P R O G R A M O P I E K I N A D Z A B Y T K A M I W O J E W Ó D Z T W A P O M O R S K I E G O. n a l a t a

Transkrypt

1 Załącznik do Uchwały Nr 91/V/11 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 28 lutego 2011 roku P R O G R A M O P I E K I N A D Z A B Y T K A M I W O J E W Ó D Z T W A P O M O R S K I E G O n a l a t a GDAŃSK 2011

2 Spis treści Spis treści 2 I. Wprowadzenie 5 II. Prawne i programowe uwarunkowania ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 9 1. Podstawy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Cele programu opieki w świetle ustawy Uchwała w sprawie przyjęcia zasad i trybu udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków Ustawa o samorządzie województwa Konwencje i porozumienia międzynarodowe Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego Europejska konwencja krajobrazowa Konwencja w sprawie ochrony i promowania róŝnorodności form wyrazu kulturowego Konwencja w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego Dokument w sprawie edukacji konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki i warunków uprawniających do wykonywania zawodu Dokumenty Parlamentu Europejskiego dotyczące ochrony dziedzictwa kulturowego Dokumenty krajowe Narodowa strategia rozwoju kultury na lata Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami Dokumenty regionalne Strategia rozwoju województwa pomorskiego Strategia rozwoju turystyki województwa pomorskiego Plan zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego Regionalny Program Operacyjny Program rozwoju produktów turystycznych województwa pomorskiego na lata

3 III. Charakterystyka zasobów dziedzictwa kulturowego województwa pomorskiego Chronione zasoby dziedzictwa kulturowego Lista UNESCO Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego Pomniki Historii Rejestr zabytków Ewidencja zabytków Parki kulturowe Zabytki nieruchome Krajobraz kulturowy Zespoły urbanistyczne i ruralistyczne Dzieła architektury i budownictwa Obiekty sakralne Obiekty rezydencjonalne i mieszkalne Obiekty uŝyteczności publicznej Obiekty architektury obronnej Obiekty przemysłu i techniki Cmentarze Zespoły zieleni Miejsca historyczne Zabytki ruchome Zabytki ruchome w zbiorach muzealnych Zabytki ruchome we wnętrzach sakralnych i świeckich Zbiory i kolekcje Zabytki archeologiczne Niematerialne dziedzictwo kulturowe Potencjał dziedzictwa kulturowego województwa pomorskiego Charakterystyczne i unikatowe elementy dziedzictwa kulturowego Dziedzictwo morskie Dziedzictwo rzeczne Budownictwo ceglane Budownictwo drewniane Dziedzictwo modernizmu 51 IV. Dotychczasowa realizacja wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami Dotychczasowa realizacja celów wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami 52 V. Diagnoza Analiza SWOT dziedzictwa kulturowego województwa pomorskiego 55 VI. Cele, priorytety i typy działań programu opieki nad zabytkami województwa pomorskiego Cel strategiczny 59 Priorytet 1 60 Priorytet 2 61 Priorytet

4 VII. WdraŜanie wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami Organizacja instytucjonalna Finansowanie programu opieki 67 VIII. Koordynacja, monitorowanie i ocena realizacji wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami 68 IX. Podstawy opracowania programu opieki nad zabytkami województwa pomorskiego 70 4

5 I. Wprowadzenie Dziedzictwo kulturowe jest niezwykle waŝnym składnikiem środowiska człowieka. Stanowi element wpływający z wyjątkową, często niedocenianą, siłą na świadomość i toŝsamość społeczeństwa. Kształtowana przez stulecia zabytkowa materia i wartości przez nią niesione decydują o autentyzmie i unikatowości dziedzictwa. Zabytki są świadkami historii, częścią współczesnej kultury, dziełami sztuki, obiektami cennymi naukowo, historycznie i artystycznie. Wreszcie są wytworem poprzednich pokoleń i przekazanym nam spadkiem, wyróŝniającym lokalne społeczności. Stanowią zasób tym cenniejszy, Ŝe będący dobrem nieodnawialnym. Dlatego otrzymane przez nas dziedzictwo to takŝe wielka odpowiedzialność i obowiązek moralny opieki nad nim i zachowania go dla przyszłych pokoleń. W trosce o wspólne dobro, jakim jest materialne i niematerialne dziedzictwo kulturowe regionu, samorząd województwa pomorskiego podjął działania polegające na programowaniu oraz wykonywaniu zadań związanych z ochroną i opieką nad zabytkami województwa. Niniejszy Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata jest dokumentem stanowiącym aktualizację programu opieki nad zabytkami wdroŝonego w latach Doświadczenia tych lat pokazują, jak duŝe jest społeczne zapotrzebowanie na ochronę zabytków. Ilość przygotowanych projektów i realizowanych działań świadczy teŝ o tym, jak waŝne miejsce mogą zajmować i zajmują zabytki w Ŝyciu społeczności lokalnych. Przygotowany program zawiera rozpoznanie problematyki opieki i ochrony zabytków w województwie pomorskim. Przyjmuje cele i priorytety, w ramach których pomieścić się mogą potencjalnie najróŝnorodniejsze inicjatywy, zaleŝnie od potrzeb i moŝliwości. Pamiętać teŝ naleŝy, iŝ załoŝona przez samorząd wojewódzki polityka opieki i ochrony zabytków przewiduje działania wieloletnie. Tylko niektóre z nich przynoszą natychmiastowe skutki. Natomiast efekty części z podjętych długofalowych przedsięwzięć (jak choćby kształtowanie świadomości społecznej i działania edukacyjne) będą widoczne dopiero w przyszłości. Konieczne jest zapoczątkowanie wieloletnich procesów, które uchronią zabytki przed destrukcją i zniknięciem oraz uwraŝliwią lokalne społeczności na zagadnienia z nimi związane. Obowiązek sporządzania co 4 lata wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami nakłada na samorząd województwa art. 87 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz z późniejszymi zmianami). Po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, sejmik województwa w trybie uchwały przyjmuje program do realizacji. Co 2 lata Zarząd Województwa Pomorskiego sporządza sprawozdanie z realizacji programu i przedstawia je sejmikowi. Sprawozdania i aktualizacje programu umoŝliwiają, po analizie dotychczasowego funkcjonowania programu, ewentualne korekty przyjętych celów, kierunków i załoŝeń. Dla właściwego rozumienia wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami konieczne jest objaśnienie pojęć opieki nad zabytkami oraz ochrony zabytków. 5

