Schizofrenia, przekł. J. Kubitsky, GWP, Gdańsk 1998, s. 154; Schizofrenia w rodzinie, red. B. de Barbaro, oprac. B. de Barbaro, P. Budzyna-Dawidowski, L. Drożdżowicz, K. Ostoja-Zawadzka, J. Robak, M. Rostworowska, wyd. 1, Wyd. UJ, Kraków 1999, s. 185; J. Meder, Ocena efektów zastosowania Treningu radzenia sobie z objawami choroby w rehabilitacji pacjentów chorych na schizofrenię, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2002, s. 64; J. Tomasik, Schizofrenia w aspekcie teologii życia wewnętrznego. Terapia schizofrenii na drodze duchowej, nakł. własnym autora, Warszawa 2010, s. 287; G. E. Szostak, Schizofrenia. Informator dla chorych i ich rodzin, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1999, s. 53; Otwarte drzwi. Poradnik dla osób chorych i ich rodzin, Rzeszów 2008, s. 55; A. Klasik, I. Krupka-Matuszczyk, K. Krysta, Wpływ leczenia neuroleptykami na funkcje poznawcze w schizofrenii, Wyd. Eli Lilly Polska Sp. z o.o., Warszawa 2005, s. 21.