Darmowy fragment

Transkrypt

1

2 Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009 Korekta: Anna Poinc Rysunki na stronie 82 Agata Fuks Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska ISBN Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) , fax: (012) Wydanie I, Kraków 2009

3 Spis treści Wstęp Cele polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej Cele kształcenia polonistycznego a funkcje języka Klasyfikacja i formułowanie celów nauczania Treści kształcenia i wychowania w edukacji polonistycznej Materiał nauczania i środki dydaktyczne w kształceniu wczesnoszkolnym języka polskiego Nauczyciel a kształcenie języka ojczystego w edukacji wczesnoszkolnej Przygotowanie się nauczyciela do lekcji Metody nauki czytania i pisania w ujęciu porównawczym Podział metod nauki czytania i pisania Syntetyczne metody nauki czytania Metody alfabetyczne Metody fonetyczne Metody sylabowe Metody analityczne ich wady i zalety Rozwój metod analityczno-syntetycznych Metody globalne Najnowsze tendencje w procesie nauki czytania i pisania Koncepcja czytania według Glenna Domana Metoda wczesnej nauki czytania i pisania w systemie pedagogicznym Marii Montessori Metoda naturalnej ekspresji i motywacji Celestyna Freineta Naturalna nauka języka Programy wspierające edukację dzieci Proces nauki czytania Psychofizjologiczne podstawy procesu czytania i pisania Istota nauki czytania... 69

4 Spis treści 3.3. Gotowość i aspekty procesu czytania Kształtowanie umiejętności czytania Etapy w procesie nauki czytania Treści programowe Znaczenie elementarza w procesie nauki czytania i pisania Etapy pracy podczas wprowadzania nowej litery Doskonalenie umiejętności czytania Cechy dobrego czytania Podstawowe formy czytania Kształtowanie umiejętności cichego czytania ze zrozumieniem Proces pisania Psychofizjologiczne podstawy procesu pisania Nauka poprawnego pisania Etapy nauki pisania nowej litery Rodzaje ćwiczeń w pisaniu Błędy graficzne w piśmie Trudności w nauce czytania i pisania Rozwój i kształcenie języka dzieci w wieku wczesnoszkolnym Język pisany a mówiony wzajemny wpływ, badania Proces wielostronnego poznania a metody kształcenia sprawności językowej Ćwiczenia słownikowo-frazeologiczne i ich funkcja w procesie kształcenia mowy Organizacja i planowanie dłuższych form wypowiedzi Podstawowe rodzaje wypowiedzi ustnych i pisemnych Opowiadanie Opis Sprawozdanie List i inne pisma użytkowe Ćwiczenia kompozycyjne Kontrola i ocena prac pisemnych Praca z tekstem literackim Cele opracowywania utworów Etapy pracy z tekstem czytanki lub lektury Opracowywanie utworów literackich Analityczne formy pracy z tekstem Syntetyczne ćwiczenia oparte na utworach literackich Inne sposoby wykorzystania treści tekstów literackich

5 Spis treści 6.5. Opracowywanie utworów poetyckich Praca z lekturą Nauczanie gramatyki w edukacji wczesnoszkolnej Cele kształcenia języka uczniów Treści nauczania Metody i organizacja materiału językowego Konstruowanie zdań złożonych Nauczanie ortografii i interpunkcji Cele i zadania nauczania ortografii Dobór i zakres treści ortograficznych Zasady nauczania ortografii Metody opracowywania materiału ortograficznego Rodzaje ćwiczeń ortograficznych Rozwijanie twórczej aktywności uczniów Pojęcie, istota i cechy aktywności twórczej Metody pobudzania myślenia twórczego Stymulowanie wytwarzania dywergencyjnego i konwergencyjnego Twórcza ekspresja uczniów według koncepcji Nowoczesnej Szkoły Francuskiej Celestyna Freineta Gry i zabawy dydaktyczne w polonistycznej edukacji dzieci Cele i zadania gier i zabaw dydaktycznych Funkcje zabaw w nauczaniu języka polskiego Przykłady zabaw w edukacji polonistycznej Dramatyzacje w nauczaniu wczesnoszkolnym języka polskiego Pojęcie, istota i klasyfikacja gier dramatycznych Rodzaje technik dramowych Przykłady dramatyzacji Bibliografia Aneks Przykład lekcji wprowadzającej nową literę Przykład lekcji z tekstem literackim