6 Pojęcia te zostały zdefiniowane przez ustawę o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w artykule 5 i 4: Opieka nad zabytkami sprawowana jest przez ich właścicieli lub posiadaczy i polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków: 1) naukowego badania i dokumentowania zabytków, 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku, 3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie, 4) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. Natomiast ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu: 1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umoŝliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, 2) zapobieganie zagroŝeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków, 3) udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków, 4) przeciwdziałanie kradzieŝy, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę, 5) kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, 6) uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Podkreślania wymaga teŝ załoŝenie ustawowe (art. 6 Ustawy), Ŝe zabytki podlegają ochronie i opiece bez względu na stan zachowania. Na część działań uwzględnianych przez Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego wskazuje juŝ nazwa programu. Program zakłada, iŝ samorząd województwa sprawuje opiekę, przede wszystkim nad zabytkami będącymi jego własnością lub przez niego administrowanymi. Podejmuje działania własne, sprawuje nadzór nad własnymi inwestycjami związanymi z zabytkami oraz nad instytucjami i jednostkami zarządzającymi zabytkowym mieniem w imieniu samorządu wojewódzkiego. Nad pozostałymi zabytkami leŝącymi w granicach województwa samorząd wojewódzki sprawuje ochronę, inicjując, wspierając i koordynując działania. Za zabytki mające swoich właścicieli i uŝytkowników prywatnych, wyznaniowych, instytucjonalnych, państwowych, samorząd województwa nie moŝe ponosić odpowiedzialności. MoŜe jednak wobec tych podmiotów pełnić funkcję wspomagającą, doradczą, opiniodawczą, a takŝe - zgodnie z przepisami dotyczącymi gospodarki finansowej jednostek sektora finansów publicznych - pomocniczą w kwestiach finansowania. Władze samorządowe wykonując ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami, współpracują w tym zakresie z właścicielami i uŝytkownikami zabytków, wspólnotami i władzami lokalnymi, instytucjami, stowarzyszeniami i związkami wyznaniowymi, a takŝe z organami administracji państwowej i unijnej. Samorząd województwa podejmuje działania ochrony i opieki nad zabytkami w ramach swoich moŝliwości prawnych, finansowych i organizacyjnych. Ochrona zabytków sprawowana jest przez administrację rządową (szczególnie Ministra Kultury, Generalnego Konserwatora Zabytków, wojewódzkich konserwatorów 6

7 zabytków) oraz administrację samorządową niŝszych szczebli (samorządy powiatowe i gminne, samorządowych konserwatorów zabytków). Przedmiotem Programu Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata jest zaprogramowanie działań związanych z ochroną zabytków i opieką nad zabytkami znajdującymi się w granicach administracyjnych województwa pomorskiego na okres czterech lat. Obecny program stanowi kontynuację polityki zapoczątkowanej Programem Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata , przyjętego Uchwałą Nr 72/VI /07 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 26 lutego 2007 r. Program opieki na lata był pierwszym dokumentem programującym opiekę nad zabytkami. Wymaga cyklicznej aktualizacji, przy czym jest on kluczowy dla kolejnych programów. Opierał się na szerokim rozpoznaniu złoŝonej problematyki i wyznaczał priorytetowe kierunki, będące istotnym punktem odniesienia dla programów konstruowanych na następne, kilkuletnie okresy. Modyfikacja uwzględnia więc nowe uwarunkowania prawne i administracyjne, zmieniające się warunki społeczne, gospodarcze i kulturowe (w tym równieŝ w analizie SWOT), obecny stan zachowania zasobu, przeprowadzone juŝ działania oraz monitoring realizacji programu w latach Analiza funkcjonowania tego programu w minionych 4 latach wykazała, Ŝe podjęto prawidłowe kierunki działań. Program na lata za cel strategiczny przyjmował: Zachowanie dziedzictwa kulturowego Pomorza słuŝące budowaniu toŝsamości regionalnej oraz promocji turystycznej województwa. Działania wykonane podczas realizacji tego celu juŝ przyniosły spektakularne efekty. Zaowocowały duŝą ilością inicjatyw zapewniających zachowanie, zabezpieczenia, adaptacje i ekspozycje zabytków, a takŝe wieloma działaniami badającymi, popularyzującymi i promującymi zabytki. Olbrzymią rolę w tych przedsięwzięciach odegrali właściciele i uŝytkownicy zabytków oraz samorządy, MKiDN i społeczności lokalne. Skuteczność dotychczas obowiązującego programu spowodowała, Ŝe za główny cel niniejszego Programu przyjęto potrzebę wzmocnienia poziomu ochrony i opieki nad zasobami dziedzictwa kulturowego, co posłuŝyć ma zachowaniu zabytków, budowaniu toŝsamości regionalnej oraz promocji turystycznej regionu. Cel ten stanowi kontynuację dotychczasowych działań oraz dąŝenia do znaczącej poprawy stanu zasobów regionalnego dziedzictwa kulturowego. Poprawę rozumieć naleŝy jako uchronienie obiektów zabytkowych i krajobrazu kulturowego przed zniszczeniem oraz polepszenie stanu jego zachowania i utrzymania. Zachowane i dobrze zagospodarowane (w róŝnych aspektach) dziedzictwo kulturowe stanowi natomiast niezwykle istotny czynnik wpływający na budowanie toŝsamości mieszkańców regionu oraz promocję turystyczną województwa. Dlatego podkreślić trzeba, Ŝe zachowanie dziedzictwa kulturowego regionu leŝy w interesie jego mieszkańców, bezpośrednio i pośrednio wpływając na szeroko pojęty rozwój społeczno-gospodarczy województwa. Jednocześnie przypomnieć naleŝy, Ŝe w realizacji nakreślonych celów i załoŝeń nieodzowna jest partycypacja społeczna. Program Opieki umoŝliwia samorządowi województwa współdziałanie w dziedzinie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami z właścicielami i uŝytkownikami zabytków, społecznościami lokalnymi i stowarzyszeniami, jednostkami samorządu terytorialnego i administracji państwowej, środowiskami naukowymi i badawczymi oraz innymi podmiotami zainteresowanymi dziedzictwem kulturowym województwa pomorskiego. SłuŜyć ma równieŝ pobudzeniu mechanizmów regulujących opiekę nad zabytkami oraz ukształtowaniu dobrych praktyk w tej dziedzinie. Trzeba teŝ 7

