Rodzaje zabaw w edukacji przedszkolnej. Zabawy fundamentalne

Transkrypt

1 Rodzaje zabaw w edukacji przedszkolnej. Zabawy fundamentalne Zabawa to podstawowa forma aktywności dziecka w wieku przedszkolnym. Jest ona działalnością naturalną. Zabawa stanowi tę formę działalności dziecka, dzięki której moŝe ono odtwarzając i przetwarzając treść swoich doświadczeń w świecie realnym przeŝywać je na nowo, oraz wielokrotnie poddawać je adaptacji od strony poznawczej, uczuciowej, wartościującej. Dzięki temu następuje włączanie tych doświadczeń, do zasobów pamięci trwałej oraz do systemu psychicznego dziecka. W literaturze przedmiotu moŝna spotkać następujący podział zabaw dziecięcych właściwych dla wieku przedszkolnego: zabawy konstrukcyjne, tematyczne, dydaktyczne i ruchowe, w niektórych opracowaniach wyróŝnia się takŝe zabawy badawcze oraz twórcze. Zabawy konstrukcyjne: polegają na budowaniu, składaniu całości z elementów, z wykorzystaniem róŝnorodnego materiału. Dziecko bawiąc się, wykonując czynności konstrukcyjne odczuwa przyjemność, zadowolenie, jednocześnie zaspakaja waŝną potrzebę tworzenia. I. Dudzińska zabawy konstrukcyjne dzieli na: budowanie z klocków róŝnej wielkości i róŝnorodnych kształtów, konstruowanie, łączenie elementów z zestawów, budownictwo z piasku lub śniegu, tworzenie i konstruowanie róŝnych przedmiotów i zabawek do zabaw tematycznych czy inscenizowanych, budowanie na wolnym powietrzu, łączenie większych elementów (deseczek, palików, łuków drewnianych), konstruowanie budowli, które mogą być wykorzystane w zabawach tematycznych. 1 Zabawy tematyczne: nazywane równieŝ zabawami naśladowczymi, w role, dramowymi lub fikcyjnymi. Przez S. Szumana zostały nazwane tematycznymi, poniewaŝ są to zabawy dziecięce na określony temat zaczerpnięty z róŝnych sytuacji, zdarzeń, faktów z Ŝycia zauwaŝonych przez dzieci i odtworzonych w formie zabawy. 2 Zabawy dydaktyczne to forma zabawy organizowana i kierowana przez dorosłych. Są to zadania, które mają na celu osiągnięcie zamierzonego wyniku, ich celem jest przede wszystkim rozwój procesów poznawczych. 3 Dają dziecku okazję do uporządkowania swoich wiadomości, operowania nimi, rozumienia i dociekania. Z. Bogdanowicz dokonała podziału zabaw dydaktycznych biorąc pod uwagę materiał wykorzystywany w zabawie. WyróŜniła cztery rodzaje zabaw: zabawy z pomocami gotowymi, w których konstrukcji zawarte jest zadanie do wykonania, jak np. wieŝa piko, baby, sześciany róŝnej wielkości; zabawy typu czarodziejski woreczek, zgadnij, czego brak na stole, w których stosuje się drobne przedmioty codziennego uŝytku; zabawy z wykorzystaniem układanek, łamigłówek, zagadek obrazkowych, 1 Wychowanie i nauczanie w przedszkolu, pod red. I. Dudzińskiej, Wyd. WSiP, Warszawa 1983, s S. Szuman, Zabawy tematyczne dzieci. Wychowanie w Przedszkolu, 1958 r., s.2. 3 Por. W. Okoń: Zabawa a rzeczywistość, WSiP, Warszawa 1987, s. 159.