6 Wstęp Uczenie się jest najwspanialszą i dającą najwięcej radości grą na świecie. Wszystkie dzieci rodzą się z takim przekonaniem i pielęgnują je, dopóki nie przekonamy ich, że nauka jest ciężką i nieprzyjemną pracą. (Glenn Doman, 1979) Treści edukacji polonistycznej w pierwszym okresie nauki szkolnej zalicza się do wiedzy podstawowej, ze względu na cele języka w życiu i edukacji dziecka, opanowywaniu wiadomości, sprawności oraz postaw wobec najbliższych osób i społeczeństwa. Kształtowanie mowy ojczystej jest procesem twórczym i złożonym, gdyż język, będąc głównym narzędziem rozwoju umysłowego, nie tylko oddziałuje na myślenie i intelekt, lecz również wpływa na cały rozwój psychiczny dziecka i ułatwia opanowanie określonej kultury mówienia, słuchania, czytania i pisania. Istotne jest także uświadamianie uczniom roli języka jako wartości i dobra, które, doskonalone przez naukę i lekturę, może przynosić korzyści w toku całej edukacji, a także w przyszłym życiu zawodowym i społecznym. Osiągnięcie przez dziecko sprawności w mówieniu staje się możliwe, jeśli oprócz przyswojenia najważniejszych struktur składniowych i sposobu posługiwania się nimi posiada ono pewien zasób słownictwa i związków wyrazowych oraz niezbędną wiedzę językową. Zastosowanie danego wyrazu w innym kontekście często zmienia cały sens zdania, dlatego uczeń, chcąc przekazywać myśli o rzeczywistości w sposób adekwatny i precyzyjny, musi rozumieć zależność formy komunikatu od treści. Istotą edukacji polonistycznej w początkowym okresie nauczania jest proces poznawania znaków języka pisanego i mówionego poprzez kontakt ze światem zewnętrznym, a także z otoczeniem społeczno-przyrodniczym. Zadanie to pozwala dziecku funkcjonować w świecie znaków językowych, na początku poprzez czytanie i pisanie, później zaś osiągnięcie sprawności mówienia w języku ojczystym i redagowanie wypowiedzi pisemnych. Bardzo istotny jest w tym procesie kontakt z tekstami literackimi: lekturami,

7 10 Wstęp czytankami, poezją i czasopismami dla dzieci. Głównym celem nauczania języka polskiego w klasach wczesnoszkolnych jest wdrażanie do posługiwania się językiem ogólnopolskim i kształtowanie sprawności w zakresie mówienia, czytania, pisania, umiejętnej pracy z tekstem, a także budzenie miłości do języka ojczystego, uwrażliwianie uczniów na jego piękno oraz kształtowanie postaw wartościowych społecznie (Program nauczania MEN, 1998, Program wczesnoszkolnej zintegrowanej edukacji, J. Hanisz, 1999). Wymienione cele mogą być realizowane jedynie dzięki aktywnej postawie ucznia, dokładnej pracy nauczyciela, poprzez różnorodne formy, metody i środki kształcenia wykorzystywane podczas projektowania poszczególnych jednostek lekcyjnych, przy uwzględnieniu planu perspektywicznego edukacji wczesnoszkolnej i dalszych etapów nauki. Sprawność językowa rozwijana od początku edukacji wymaga od ucznia znacznej wiedzy na poziomie metajęzykowym, ponieważ dziecko we wczesnym okresie nauki często utożsamia znak językowy z jego znaczeniem, zwracając główną uwagę na rzeczywistość. Zadaniem nauczyciela jest uświadamianie roli i znaczenia słów oraz ich funkcji w wypowiedzi, a później struktury komunikatów. Rozwijaniu świadomości językowej służą przede wszystkim ćwiczenia gramatyczno-ortograficzne z elementami wiedzy o języku, które realizują dwa główne cele: teoretyczno-poznawczy, umożliwiający rozumienie i interpretację zjawisk językowych, oraz praktyczno-normatywny, kształtujący odpowiednie umiejętności i nawyki podczas ćwiczeń wyrażania własnych myśli i emocji. W praktyce edukacyjnej uczeń powinien nie tylko wiedzieć, co to jest rzeczownik, przymiotnik, czasownik, lecz także umieć się poprawnie posługiwać tymi częściami mowy w konkretnych wypowiedziach o charakterze narracyjnym lub opisowym. Do pierwszego kontaktu ucznia ze zjawiskami językowymi dochodzi już na początkowym etapie nauki czytania i pisania, kiedy wyodrębnia on części z całości wypowiedzi lub łączy poszczególne wyrazy w zdania. Musi już wówczas rozumieć, że zdanie nie stanowi dowolnego zestawu wyrazów i należy znać reguły językowe, aby się nimi odpowiednio posługiwać podczas tworzenia komunikatu. Określone zasady rządzące mową i pismem powinien opanować w szkole lub przy jej wydatnej pomocy. W przypadku znacznej części uczniów trudności w nauce zwiększają się podczas tworzenia wypowiedzi pisemnych, kiedy nie tylko należy się wykazywać dbałością o stronę graficzną i stylistyczno-językową, ale także posługiwać obowiązującymi zasadami ortografii i interpunkcji. Niniejsza praca ukazuje najważniejsze problemy polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej z zachowaniem właściwej kolejności i zakresu: celów i treści kształcenia, podstawowych rodzajów metod nauki czytania i pisania w ujęciu porównawczym, a także współczesnych tendencji w tym zakresie. Zaprezentowano także inne ważne zagadnienia początkowego okresu edukacji, np. rodzaje i sposoby bogacenia zasobu leksykalnego dziecka podczas realizacji ćwiczeń w mówieniu i pisaniu, pracy z tekstem, lektu-