8 przyznać, Ŝe problemy ochrony zabytków występujące w województwie pomorskim, w duŝej części są typowe i charakterystyczne dla całej Polski. Dlatego teŝ nieodzowna jest wymiana doświadczeń pomiędzy województwami, wspólne wypracowywanie rozwiązań oraz podejmowanie międzyregionalnych działań. Wskazane w programie działania nie stanowią nakazów i zakazów a wyznaczają jedynie cel strategiczny, kierunki działań wynikające z diagnozy zasobów dziedzictwa kulturowego województwa pomorskiego. Zaproponowane zadania i rozwiązania odpowiadają ustawowym regulacjom z dziedziny ochrony zabytków w Polsce. Program obejmuje jedynie postanowienia wynikające z innych form ochrony zabytków i nie stanowi formy aktu prawa wiąŝącego. Ilekroć w dalszej części niniejszego programu będzie mowa o: - Programie Opieki - oznaczać on będzie Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata , - Ustawie oznaczać ona będzie Ustawę o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162 poz z późniejszymi zmianami). 8

9 II. Prawne i programowe uwarunkowania ochrony zabytków i opieki nad zabytkami Obowiązujący w Polsce system ochrony zabytków i opieki nad nimi uwarunkowany jest róŝnorodnymi aktami prawnymi funkcjonującymi na poziomie lokalnym, regionalnym, ogólnopolskim oraz międzynarodowym. Od 2005 r., po wejściu Polski do Unii Europejskiej, zasób ten rozszerzył się lub został zmodyfikowany w związku z prawem unijnym. Samorząd województwa jest jednym z wielu podmiotów zobowiązanych przepisami prawa do ochrony dziedzictwa kulturowego i opieki nad zabytkami. Przede wszystkim są to właściciele i uŝytkownicy zabytków. Innymi, instytucjonalnymi podmiotami odpowiedzialnymi za ochronę dziedzictwa narodowego są m. in.: - Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego ( - Wojewódzkie Urzędy Ochrony Zabytków (w Gdańsku Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków ( - Ośrodek Ochrony Zbiorów Publicznych ( Ponadto ochroną zabytków w Polsce zajmują się: - organizacje pozarządowe, m. in.: o Stowarzyszenie Architektury Krajobrazu "Zieleń Polska" o Stowarzyszenie Historyków Sztuki o Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków o Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich o Stowarzyszenie Muzealników Polskich o Stowarzyszenie Na Rzecz Zabytków Fortyfikacji "Pro Fortalicium" o Stowarzyszenie Ochrony Narodowego Dziedzictwa Materialnego o Towarzystwo Opieki nad Zabytkami - organizacje i instytucje międzynarodowe, takie jak: o United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation (UNESCO) o Rada Europy o Komisja Europejska o International Council on Monuments and Sites (ICOMOS) o International Council of Museums (ICOM) 1. Podstawy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 1.1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej Obowiązek ochrony dziedzictwa kulturowego (zarówno przez Państwo Polskie, jak i wszystkich jego obywateli) określa Ustawa Zasadnicza - Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Tekst uchwalony w dniu 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe, z późniejszymi zmianami). 9

10 Zapisami Preambuły wszyscy obywatele Rzeczypospolitej (...) [są] zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponad tysiącletniego dorobku. W myśl art. 5 Konstytucji RP Rzeczpospolita Polska strzeŝe dziedzictwa narodowego (...) kierując się zasadą zrównowaŝonego rozwoju. Istotnym elementem tego dziedzictwa są zabytki, które w swych niematerialnych wartościach są dobrem wspólnym. Art. 82 Konstytucji wskazuje, iŝ obowiązkiem Obywatela (...) jest troska o dobro wspólne. Ponadto art. 6 mówi, iŝ Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem toŝsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju 1.2. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Podstawowym aktem prawnym określającym zasady ochrony zabytków i opieki nad zabytkami w Polsce jest Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162 poz z późniejszymi zmianami). Ustawa wprowadza pojęcia ochrony zabytków oraz opieki nad zabytkami (art. 4 oraz art. 5). Definicje tych pojęć mają zasadnicze znaczenie dla zrozumienia obowiązków organów administracji publicznej (w tym samorządu województwa) względem zabytków, jak i dla sformułowania zadań wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami. Ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu: 7) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umoŝliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; 8) zapobieganie zagroŝeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; 9) udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; 10) przeciwdziałanie kradzieŝy, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; 11) kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; 12) uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Natomiast opieka nad zabytkami, sprawowana przez ich właścicieli lub posiadaczy, polega w szczególności na zapewnieniu warunków: 6) naukowego badania i dokumentowania zabytków; 7) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; 8) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 9) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; 10) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. NaleŜy w związku z powyŝszym podkreślić, Ŝe za zabytki odpowiedzialni są przede wszystkim ich właściciele i uŝytkownicy. Zgodnie z przytoczonymi definicjami, samorząd województwa ma obowiązek chronić wszystkie zabytki znajdujące się na terenie województwa, 10