2 gier stolikowych itp.; zabawy słowne, takie jak zagadki, niedokończone rymy i inne. Zabawami dydaktycznymi kieruje nauczyciel. MoŜe to w pewnym sensie hamować aktywność twórczą dzieci, ale zawarty w nich jest wartościowy cel wychowawczy tj. wdraŝanie dzieci do słuchania poleceń i podporządkowania własnej woli regułom zabawy. Przestrzeganie reguł zabawy wdraŝa dzieci do stosowania ich, oraz uczy zrozumienia potrzeby doprowadzania zabawy, gry do końca. W trakcie tych zabaw dziecko ma moŝliwość wykorzystania zdobytych doświadczeń i umiejętności w określonym celu. W zabawie tej oprócz celu kształcącego powinien znajdować się równieŝ cel bliski dzieciom, czyli zabawowy. 4 Kiedy dzieci opanują reguły gier dydaktycznych w sposób spontaniczny wtedy według własnych pomysłów podejmują pewne czynności o charakterze zabaw dydaktycznych wprowadzając w nich swoje zasady i reguły. W. Hemmerling 5 zabawy dydaktyczne dzieli na: - zespołowe zabawy i gry ruchowe z prawidłami i elementami rywalizacji, - zabawy konstrukcyjne, w których dominują czynności motoryczne, - zespołowe zabawy tematyczne, to jest: zabawy w role, dramatyzacje, inscenizacje, konkursy, quizy, zgaduj-zgadule itp., - zespołowe zabawy i gry dydaktyczne opracowane specjalnie do zadań i czynności poznawczych. W innym podziale zabaw i gier dydaktycznych zaproponowanym przez I. Dudzińską kryterium doboru stanowi cel występujący w zabawie, czyli: - określanie cech przedmiotów i ich połoŝenia; - utrwalenie pojęć matematycznych; - utrwalenie wiadomości o otoczeniu społecznym i przyrodniczym; - ćwiczenie poprawności wymowy. 6 Zabawy ruchowe stosowany w nich róŝny typ ruchu prowadzi do rozwoju fizycznego. Kształtują charakter, wolę, twórczą wyobraźnię, pamięć, pojęcia przestrzenne. Mogą być to zabawy swobodne i organizowane, w których realizowany jest określony cel. Cel ten według I. Dudzińskiej stanowi kryterium wyodrębnienia następujących rodzajów zabaw ruchowych: zabawy orientacyjno-porządkowe, które wyrabiają umiejętność oceny kierunku i odległości, orientację w przestrzeni, uczą biegania bez potrącania, omijania przeszkód; zabawy bieŝne angaŝujące duŝe grupy mięśniowe, pobudzające krąŝenie, oddychanie; zabawy równowaŝne rozwijają zdolność utrzymania równowagi, uczą przekraczania przeszkód, działają mobilizująco na układ nerwowy; zabawy z czworakowaniem działają na organizm wszechstronnie tak na układ wegetatywny, jak i ruchowy; zabawy z elementem skoku i podskoku pobudzają krąŝenie i oddychanie; zabawy z elementem wspinania i właŝenia ćwiczą sprawność pokonywania przeszkód; zabawy z elementem rzucania, chwytania, toczenia, celowania rozwijają umiejętność rzucania, chwytania, zdolność oceniania kierunku i odległości; 4 Z. Bogdanowicz, Zabawy dydaktyczne dla przedszkoli, PZWS, Warszawa 1967, s. 8,9. 5 W. Hemmerling, Zabawy w nauczaniu początkowym, WSiP, Warszawa 1984, s Wychowanie i nauczanie w przedszkolu, pod red. I. Dudzińskiej, op. cit. s. 9.