8 Wstęp 11 rą i wierszem, funkcję ćwiczeń słownikowo-frazeologicznych w procesie bezpośredniej komunikacji językowej, czyli w procesie komponowania dłuższych wypowiedzi (opowiadań, opisów, sprawozdań, listów). Rozdziały zawierające treści z zakresu nauki o języku i ortografii ukazują możliwości realizacyjne podstawowych elementów wiedzy z tego zakresu i najnowsze sposoby ich wdrażania w procesie edukacji. Dotyczy to umiejętności opanowywania najważniejszych pojęć z zakresu nauki o języku wiedzy o głosce, literze, wyrazie, zdaniu, poszczególnych częściach mowy i złożonych konstrukcjach składniowych oraz jej zastosowania podczas tworzenia dłuższych wypowiedzi w konkretnej formie stylistycznej, w mowie kontekstowej, zależnej od celu i treści przekazu. W sposób kompetentny i zgodnie z najnowszymi wymogami programów nauczania opracowano najważniejsze formy wypowiedzi, które uczniowie muszą umieć konstruować na tym szczeblu edukacji (opowiadanie, opis, sprawozdanie, notatkę kronikarską, list, życzenia, zaproszenie, ogłoszenie, zawiadomienie, plan). Obszerne treści prezentują rozdziały dotyczące stymulacji twórczej ekspresji werbalnej, rodzajów gier i zabaw dydaktycznych oraz istoty i technik dramatycznych w toku działalności praktycznej dzieci. Bardzo aktualne i niezbędne w procesie kształcenia dzieci w młodszym wieku szkolnym stają się treści dotyczące twórczego myślenia dywergencyjnego i konwergencyjnego, swobodnej ekspresji językowej, improwizacji oraz odpowiednio dobranych gier i zabaw dydaktycznych. Niniejsza praca jest owocem wieloletnich doświadczeń i badań autorki prowadzonych na terenie Krakowa i województwa małopolskiego, jak również dociekań teoretycznych zdobytych podczas pracy na uczelni i w szkolnictwie. Zaprezentowana wiedza powinna służyć nauczycielom i studentom zainteresowanym edukacją wczesnoszkolną dzieci oraz wszystkim osobom chcącym doskonalić swoje pedagogiczno-polonistyczne umiejętności. Autorka pragnie również wyrazić wdzięczność nauczycielom szkół ćwiczeń i wszystkim innym, z którymi współpracowała. To dzięki ich pomocy, a także wsparciu rodziny, mogła powstać publikacja, stanowiąca esencję doświadczenia zawodowego autorki. Danuta Czelakowska Kraków, styczeń 2009