11 jako organ administracji publicznej, oraz sprawować opiekę przede wszystkim nad zabytkami, do których posiada tytuł prawny. Art. 6 Ustawy wyszczególnia przedmioty ochrony i opieki: 1) zabytki nieruchome będące w szczególności: a) krajobrazami kulturowymi, b) układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, c) dziełami architektury i budownictwa, d) dziełami budownictwa obronnego, e) obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, f) cmentarzami, g) parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, h) miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne, bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; 2) zabytki ruchome będące w szczególności: a) dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki uŝytkowej, b) kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, c) numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami, d) wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, e) materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz.U. z 1997 r., Nr 85 poz. 539 z późniejszymi zmianami), f) instrumentami muzycznymi, g) wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, h) przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne, bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; 3) zabytki archeologiczne będące w szczególności: a) pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, b) cmentarzyskami, c) kurhanami, d) reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej. Ponadto ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej (art. 6 ust. 2). Podkreślić trzeba, Ŝe wymienione zabytki podlegają ochronie i opiece bez względu na stan zachowania. Ustawa określa następujące formy ochrony zabytków (art. 7): - wpis do rejestru zabytków; - uznanie za pomnik historii; - utworzenie parku kulturowego; - ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwalaniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o 11

12 ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska uŝytku publicznego Cele wojewódzkiego programu opieki w świetle ustawy Opracowanie programu opieki nad zabytkami jest zadaniem własnym samorządu terytorialnego. W myśl art. 87 ust. 1 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zarząd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza na okres czterech lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami. Program przyjmuje odpowiednio sejmik województwa, rada powiatu i rada gminy, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków (art. 87 ust. 3). Następnie dwa lata od ogłoszenia w dzienniku urzędowym zarząd województwa, powiatu i wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza sprawozdanie, które przedstawia odpowiednio sejmikowi województwa, radzie powiatu lub radzie gminy (art. 87 ust. 4 i 5). Ustawa w następujący sposób określa cele przygotowania wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami (art. 87 ust. 2): 1) włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) eksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; 6) określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; 7) podejmowanie przedsięwzięć umoŝliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami Uchwała w sprawie przyjęcia zasad i trybu udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków Art. 81 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami pozwala na udzielanie dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, przez organ samorządu województwa na zasadach określonych w podjętej przez ten organ uchwale. Sejmik województwa pomorskiego w celu zachowania wojewódzkich zasobów dziedzictwa kulturowego wykorzystał tę moŝliwość i podjął w dniu 26 marca 2007 r. Uchwałę nr 87/VII/07 w sprawie przyjęcia zasad i trybu udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków. Została ona zmieniona Uchwałą nr 359/XXI/08 z dnia 28 kwietnia 2008 r. w sprawie przyjęcia zasad i trybu udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, a następnie Uchwałą Nr 1152/XLVII/10 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 28 kwietnia 2010 roku. 12

13 Uchwała ta, opierając się na katalogu prac wskazanym w art. 77 Ustawy, umoŝliwia pomoc w zachowaniu i rewaloryzacji zabytków nie będących własnością samorządu województwa i w ten sposób rozszerza zakres opiekuńczych działań wobec zabytków prowadzonych przez samorząd województwa Ustawa o samorządzie województwa Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz z późniejszymi zmianami) stanowi, Ŝe samorząd województwa wykonuje zadania o charakterze wojewódzkim, m.in. w zakresie kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami (art. 14 ust. 1 pkt 3). Realizacja tych zadań jest bezpośrednio związana nie tylko z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, ale równieŝ z ustawą z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. z 2009 r., Nr 157 poz z późniejszymi zmianami). Na tej podstawie sejmiki województw mogą m.in. udzielać wsparcia finansowego projektom z zakresu ochrony dziedzictwa, poprzez dotacje celowe (patrz pkt niniejszego programu). Art. 11 ust. 1 stanowi, iŝ samorząd województwa określa strategię rozwoju województwa, uwzględniającą cele, z których trzy moŝna odnieść bezpośrednio do zagadnień związanych z ochroną zabytków i dziedzictwa kulturowego: 1) pielęgnowanie polskości oraz rozwój i kształtowanie świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej mieszkańców, a takŝe pielęgnowanie i rozwijanie toŝsamości lokalnej; 4) zachowanie wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzględnieniu potrzeb przyszłych pokoleń; 5) kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego. Art. 11 ust. 2 określa zakres działalności samorządu województwa, m. in.: 7) wspieranie rozwoju kultury oraz sprawowanie opieki nad dziedzictwem kulturowym i jego racjonalne wykorzystywanie; 8) promocja walorów i moŝliwości rozwojowych województwa. W myśl art. 18, pkt. 2 i 3 ustawy o samorządzie województwa do wyłącznej właściwości sejmiku województwa naleŝy m.in. uchwalanie strategii rozwoju województwa, uchwalanie planu zagospodarowania przestrzennego. Ponadto do zadań zarządu województwa naleŝy w szczególności m.in. przygotowywanie projektów strategii rozwoju województwa, planu zagospodarowania przestrzennego i regionalnych programów operacyjnych oraz ich wykonywanie (art. 41 ust. 2, pkt. 4). W wymienionych dokumentach uwzględniane są równieŝ zagadnienia związane z ochroną zabytków i opieką nad zabytkami. 2. Konwencje i porozumienia międzynarodowe 2.1. Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego Konwencja przyjęta została 16 listopada 1972 r. w ParyŜu na siedemnastej sesji Konferencji Generalnej ONZ dla Wychowania, Nauki i Kultury (UNESCO). W myśl dokumentu za dziedzictwo kulturalne i naturalne uwaŝane są: - zabytki: dzieła architektury, dzieła monumentalnej rzeźby i malarstwa, elementy i budowle o charakterze archeologicznym, napisy, groty i zgrupowania tych elementów, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki; 13

14 - miejsca zabytkowe: dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody, jak równieŝ strefy, a takŝe stanowiska archeologiczne, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego. Za dziedzictwo naturalne uwaŝane są: - pomniki przyrody utworzone przez formacje fizyczne lub biologiczne albo zgrupowania takich formacji, przedstawiające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia nauki lub ich zachowania; - miejsca lub strefy naturalne o ściśle oznaczonych granicach, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia, zachowania lub naturalnego piękna. Konwencja określa zakres ochrony dziedzictwa na poziomie krajowym i międzynarodowym i w tym celu: - ustanowiła Międzynarodowy Komitet Ochrony Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego prowadzący Listę Dziedzictwa Światowego, - utworzyła Fundusz Ochrony Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego, - określiła warunki i tryb udzielania pomocy międzynarodowej. Państwa Strony przyjmujące Konwencję zobowiązują się wszelkimi właściwymi środkami, a w szczególności przez ustalanie odpowiednich programów oświatowych i informacyjnych, wzmacniać w swoich społeczeństwach poszanowanie i przywiązanie do dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Strony ratyfikujące zobowiązują się ponadto do ustanowienia skutecznego systemu ochrony dziedzictwa kulturowego i naturalnego o wyjątkowym znaczeniu dla całej ludzkości, zorganizowanego w sposób stały i zgodny z metodami współczesnej nauki. Realizacja tych zobowiązań polegać będzie m.in. na włączaniu ochrony dziedzictwa do programów planowania ogólnego, podejmowaniu środków prawnych, naukowych i technicznych oraz administracyjnych i finansowych w celu identyfikacji, ochrony, konserwacji, rewaloryzacji i oŝywienia tego dziedzictwa. Konwencja zakłada równieŝ zarządzanie miejscami Światowego Dziedzictwa zgodne z zasadami zrównowaŝonego rozwoju. 6 maja 1976 r. Konwencja w całości została ratyfikowana przez Polskę (publikowana w Dz. U. z 1976 r., Nr 32 poz. 190). Utworzony został Polski Komitet ICOMOS. W lutym 1996 r. opracowane zostały Wytyczne dla realizacji Konwencji... określające m.in. kryteria kwalifikacji dziedzictwa na Listę Światową. Z obszaru województwa pomorskiego na liście tej znalazły się dotychczas 2 obiekty: Zamek w Malborku (dziedzictwo kulturalne) i Słowiński Park Narodowy (dziedzictwo naturalne) Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy Konwencja przyjęta została 3 października 1985 r. w Granadzie, a weszła w Ŝycie 1 grudnia 1987 r. Przez Polskę została podpisana 18 marca 2010 r. Zasadniczym celem dokumentu jest ochrona europejskiego dziedzictwa architektonicznego. Konwencja definiuje pojęcie dziedzictwa architektonicznego i zwraca uwagę na potrzebę jego ochrony nie tylko na szczeblu krajowym, ale i europejskim. Dokument postuluje konieczność identyfikacji zasobów mających podlegać ochronie oraz tworzenia i wdraŝania systemu ich ochrony. Państwa strony zobowiązują się do prowadzenia działań systemowych w celu zapewnienia ochrony i opieki nad dziedzictwem architektonicznym oraz przyjęcia zintegrowanej polityki konserwacji zabytków. Konwencja zakłada współudział społeczeństwa w procesie ochrony zabytków, podkreśla rolę promocji dziedzictwa i rozwijania 14

15 świadomości społecznej w zakresie ochrony zabytków. Zobowiązuje równieŝ strony podpisujące konwencję do wymiany informacji na temat polityki konserwacji zabytków Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona) Konwencja sporządzona została w La Valetta 16 stycznia 1992 r. Jej celem jest ochrona dziedzictwa archeologicznego, jako źródła zbiorowej pamięci europejskiej oraz jako instrumentu do badań historycznych i naukowych. Zapisy konwencji definiują dziedzictwo archeologiczne, identyfikują je i przedstawiają środki jego ochrony. Sygnatariusze konwencji zobowiązują się do ustanowienia prawnego systemu ochrony dziedzictwa archeologicznego. Konwencja odnosi się do zagadnień związanych z finansowaniem badań i konserwacji, gromadzeniem i rozpowszechnianiem badań naukowych, kształtowaniem świadomości publicznej, zapobieganiem niedozwolonemu obiegowi przedmiotów dziedzictwa archeologicznego, a takŝe wzajemną pomocą techniczną i naukową. Funkcje kontrolne nad stosowaniem niniejszej konwencji sprawuje Komitet Ekspertów powołany przy Komitecie Ministrów Rady Europy. W imieniu Rzeczpospolitej Polskiej 13 grudnia 1995 r. Prezydent Rzeczypospolitej przyjął i ratyfikował Konwencję (opublikowana w Dz. U. z 1996 r., Nr 120 poz. 564) Europejska konwencja krajobrazowa Konwencja sporządzona została we Florencji w dniu 22 października 2000 r. W imieniu Rzeczpospolitej Polskiej ten dokument przyjął i ratyfikował w dniu 24 czerwca 2004 roku Prezydent Rzeczypospolitej (opublikowany w Dz. U. z 2006 r., Nr 14 poz. 98). Konwencja traktuje krajobraz jako podstawowy składnik europejskiego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, który przyczynia się do tworzenia kultur lokalnych. Postuluje zrównowaŝenie i zachowanie harmonijnych relacji pomiędzy potrzebami społecznymi, działalnością gospodarczą i środowiskiem. Celem Konwencji jest promowanie ochrony, gospodarki i planowania krajobrazu, a takŝe organizowanie współpracy europejskiej w zakresie zagadnień dotyczących krajobrazu. Środkami dla realizacji tego celu są w szczególności: prawne uznanie krajobrazu jako istotnego komponentu otoczenia ludzi oraz podstawy ich toŝsamości, ustanowienie i wdroŝenie polityki w zakresie jego ochrony, zintegrowania krajobrazu z własną polityką w zakresie planowania regionalnego i urbanistycznego oraz z własną polityką kulturalną, środowiskową, rolną, społeczną i gospodarczą, która bezpośrednio lub pośrednio oddziałuje na krajobraz. Strony ratyfikujące Konwencję zobowiązały się do podejmowania działań na rzecz szkolenia specjalistów w zakresie oceny krajobrazu, promowania multidyscyplinarnych programów szkolenia dotyczących polityki, ochrony, gospodarki i planowania w zakresie krajobrazu, przeznaczonych dla specjalistów w sektorze prywatnym i publicznym i dla stowarzyszeń związanych z krajobrazem, a ponadto do promowania w szkołach i na uniwersytetach nauk związanych z krajobrazem i zagadnieniami jego ochrony, gospodarki i planowania. Strony Konwencji zobowiązały się takŝe do podejmowania działań na rzecz zidentyfikowania krajobrazów na obszarach własnych krajów. 15