3 zabawy rytmiczno-ruchowe wpływające na ogólne usprawnienie ruchowe dzieci, wyrabiające poczucie rytmu, koordynację ruchową, ćwiczą oddech. 7 Zabawy badawcze są kontynuacją zabaw manipulacyjnych, które występują w wcześniejszych okresach rozwojowych. Dziecko manipulując przedmiotami i działając na nich zaspokaja swoje potrzeby poznawcze. M. Kwiatkowska uwaŝa, Ŝe małe dzieci lubią wykonywać róŝne doświadczenia np. sprawdzają kruchość lodu, wilgotność piasku, bawić się magnezem, szkłem powiększającym, pryzmatem, kalejdoskopem. Mają moŝliwość w ten sposób zaspokoić swoją ciekawość świata, doświadczyć interesujących je zjawisk i przedmiotów. Doświadczenia te niosą ze sobą pytania:, dlaczego tak jest? co, z czego zostało zrobione? co, do czego słuŝy? itp. 8 Zabawy badawcze słuŝą zaspokojeniu potrzeb poznawczych dzieci poprzez działanie i manipulowanie przedmiotami. Zabawy twórcze stymulują rozwój dyspozycji twórczych dziecka. Ekspresja twórcza wypływa z psychicznych potrzeb dziecka. Wiek przedszkolny to okres intensywnego rozwoju wyobraźni, fantazji, pomysłowości. Ma to związek z podejmowaniem przez dzieci działań w formie ekspresji plastycznej, werbalnej, ruchowej i muzycznej. Manipulacja zostaje zastąpiona poszukiwaniem, eksperymentowaniem, prawdziwym badaniem aŝ do tworzenia. W początkowej fazie dziecko przypadkowo coś odkrywa, wpada na jakiś pomysł, coś tworzy. Ze względu na formalne kryteria wyróŝnia się jeszcze takie rodzaje zabaw jak: swobodne lub spontaniczne, kierowane, samotne - indywidualne, grupowe, równoległe, wspólne, zespołowe. Wszystkie rodzaje zabaw są ze sobą bardzo powiązane, istnieje wiele zabaw mieszanych. KaŜdy rodzaj zabawy odgrywa w rozwoju dziecka swoistą rolę, dlatego teŝ w przedszkolu powinno stwarzać się takie warunki, które pozwoliłby na róŝnorodną aktywność zabawową dziecka. Według E. Gruszczyk- Kolczyńskiej w czasie zabawy dziecko uczy się niebywale intensywnie. W zabawie proces uczenia się jest dostosowany do teraźniejszych potrzeb rozwojowych dziecka, więc odgrywa wielką rolę we wspomaganiu w kształtowania się procesów umysłowych dziecka. 9 Zabawa dowolna jest podejmowana z własnej inicjatywy i sprawia dziecku przyjemność. Zabawa swobodna prowadzi do zdobywania doświadczeń, wiadomości, umiejętności, sprawności, czyli staje się procesem uczenia się w sposób mimowolny i niezamierzony. Dla dziecka w wieku przedszkolnym zabawa jest działalnością najwaŝniejszą i niczym nie da się jej zastąpić. Jest ona tak silną i trwałą potrzebą dziecka jak potrzeba pokarmu, ruchu, towarzystwa innych dzieci. Zabawa zajmuje centralne miejsce w wychowaniu przedszkolnym. Na zabawę i inną działalność dowolną musi się znaleźć duŝo czasu w rozkładzie dnia przedszkolnego. Bez zabawy, bowiem oraz swobody ekspresji i spontanicznego działania nie da się wychowywać człowieka aktywnego, samodzielnego, zdolnego do inicjatywy. Gdy prawidłowo zaspokajamy potrzeby dziecka kształtuje się w nich względnie zgodna i trwała organizacja wiedzy, uczuć, motywów działania i reakcji. Proces ten trwa od najwcześniejszych chwil Ŝycia i ma wpływ na rozwój psychiczny i prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie. 7 Wychowanie i nauczanie w przedszkolu, pod. red. I. Dudzińskiej, op.cit. s. 10, M. Kwiatkowska, Podstawy pedagogiki przedszkolnej, WSiP,Warszawa 1988, s E. Gruszczyk-Kolczyńska, E. Zielińska, Wspomaganie rozwoju umysłowego czterolatków i pięciolatków, WSiP, Warszawa 2004, s. 32.