9 1. Cele polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej Nadrzędnym celem edukacji dzieci w wieku wczesnoszkolnym jest wielostronny, harmonijny rozwój osobowości oraz przygotowanie do dalszej nauki, a także udziału w życiu społecznym i kulturalnym. Równie ważne jest stymulowanie ucznia w jego rozwoju intelektualnym, emocjonalnym, estetycznym, fizycznym i społecznym. W okresie wczesnej edukacji szczególną rolę społeczną i rozwojową w procesie opanowywania sprawności mowy odgrywa język ojczysty, który służy także realizacji tak istotnych celów, jak: zdobywanie wiedzy rzeczowej, kształtowanie określonych umiejętności pozwalających na sprawne posługiwanie się językiem ojczystym w mowie i piśmie, wrażliwości estetycznej oraz pożądanych społecznie postaw. Zadania języka ojczystego wiążą się nie tylko z jego znaczeniem dla rozwoju osobowości (uczeń wyraża w nim swoje myśli i uczucia, uzyskuje daną wiedzę), ale dotyczą również ważnych funkcji mowy w toku dalszej nauki i w życiu społecznym. Metaforycznie można określić język ojczysty jako dobro lub kapitał, którego zyski są proporcjonalne do pracy włożonej w jego powiększanie, przez którą rozumie się naukę oraz indywidualne doskonalenie się przez aktywność, czytelnictwo i bardziej adekwatne poznawanie rzeczywistości. Dzięki ojczystej mowie uczeń nawiązuje kontakty, wyraża uczucia, informuje o swoich potrzebach, a także myśli. Inną zaletą dobrej znajomości języka jest możliwość lepszego rozumienia czytanych tekstów, wypowiedzi kolegów i nauczycieli, perspektywa większych korzyści z odbywanych lekcji i komunikacji. Istotną przyczyną, dla której nauka języka powinna być prowadzona ze szczególną starannością, jest również to, że stanowi on część tradycji narodu i kultury ogólnoludzkiej. Obowiązki szkoły, a zwłaszcza nauczyciela, w tym zakresie są niezwykle ważne, ponieważ od jego kompetencji zależy nie tylko rozwój intelektualny ucznia, lecz także jego adaptacja w zespole klasowym, dalsze sukcesy poznawcze i życiowe. Sprawność językowa, w przeciwieństwie do innych treści, np. historycznych, geograficznych, matematycznych, nie ulega zapomnieniu i nie można jej utracić. Stopień opanowania języka ojczystego w edukacji początkowej często stanowi przedmiot dyskusji, ponieważ jest on niewspółmierny do poświę-

10 14 1. Cele polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej conego mu czasu i włożonego wysiłku. W znacznej mierze jest to uwarunkowane dużą ilością trudnych pojęć i reguł, wprowadzanych dość wcześnie, często ze szkodą dla kształcenia środków ekspresji. Innymi przyczynami są: zróżnicowanie umysłowe uczniów i brak umiejętności dotarcia do konkretnego dziecka. Efektywne nauczanie języka powinno zatem nie tylko uwzględniać stadia rozwoju intelektualnego dzieci, lecz przede wszystkim odpowiadać ich potrzebom, zainteresowaniom i możliwościom. Powodzenie w pracy dydaktycznej w znacznym stopniu zależy również od umiejętnej działalności nauczyciela, jego postawy, stosowanych metod i prezentowanych wartości Cele kształcenia polonistycznego a funkcje języka Kształcenie języka dziecka jest procesem ciągłym i długofalowym. Planową, systematyczną pracę dydaktyczno-wychowawczą podejmuje się już w przedszkolu i dotyczy ona zagadnień z zakresu słuchania i rozumienia wypowiedzi innych osób, swobodnego, poprawnego wypowiadania się, w tym sprawności przekazywania myśli za pomocą zdań oraz poprawnego budowania odpowiednich struktur składniowych. Do realizacji tych podstawowych celów niezbędny jest znaczny zasób słownictwa i związków frazeologicznych, znajomość najważniejszych zasad gramatyczno-ortograficznych oraz umiejętny dobór i wykorzystanie odpowiednich treści z różnych dziedzin życia społecznego, przyrody, kultury i dzieł literackich. Program zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej XXI wieku Jadwigi Hanisz (1999) wyznacza edukacji polonistycznej następujące cele: kształtowanie kompetencji komunikowania się z ludźmi w języku ojczystym poprzez mówienie, słuchanie, czytanie i pisanie edukacja językowa; przygotowanie dziecka do odbioru dzieła literackiego oraz innych wytworów sztuki; próby wyjścia poza dosłowność tekstu podczas jego interpretacji edukacja literacka; rozbudzanie wrażliwości estetycznej i zachęcanie do twórczej ekspresji werbalnej, ruchowej, plastycznej i muzycznej oraz rozwijanie uzdolnień indywidualnych dziecka. Do celów bardziej szczegółowych należą: osiągnięcie biegłości w czytaniu i pisaniu oraz doskonalenie umiejętności pracy z tekstem i przygotowanie do jego interpretacji. Istotną rolę w początkowej edukacji dziecka i jego dalszej nauce odgrywa umiejętność czytania i pisania oraz związane z jej nabywaniem określone zdolności niezbędne do opanowywania wiedzy. Zadania te wyznaczają ogólne cele polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej, w tym aktywność poznawcza dziecka, które, zgodnie ze strukturą kształcenia polonistycznego na tym etapie nauki, dotyczą trzech głównych pól tematycznych: