Ćwiczenia kształcące zmysły *

Transkrypt

1 Maria Piszczek Ćwiczenia kształcące zmysły * Od momentu narodzin zdobywamy krok po kroku przy pomocy czucia, wzroku, słuchu, smaku i węchu wiedzę o najbliższym otoczeniu. Poprzez zmysły poznajemy świat i znajdujemy swoje miejsce w kosmosie. Na istotne znaczenie wczesnego, systematycznego kształcenia zmysłów dla późniejszego rozwoju psychicznego człowieka wskazują nie tylko badania skutków deprywacji sensorycznej, ale również prace, w których oceniano wpływ wczesnej stymulacji polisensorycznej na późniejsze funkcjonowanie dzieci z różnymi defektami rozwojowymi i uszkodzeniami centralnego układu nerwowego. Współczesne badania psychologiczne w znacznym stopniu potwierdzają intuicyjne założenia, na których Maria Montessori ** oparła swój system pedagoggiczny. Montessori pisała: Przy użyciu materiałów ćwiczeniowych kształcących zmysły naprowadzamy dziecko na sposób podziału wrażeń, które mogą być odbierane przez każdy organ zmysłów: kolory, dźwięki, szmery, formy i wymiary, ciężar, dotyk, zapach i smak. Niewątpliwie chodzi też tu o pewną formę wychowania, która ukierunkowuje zainteresowanie dziecka na siebie i otoczenie. każda forma wychowania, która prowadzi do doskonalenia osobowości, podobnie jak mowa i pismo, wzbogaca jego naturalne potencjały (Montessori 1972). Poniższy cytat najlepiej ujmuje istotę jej metody: Obserwatora nie da się wychować przez to, że powie się obserwuj... Pomoce naukowe wychowują zmysły dziecka. Jeśli udało nam się pobudzić jego zmysły, wtedy zapewnione jest samowychowanie: zaostrzone, w pełni wyćwiczone zmysły same doprowadzają się do najdokładniejszej obserwacji otoczenia; z drugiej strony przyciąga to uwagę dziecka na nieograniczona różnorodność i tym samym przyczynia się do jego psychiczno-zmysłowego rozwoju (cyt. Za Steibel 1995). Dzięki ćwiczeniom dziecko dowiaduje się, że przedmioty mogą być takie same lub różne albo, że łączą je rozmaite zależności. Stosowany w pedagogice Montessori materiał ćwiczeniowy może być wykorzystany w edukacji przedszkolnej dzieci z normalnymi i specjalnymi potrzebami rozwojowymi (zwłaszcza w wychowaniu integracyjnym). Specyficzne, odpowiednie dla dzie- * Materiał opracowany na podstawie podręcznika Rity Steibel: Die Sinneserzichung nach Maria Montessori. Eine didaktisch-pädagogische Einführung. ** Maria Montessori urodziła się w Rzymie w 1870, zmarła w roku 1952 w Holandii. Była lekarzem-psychiatrą i pedagogiem. Na podstawie doświadczeń, które zdobyła pracując z dziećmi upośledzonymi umysłowo, a później prowadząc Domy Dziecięce, stworzyła system wychowania przedszkolnego, zwany obecnie metodą (lub pedagogiką) Montessori. Głównym celem pedagogiki Montessori jest udzielanie dziecku, juz od urodzenia, pomocy w osiąganiu niezależności i wolności wewnętrznej. Wspomaganie rozwoju psychicznego dziecka nie polega na wyręczaniu w działaniach, lecz na pomaganiu w samodzielnym osiąganiu zamierzonego celu oraz na daniu mu szansy wielozmysłowego poznania otaczającej rzeczywistości poprzez wszechstronne kształcenie zmysłów.

2 58 ci upośledzonych umysłowo metody nauczania i uczenia się znajdują w omawianej koncepcji swój wyraz w nastawionym na jedno dziecko sposobie pracy. Do tego dostosowane jest tempo nauczania, poziom abstrakcji i wymagań. Ćwiczenia kształcące zmysły dzielą się na grupy, które adresowane są do zmysłów: wzroku, słuchu, powonienia i smaku, a także zmysłu stereognostycznego oraz zmysłu ogólnej wrażliwości (dotyku, ciepła, równowagi). Materiał ćwiczeniowy jest tak dobrany, że początkowo wywołuje u dziecka ciekawość i zainteresowanie, a następnie umożliwia pobudzenie jego aktywności i rozwój intelektu. Podczas ćwiczeń dziecko uczy się krytycznie kontrolować swoją pracę i stopniowo uwalnia się od kontroli dorosłych. W uzyskiwaniu samogontroli pomagają mu zawarte w materiale wskazówki (np. znaczki zrobione pod spodem pracy) i posiadana wiedza. Pedagogika Montessori zakłada wstępne zademonstrowanie dziecku odpowiedniego sposobu postępowania z materiałem. Montessori nazywa to wprowadzenie Lekcją. Następuje ona wówczas, gdy dziecko wykazuje specyficzne zainteresowanie określonym materiałem albo kiedy dorosły stwierdzi, że występuje u dziecka okres szczególnej wrażliwości na ten rodzaj materiału. Każda lekcja rozpoczyna się od prezentacji. Podczas niej należy ograniczyć liczbę ćwiczonych zmysłów (np. wyeliminować bodźce wzrokowe w celu lepszego poznania różnic w dotyku). powinna być prosta i niezwykle wyraźna. ważne jest, aby podczas jej trwania zaznaczyć cechy charakterystyczne materiału. Montessori pisze: Czynność musi mówić sama za siebie. Nie chcemy, aby dziecko wyuczyło się tej czynności, ponieważ to myśmy ja wymyślili (Montessori 1984). Właściwej prezentacji sprzyja: wcześniejsze przygotowanie pomieszczenia i pomocy do ćwiczeń, dobre przygotowanie dorosłego (znajomość materiału i dokładne, precyzyjne posługiwanie się nim), znajomość dziecka (jego potrzeb rozwojowych i zainteresowań), przyjęcie przez dorosłego roli pośrednika pomiędzy dzieckiem a materiałem, wybranie stosownej chwili, wprowadzenie dobrej, przyjacielskiej, skoncentrowanej na dziecku atmosfery. Zajęcia rozpoczynamy od wybrania miejsca pracy i przyniesienia razem z dzieckiem materiału. Miejsce pracy powinno gwarantować dziecku dobrą, niczym nie zakłócona obserwację materiału ćwiczeniowego. Podczas jego prezentacji należy jak najmniej mówić, za to zwracać uwagę na dokładność i ekonomię ruchów. Należy również koncentrować się na detalach i podkreślać wszystkie ważne momenty. W czasie prezentacji nie korygujemy błędów dziecka. Po uzyskaniu przez dziecko odpowiednich doświadczeń zmysłowych przeprowadzamy trzystopniową lekcję. Jej celem jest wywołanie skojarzenia