4 Zabawy fundamentalne to program rozwijania zdolności dziecka od urodzenia do sześciu lat, skierowany głównie do rodziców. Jego autorami są Gordon Dryden i Colin Rose angielscy pedagodzy. Program ten jest przewodnikiem jak stworzyć stymulujące środowisko oraz jak efektywnie spędzić czas z dzieckiem. Jest to wyjątkowy program wspomagający wszechstronny rozwój dziecka. Zawiera propozycje działań, które pokazują głównie rodzicom, ale takŝe nauczycielom, jak spędzić z dziećmi czas efektywnie, ucząc i jednocześnie budując wieź między dzieckiem, a dorosłym. Jest to pierwszy program, który zawiera tak wiele praktycznych propozycji zabaw dla dzieci, opartych na koncepcji inteligencji wielorakiej H. Gartnera. W skład programu Zabawy fundamentalne wchodzą: - Część pierwsza, przeznaczona dla dzieci od urodzenia do 2 r. Ŝ. Zestaw zawiera kilkadziesiąt scenariuszy zabaw, które wyostrzają i rozwijają zmysły dotyku, wzroku, słuchu, smaku i węchu. - Część druga, przeznaczona dla dzieci od ukończenia 2 do 6 r. Ŝ. Zabawy te angaŝują dziecko do samodzielnego wykonywania czynności, a następnie pomagają w przygotowaniu do nauki czytania, pisania i liczenia. Zestaw dla dzieci w wieku przedszkolnym, czyli Zabawy fundamentalne 2 zawiera: przewodnik, karty z zabawami, płytę CD ROM z kartami słownymi, wspomagającymi naukę czytania, szablonami do nauki pisania, kartami matematycznymi do wydruku. Celem programu jest kształtowanie wszechstronnych zdolności poprzez twórcze i aktywizujące formy działań, mające charakter zabawy. JeŜeli dziecko nie czerpie przyjemności z zajęć, naleŝy je przerwać. Zabawy zaproponowane w programie zostały opracowane z wykorzystaniem nowoczesnych metod oraz koncepcji pedagogicznych: - teoria wielorakiej inteligencji - polisensoryczność oddziaływań - Ruch Rozwijający W. Sherborne - koncepcja L. Wygockiego - gimnastyka twórcza M. A. Kniessów - metoda R. Domana - metoda Dobrego Startu - metoda M. Montessori - Integracja Sensoryczna - Kinezjologia edukacyjna ZałoŜeniem programu jest połączenie radosnej zabawy ze stymulacją, prowadzące do rozwinięcia wszechstronnych uzdolnień dziecka poprzez:

5 - stymulację mózgu (w ciągu pierwszych pięciu lat Ŝycia w mózgu dziecka tworzy się 50 procent głównych połączeń nerwowych umoŝliwiających zdobywanie wiedzy. Połączenia w mózgu powstają w wyniku bogatych i róŝnorodnych doświadczeń dziecka. Jest to fundament do nadbudowywania dalszych umiejętności, - naukę poprzez zmysły - rozwijanie ośmiu rodzajów inteligencji: językowej, matematyczno-logicznej, wizualno-przestrzennej, muzycznej, interpersonalnej czyli umiejętności nawiązywania kontaktów z innymi osobami i intrapersonalnej czyli umiejętności skupienia uwagi na swoich uczuciach, umiejętności wyciągania wniosków z przeŝytych doświadczeń oraz zdolności planowania, stawiania celów, inteligencji ruchowej, przyrodniczej C. Rose i G. Dryden przedstawiają wczesny rozwój dziecka w postaci szeregu klocków tworzących piramidę szczęścia. NaleŜy je układać w określonych miejscach, krok po kroku, a rezultacie zbudujemy szczęście dziecka. Konstrukcja piramidy jest planem, na którym oparty jest cały program zabaw fundamentalnych. Kamienie węgielne to: miłość okazywana dziecku, zapewnienie bezpieczeństwa i zabawa, dlatego program oparty jest na grach i zabawach, które oprócz dostarczania dziecku ogromnej radości, mają swój cel. KaŜda z nich odwołuje się do jednego z bloków piramidy. Zabawy te mają za zadanie stymulować rozwój dziecka, a nie tylko zabawiać je. Pierwsza część programu Zabawy fundamentalne pomagają postawić na właściwym miejscu bloki z dwóch pierwszych poziomów piramidy. Zagadnieniami z wyŝszych poziomów zajmuje się część druga Zabaw. 10 Główną zaletą programu jest to, Ŝe posiada część praktyczną. Karty z zadaniami moŝna nosić przy sobie i bawić się z dzieckiem, wybierając zabawy odpowiednie w danej chwili. Zabawy ułoŝone są w grupy tematyczne: - pięć zmysłów - budowanie słownictwa - czytanie - pisanie - matematyka - kreatywność - myślenie - muzyka - nauka i przyroda - pamięć - poczucie własnej wartości - wartości Bawiąc się z dzieckiem nie naleŝy narzucać mu wykonania zadania zabawa powinna być zgodna z naturalną potrzeba dziecka, sprawiać mu przyjemność i radość, naleŝy równieŝ pamiętać o zasadzie stopniowania trudności, dąŝąc do wszechstronności rozwoju naleŝy wykorzystywać w zabawie ćwiczenia z róŝnych 10 Rose C., Dryden G., Zabawa jest nauką, Transfer Learning, Gdańsk 2006, s. 8, 9.

6 zestawów, a takŝe stwarzać radosną, twórczą atmosferę pozwoli to na zdobycie umiejętności i wytworzy szczególną więź emocjonalną między rodzicem i dzieckiem lub dzieckiem i nauczycielem. Aby dziecko nabyło umiejętność samodzielnego myślenia, ciekawość świata i wiarę we własne moŝliwości spełnione powinny być następujące zasady: - Starajmy się zapewnić dziecku osiągnięcia sukcesu. Zadania nie mogą być zbyt łatwe ani za trudne, muszą leŝeć w strefie najbliŝszego rozwoju dziecka. Dziecko powinno mieć świadomość, Ŝe osiągnięcie sukcesu wiąŝe się z pewnym wysiłkiem oraz z satysfakcją związaną z rozwiązaniem zadania. - Zachęcajmy do myślenia, pobudzajmy ciekawość dziecka - Zachęcajmy do działania, a nie tylko chwalmy za wykonane prace - Unikajmy porównywania z innymi dziećmi - Dajmy czas na rozwiązanie problemu - Prowadźmy zasadę: PokaŜ i powiedz - Kierujmy dzieckiem, lecz miejmy na uwadze jego zainteresowania - Pomagajmy tylko tyle ile trzeba. 11 Propozycje zabaw zawarte są w ksiąŝkach: Chwytam, siedzę, raczkuję gry i zabawy wspomagające rozwój dziecka wieku 0-12 miesięcy, Chodzę, mówię, rozumiem od miesięcy, Rusz ręką gry i zabawy motywujące do nauki pisania, Kocham, lubię, szanuję uczuciatoŝsamość motywacja, Wielcy i mali artyści zabawy rozwijające wraŝliwość artystyczną, Coś w ten deseń zabawy słowne, Przesuwanki zgadywanki gry i zabawy motywujące do nauki czytania, Pół jabłuszka do fartuszka gry i zabawy matematyczne w domu, Rusz ręką kreślę szlaczki i zygzaczki, Trzy kaczuszki z polnej dróŝki gry i zabawy matematyczne na spacerze, Kocham, lubię i szanuję o kształtowaniu charakteru i motywacji, Zaczarowane słowa, czyli rymy i rytmy gry i zabawy rozwijające słuch fonemowy, Coś z niczego - twórcze gry i zabawy, Od rana do wieczora zabawy z czasem i przestrzenią. PoniŜej podaję kilka przykładów zabaw: Memory w pudełkach zapałek Pomoce: kilkanaście oklejonych jednakowo pudełek po zapałkach, rózne drobne przedmioty (wata, kulki, ryŝ, cekiny do wypełnienia pudełek). Liczba uczestników: kilkoro dzieci Pudełka układamy na stole. KaŜde dziecko po kolei otwiera dwa z nich. JeŜeli odnaleziona zostaje para, dziecko układa pudełka przed sobą. Po zakończeniu uczestnicy sprawdzają, kto zebrał więcej. W innej wersji dzieci mogą słuchowo, poprzez potrząsanie, dobierać pudełka w pary. Słońce, deszcz, wiatr Pomoce: na osobnych kartkach rysujemy duŝy wyraźny symbol zjawisk atmosferycznych: deszcz, błyskawica, wiatr, grzmot, słońce, chmury. KaŜdemu symbolowi przyporządkowany zostaje dźwięk: - deszcz kap, kap, kap, 11 Rose C., Dryden G., Zabawa jest nauką, Transfer Learning, Gdańsk 2006, s. 22, 23.