16 2.5. Konwencja w sprawie ochrony i promowania róŝnorodności form wyrazu kulturowego Konwencja UNESCO przyjęta została w ParyŜu w 2000 r. (ogłoszona w Dz.U. z 2007 r., Nr 215 poz. 1585). Głównym celem konwencji jest promowanie szacunku dla róŝnorodności kulturowej, uświadamianie jej wartości na poziomach lokalnych, krajowych i międzynarodowych oraz jej znaczenia dla ludzkości. Konwencja uznaje, Ŝe kultura jest jedną z głównych sił napędowych rozwoju, a kulturowe aspekty rozwoju są równie istotne jak aspekty ekonomiczne, poniewaŝ są nośnikami toŝsamości, wartości oraz znaczeń. Konwencja podkreśla róŝnorodność kulturową jako bogactwo jednostek i społeczeństw. Wskazuje na potrzebę jej ochrony i promowania oraz uznaje, Ŝe jest ona podstawowym warunkiem trwałego i zrównowaŝonego rozwoju Konwencja w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego Konwencja została przyjęta przez Konferencję Generalną UNESCO w ParyŜu 17 października 2003 r. Konwencja przyjmuje za cele: - ochronę niematerialnego dziedzictwa kulturowego, - zapewnienie poszanowania niematerialnego dziedzictwa kulturowego wspólnot, grup oraz jednostek, - doprowadzenie na poziomie lokalnym, krajowym i międzynarodowym do wzrostu świadomości znaczenia niematerialnego dziedzictwa kulturowego, - zapewnienie międzynarodowej współpracy i pomocy w celu realizacji postanowień Konwencji. KaŜde Państwo-Strona konwencji zobowiązane jest podjąć środki zapewniające ochronę dziedzictwa niematerialnego znajdującego się na jego terytorium, określić i zdefiniować jego róŝne elementy oraz sporządzić rejestr niematerialnego dziedzictwa kulturowego Dokument w sprawie edukacji konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki i warunków uprawniających do wykonywania zawodu Dokument ten został zatwierdzony przez IV Generalne Zgromadzenie ENCoRE (Europejskiej Sieci WyŜszego Szkolnictwa Konserwatorskiego) w Toruniu z 8-9 maja 2003 roku (wspólny z ECCO). Dokument Europejskiego Zrzeszenia Krajowych Związków Konserwatorów- Restauratorów ECCO przyjęty przez Komisję Europejską w Brukseli w 20 mówi: Dziedzictwo kulturowe jest częścią definicji europejskiej toŝsamości. Stanowi fundamentalny wyraz bogactwa i róŝnorodności europejskiej kultury. Ochrona dziedzictwa kulturowego, niezastąpionego świadectwa przeszłości, leŝy we wspólnym interesie Państw Członkowskich, które muszą zapewnić przekazanie tego dziedzictwa przyszłym pokoleniom. Dlatego opieka i konserwacja oraz wymogi uŝytkowania i umoŝliwienia dostępu do dziedzictwa kulturowego zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym leŝy w publicznym interesie Dokumenty Parlamentu Europejskiego dotyczące ochrony dziedzictwa kulturowego W 1974 r. Parlament Europejski przyjął rezolucję wyraŝającą potrzebę działania Wspólnoty w obszarze kultury, w szczególności w celu ochrony dziedzictwa kulturowego. Od 1993 r. Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską jest podstawą prawną działań dotyczących ochrony i rozwoju dziedzictwa kulturowego. Art

17 Traktatu stanowi, Ŝe Wspólnota wspiera oraz uzupełnia działania państw członkowskich w celu zachowania i ochrony dziedzictwa kulturowego o znaczeniu europejskim. Początkowe działania Wspólnoty wspierania prac restauratorskich zostały rozszerzone na muzea, zbiory, biblioteki, archiwa, następnie zaś na dziedzictwo archeologiczne i architektoniczne, dziedzictwo przyrody (krajobrazy i tereny przyrodnicze), dziedzictwo językowe i kulinarne oraz tradycyjne zajęcia. Działania Wspólnoty w obszarze kultury realizowane są m.in. przez Program Kultura Celem programu jest wzmocnienie przestrzeni kulturowej wspólnej dla Europejczyków, opartej na wspólnym dziedzictwie kulturowym oraz rozwój współpracy miedzy twórcami, uczestnikami Ŝycia kulturalnego oraz instytucjami kulturalnymi krajów uczestniczących w programie. W dokumencie wskazano trzy szczegółowe priorytety: - wspieranie ponadnarodowej mobilności osób działających w sektorze kultury, - wspieranie ponadnarodowego obiegu dzieł oraz wyrobów artystycznych i kulturalnych, - wspieranie dialogu miedzy kulturami. Przy realizacji zadań związanych ze sprawowaniem ochrony i opieki nad zabytkami znaczenie mają równieŝ inne prócz opisanych dokumenty międzynarodowe, m.in.: - Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, Haga 1954, (DZ. U. z 1957 r., Nr 46 poz. 212), - Konwencja dotycząca środków zmierzających do zakazu i zapobieganiu nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury, ParyŜ 1970, (DZ. U. z 1974 r., Nr 20 poz. 106), - czy teŝ Konwencja w sprawie ochrony podwodnego dziedzictwa kulturalnego, ParyŜ Dokumenty krajowe 3.1. Narodowa strategia rozwoju kultury na lata Wstąpienie Polski do struktur Unii Europejskiej stworzyło szansę wprowadzenia w róŝnych dziedzinach Ŝycia publicznego, w tym i kultury długookresowego planowania, w tym planowania strategicznego. WaŜnym elementem takiego planowania jest wyznaczenie zadań i konstruowanie priorytetów dla realizacji krótko i długookresowych. Ramy dla nowoczesnego mecenatu państwa w sferze kultury, ale przede wszystkim dla nowocześnie pojmowanej polityki kulturalnej państwa, funkcjonującej w warunkach rynkowych, a takŝe wspólnoty Polski z Unią Europejską wyznacza Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata Celem strategicznym przyjętego przez Radę Ministrów w dniu 21 września 2004 roku dokumentu jest zrównowaŝenie rozwoju kultury w regionach. Jego realizacja odbywać się będzie przez osiąganie celów cząstkowych. Niniejszy Program Opieki jest spójny z Narodową Strategią Rozwoju Kultury, m.in. w realizacji celu cząstkowego nr 4 Strategii - Zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytków. W celu wdroŝenia tej strategii w dziedzinie ochrony zabytków w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego opracowano Programy Operacyjne, które mają 17