7 -błyskawica rata tata -wiatr hu, hu, hu, hu - grzmot bum! bum! - słońce ach - chmury och! Jedno z dzieci prowadzi zabawę. Najpierw w duŝych, a potem w coraz mniejszych odstępach czasu pokazuje róŝne karty z symbolami. Grupa wydaje dźwięk odpowiadający symbolowi. Poczta Dzieci siedzą w szeregu, jedno za drugim, tak by kaŝdy miał przed sobą plecy następnej osoby. Nauczycielka wyjaśnia: Trzeba wysłać waŝną informację. Niestety, nie mam telefonu. Wyślemy ją specjalną pocztą. Siedzące na początku dziecko maluje na plecach kolegi przedmiot. Osoba ta maluje to samo na plecach poprzednika. W ten sposób rysunek przekazujemy dalej. Ostatnie dziecko ogłasza, co dotarło do niego. Ile potraficie nazwać? Cel: rozwijanie zdolności zapamiętywania oraz zachęcanie do klasyfikowania wg kategorii Wybierz kategorię: zabawki, owoce, pojazdy, rzeczy z uchwytami, rzeczy utrzymujące się na powierzchni wody itp. Zadanie dzieci polega na wymyśleniu jak największej liczby rzeczy pasujących do danej kategorii. Wierszyki dla wtajemniczonych Cel: doskonalenie umiejętności czytania Pomoce: rymowanka, karty z wyrazami z rymowankami do odczytywania przez dzieci Recytujemy lub śpiewamy, podnosząc do góry karty wyrazowe, gdy dojdziemy do tekstu zawierającego określone słowa. Po podniesieniu karty nauczycielka milknie, a dzieci uzupełniają tekst, odczytując słowa. Dla dzieci młodszych moŝna przygotować karty z obrazkami. Co to jest? Cel: ćwiczenie pamięci dotykowej poprzez zapamiętywanie i odtwarzanie wzorów Pomoce: szablony glu oraz kartka i ołówek dla kaŝdego dziecka. Wykonanie szablonu: za pomocą pistoletu na gorący klej (do kupienia w sklepach z materiałami budowlanymi) nauczyciel przygotowuje proste wzory na tekturce. Otrzyma wypukły rysunek. Dzieci zamykają oczy i dotykiem muszą rozpoznać swój wzór, a następnie odwrócić go rysunkiem do dołu. Wtedy mogą otworzyć oczy i spróbować narysować na czystej kartce wzór, który przed chwilą poznawały dotykiem. Następnie odwracają szablon i porównują z rysunkiem. Szykujemy się na wyprawę Dzieci stoją w kole. Nauczycielka stoi w środku koła i trzyma piłkę. Mówi: Do kogo rzucę piłkę, ten ma podać jedną niezbędną rzecz, którą powinien zabrać ze sobą podróŝnik, zamierzający przemierzyć cały świat.

8 Pociąg wyrazowy Rozpoczynający grę mówi: Jadę na wakacje. W walizce mam szczoteczkę do zębów. Kolejna osoba powtarza i dodaje swoje propozycje. 12 Prof. M. Bogdanowicz, psycholog dziecięcy wypowiedziała się na temat zabaw fundamentalnych w taki sposób: Program stanowi znakomity przewodnik dla rodziców i dziecka, który prowadzi ich od jednej do następnej przygody, słuŝącej odkrywaniu świata, lepszej komunikacji językowej i emocjonalnej, społecznej, nabywaniu coraz to nowych kompetencji, rozwijania wszystkich zmysłów, wszystkich rodzajów inteligencji i kształtowaniu aktywnej, twórczej postawy wobec siebie i otoczenia Zabawy fundamentalne mogą stanowić pomoc dla nauczyciela w udzielaniu wskazówek rodzicom jak w sposób efektywny bawić się dzieckiem w domu. Zabawy te moŝna wykorzystywać takŝe w pracy w przedszkolu - w pracy z całą grupą czy w pracy indywidualnej realizując program indywidualnego wspomagania i korygowania rozwoju dziecka. Zabawy fundamentalne mogą być stosowane w terapii i wspomaganiu rozwoju dzieci niepełnosprawnych, o róŝnych rodzajach niepełnosprawności realizując program wczesnego wspomagania rozwoju dziecka. 12 B. Rokicka, Zabawy fundamentalne z dzieckiem można bawić się wszędzie, Edukacja w przedszkolu, czerwiec 2008, Wyd. Raabe, s