18 na celu ochronę i zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego, zwiększanie narodowego zasobu dziedzictwa kulturowego (w tym dziedzictwa archeologicznego), kompleksową rewaloryzację zabytków, zwiększenie roli zabytków i muzealiów w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych, poprawę warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w zakresie ochrony zabytków i ich dokumentacji, zabezpieczenie zabytków, muzealiów i archiwaliów przed skutkami klęsk Ŝywiołowych, kradzieŝami i nielegalnym wywozem za granicę oraz na wypadek sytuacji kryzysowych, a takŝe udostępnianie zabytków na cele publiczne. Programy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego ogłaszane są co roku decyzją. Stanowią podstawę do ubiegania się o środki resortu na zadania z zakresu kultury realizowane przez jednostki samorządu terytorialnego, instytucje kultury, instytucje filmowe, szkoły i uczelnie artystyczne, organizacje pozarządowe oraz podmioty gospodarcze. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego na rok 2011 ogłosił programy, z których zabytków bezpośrednio dotyczą: Program Dziedzictwo kulturowe Priorytet 1. Ochrona zabytków Cele priorytetu to ochrona i zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego, konserwacja i rewaloryzacja zabytków oraz udostępnianie zabytków na cele publiczne. W tym priorytecie kwalifikować się będą następujące zadania: - prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków planowane do przeprowadzenia w roku udzielenia dotacji niewymagające wyłonienia wykonawcy na podstawie przepisów o zamówieniach publicznych; - prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków planowane do przeprowadzenia w roku udzielenia dotacji wymagające wyłonienia wykonawcy na podstawie przepisów o zamówieniach publicznych; - prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków przeprowadzone w okresie trzech lat poprzedzających rok złoŝenia wniosku (tzw. refundacja). Priorytet 2. Wspieranie działań muzealnych Cele priorytetu to ochrona, zachowanie, prezentacja i popularyzacja materialnego dziedzictwa kulturowego. W tym priorytecie kwalifikować się będą następujące zadania: - organizacja czasowych wystaw muzealnych, zwłaszcza o charakterze ogólnopolskim i międzynarodowym, w tym edycja katalogów spełniających wysokie normy jakościowe i merytoryczne oraz zakup niezbędnego wyposaŝenia i sprzętu do realizacji wystawy; - modernizacja stałych wystaw muzealnych poprzez wykorzystanie nowoczesnych technik multimedialnych, w tym zakup niezbędnego wyposaŝenia i sprzętu multimedialnego; - zakup obiektów do zbiorów muzeów (niezaleŝnie od czasu wytworzenia)2, archiwów (dotyczy dokumentów wytworzonych do końca 1951 r.) i bibliotek (dotyczy ksiąŝek, czasopism, starych druków, rękopisów, kartografii, 18

19 muzykaliów, ikonografii, grafiki artystycznej, dokumentów Ŝycia społecznego - wytworzonych do końca 1945 r.); - konserwacja muzealiów, archiwaliów, starych druków, rękopisów, kartografii, muzykaliów, ikonografii, grafiki artystycznej, dokumentów Ŝycia społecznego; - zakup wyposaŝenia pracowni konserwatorskich. Priorytet 3. Kultura ludowa Cele priorytetu to wzmacnianie poczucia toŝsamości regionalnej, zachowanie, dokumentowanie i przekaz autentycznych wartości kultury tradycyjnej z uwzględnieniem elementów podlegających lokalnym i społecznym zmianom oraz promowanie róŝnorodnych form popularyzacji kultury ludowej. W tym priorytecie kwalifikować się będą następujące zadania: - warsztaty, kursy, szkolenia i inne działania o charakterze edukacyjnym słuŝące przekazywaniu umiejętności i tradycji szczególnie w formie tzw. warsztatów tradycyjnych rzemiosł, szkół tradycji i szkół ginących zawodów, w tym specjalistyczne szkolenia dla animatorów, instruktorów kultury i nauczycieli; - tworzenie programów i projektów edukacyjnych dotyczących zagadnień tradycyjnej kultury regionalnej o atrakcyjnej i nowoczesnej formule skierowanych do dzieci i młodzieŝy, które z jednej stron wykorzystują najnowsze techniki multimedialne, a z drugiej strony osobisty kontakt ze źródłem tej kultury; - tworzenie źródeł słuŝących dokumentowaniu i archiwizowaniu zjawisk kultury ludowej; ich gromadzenie, ochrona, udostępnianie i popularyzacja; - konkursy, przeglądy, festiwale sztuki i rękodzieła ludowego, w tym nowatorskie formy przybliŝające współczesnemu odbiorcy unikalne elementy kultury ludowej; - działania na rzecz ochrony unikalnych elementów kultury tradycyjnej, szczególnie w zakresie architektury regionalnej oraz dziedzictwa niematerialnego: gwar, muzyki, tańca, z uwzględnieniem ich lokalnych cech i kontekstów społeczno-kulturowych; - projekty i działania o charakterze artystycznym, wykorzystujące elementy sztuki ludowej i rękodzieła, promujące m.in. współczesne wzornictwo, wprowadzające twórcze podejście do tradycji (kreatywność i własna inwencja, spontaniczność), jednak przy zachowaniu charakterystycznych cech lokalnego stylu oraz dawnych manier wykonawczych. Priorytet 4. Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą Cele priorytetu dokumentowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego poza granicami kraju. W tym priorytecie kwalifikować się będą następujące zadania: - rewaloryzacja oraz prace remontowe i konserwatorskie w zabytkach polskich lub z Polską związanych, znajdujących się poza granicami kraju; - rewaloryzacja, konserwacja, ochrona i zachowanie zabytkowych cmentarzy i miejsc pamięci narodowej poza granicami kraju; - dokumentowanie utraconego i rozproszonego za granicą polskiego dziedzictwa kulturowego (w tym badania naukowe, kwerendy biblioteczne, archiwalne i inwentaryzacja); - promowanie badań naukowych nad dziedzictwem narodowym poza granicami kraju; 19

20 - upamiętnianie wybitnych osób lub zdarzeń historycznych związanych z dziedzictwem narodowym poza granicami kraju; - pomoc instytucjom stowarzyszonym w Stałej Konferencji Muzeów, Bibliotek i Archiwów Polskich poza Krajem oraz innym instytucjom emigracyjnym i organizacjom polonijnym, prowadzącym działalność w zakresie ochrony dziedzictwa narodowego poza granicami kraju. Priorytet 5. Ochrona zabytków archeologicznych Cel priorytetu to ochrona dziedzictwa archeologicznego w Polsce, zgodnie z zasadami konserwatorskimi wynikającymi ze strategii zrównowaŝonego rozwoju. Cele szczegółowe priorytetu obejmują ewidencję i dokumentowanie zabytków archeologicznych, badanie zabytków archeologicznych nowoczesnymi, nieinwazyjnymi metodami oraz upowszechnianie wyników przeprowadzonych nieinwestorskich badań archeologicznych. W tym priorytecie kwalifikować się będą następujące zadania: - ewidencja i inwentaryzacja zabytków archeologicznych metodą badań powierzchniowych, w tym kontynuacja badań w ramach programu Archeologiczne Zdjęcie Polski oraz weryfikacja badań dotychczasowych; - nieinwazyjne badania archeologiczne z wykorzystaniem nowoczesnych metod i sprzętu; - opracowanie (monograficzne bądź syntetyczne) i publikacja wyników przeprowadzonych nieinwestorskich badań archeologicznych, w tym analizy i konserwacja pozyskanego materiału; - analizy i konserwacja ruchomych zabytków archeologicznych przekazanych decyzją WKZ do depozytu instytucji. Ponadto moŝliwe jest ubieganie się o fundusze z poniŝszych programów Ministra Kultury I Dziedzictwa Narodowego: Program Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego ZałoŜone cele to zwiększenie efektywności wykorzystania środków europejskich na rzecz rozwoju kultury. Program polega na dofinansowaniu przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego wkładu krajowego do wybranych projektów kulturalnych, realizowanych ze środków europejskich. Kwalifikować się będą następujące zadania: - ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego; - budowa, rozbudowa i przebudowa infrastruktury kulturalnej oraz infrastruktury szkół i uczelni artystycznych; - rozwój infrastruktury społeczeństwa informacyjnego w dziedzinie kultury; - międzynarodowe przedsięwzięcia kulturalne; - rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie poziomu wykształcenia społeczeństwa. Program Infrastruktura kultury Cele to poprawa warunków funkcjonowania, rozszerzenie i wzbogacenie oferty instytucji/organizacji zajmujących się działalnością kulturalną oraz edukacyjną w zakresie kultury. 20

21 Kwalifikować się będą następujące zadania: - remont, roboty budowlane (z wyjątkiem budowy), przebudowa (modernizacja) nieruchomości na cele działalności kulturalnej i edukacyjnej w zakresie kultury; - zakup wyposaŝenia słuŝącego działalności kulturalnej i edukacyjnej w zakresie kultury, z wyłączeniem zakupu instrumentów muzycznych przez szkoły i uczelnie artystyczne; - remont, roboty budowlane (z wyjątkiem budowy), przebudowa (modernizacja) nieruchomości na cele działalności kulturalnej i edukacyjnej oraz zakup wyposaŝenia słuŝącego działalności kulturalnej i edukacyjnej w zakresie kultury; - przygotowanie dokumentacji technicznej niezbędnej do prowadzenia inwestycji (projekty architektoniczne, studia wykonalności, analizy oddziaływania na środowisko, itp.); - współfinansowanie projektów budowy, rozbudowy i przebudowy (modernizacji) obiektów słuŝących działalności kulturalnej, ze środków europejskich mających podpisane umowy na dofinansowanie projektu. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (środki UE - koordynacja programu przez MKiDN) Priorytet XI. Kultura i dziedzictwo kulturowe Program ten ma na celu aktywne wspieranie rozbudowy i modernizacji infrastruktury kultury i szkolnictwa artystycznego oraz ochronę dziedzictwa kulturowego o znaczeniu europejskim i światowym. Podejmowane w ramach programu działania umoŝliwią wykorzystanie potencjału kultury i dziedzictwa kulturowego dla zwiększenia atrakcyjności Polski Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami Obowiązkiem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego jest opracowanie, przy pomocy Generalnego Konserwatora Zabytków, Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami. Program ten określi cele i kierunki działań oraz zadania, które powinny być podjęte, w szczególności przez organy i jednostki administracji publicznej (w tym takŝe przez samorząd wojewódzki), w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Celem programu krajowego będzie wzmocnienie ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturowym oraz poprawa stanu zabytków w Polsce, a ponadto stworzenie wykładni porządkującej sferę ochrony poprzez wskazanie siedmiu podstawowych zasad konserwatorskich: - zasady primum non nocere, - zasady maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości (materialnych i niematerialnych), - zasady minimalnej niezbędnej ingerencji (powstrzymywania się od działań niekoniecznych), - zasady, zgodnie z którą usuwać naleŝy to (i tylko to), co na oryginał działa niszcząco, - zasady czytelności i odróŝnialności ingerencji, - zasady odwracalności metod i materiałów, - zasady wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyŝszym poziomie. Wymienione zasady obowiązują pracowników urzędów (w tym konserwatorskich), konserwatorów i restauratorów dzieł sztuki, konserwatorów- 21