3 59 pomiędzy prezentacją a odpowiednim słowem. Lekcja obejmuje następujące etapy: nadawanie nazwy, pasywne użycie słowa i aktywne użycie słowa. Oto opis takiej lekcji. P r z y g o t o w a n i e : wkładamy do koszyka trzy kontrastujące przedmioty np. kostkę, kulkę i walec. 1 S t o p i e ń : n a d a w a n i e n a z w y wyjmujemy z koszyka kostkę i bardzo dokładnie badamy ją dotykiem, dziecko bada kostkę dotykiem, mówimy to jest kostka. Następnie w ten sam sposób badane są kulka i walec (walec możemy nazwać wałkiem). Uwaga: poza nazwą ( to jest... ) nie powinno być wypowiedziane żadne inne słowo. 2 S t o p i e ń : p a s y w n e u ż y c i e s ł o w a ( r o z u m i e n i e ) Dziecko poznało już trzy bryły geometryczne. należy mu polecić: pokaż mi kulkę, dotknij kostki, schowaj wałek itd. Dziecko rozpoznaje przedmioty i wykonuje polecenia. Uwaga: dziecko poprzez aktywność i ruch pogłębia rozumienie słów. 3 S t o p i e ń : a k t y w n e u ż y c i e s ł o w a Stawiamy różne pytania np: Co biorę do ręki? Co ci daję? Co trzymasz w ręce? Co chowam? Dziecko odpowiada na nie, nazywając przedmioty. Z myślą o nauczycielach i rodzicach przedstawię kilka ćwiczeń kształcących zmysły, zaczerpniętych z podręcznika R. Steibel: Ćwiczenie te można wykorzystać do wspomagania rozwoju dzieci z defektami sensorycznymi oraz w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo. Ć w i c z e n i e 1 c z e r w o n e l i s t w y Wiek, odpowiedni okres: około 2,5 do 3 lat Kontrola błędów, samokontrola: ocena wzrokowa (harmonia dysharmonia), mechaniczna kontrola za pomocą najkrótszej listwy

4 60 Dziesięć czerwonych listw o zróżnicowanej długości os 1 do 10 decymetrów (listw może być mniej i mogą mieć inne wymiary). Cel bezpośredni: budowanie serii, wzrokowa ocena różnic długości. Cel pośredni: ćwiczenia mikro- i makromotoryki, kontrola mięśni i koordynacja ruchów. Oczekiwania dotyczące słownictwa: rozumienie pojęć długi i krótki. Przygotowanie: listwy kładziemy na podłożu kontrastującym z kolorem czerwonym (papier lub dywan). 1. Razem z dzieckiem kładziemy pojedyncze nie uporządkowane listwy na dywanie. Pozostawiamy miejsce na budowlę. Najpierw kładziemy najkrótszą listwę. Pokazujemy sposób wykonania ćwiczenia: chwytamy listwę z dwóch końców albo obydwiema rękami za środek. 2. Budowę rozpoczynamy od najdłuższej listwy. Porównujemy ją z następną w kolejności ( o jeden stopień krótszą), następnie kładziemy ją poziomo przy górnej krawędzi dywanu. Przez cały czas utrzymujemy kontakt wzrokowy z dzieckiem. Przeciągamy palcem wskazującym wzdłuż całej długości listwy od lewej do prawej strony. Dokładamy następną listwę. 3. Zwracamy uwagę na lewą krawędź. 4. Gdy wszystkie listwy są już ułożone, należy wyczuć ręką różnice długości. Pracę kontynuujemy za pomocą najkrótszej listwy. 5. Mieszamy listwy i zapraszamy dziecko do powtórzenia ćwiczenia. Ć w i c z e n i e 2 t a b l i c z k i d o t y k o w e Wiek, odpowiedni okres: około 2,5 do 3,5 lat Kontrola błędów, samokontrola: dotykowa i porównywanie wzrokowe. Tabliczka A: drewniana tabliczka do połowy polakierowana, druga połowa pokryta jest papierem ściernym. Tabliczka B: drewniana tabliczka pokryta dziesięcioma paskami, na przemian gładkimi i chropowatymi.

5 61 Cel bezpośredni: kształcenie i rozwój zmysłu dotyku, wspieranie mikromotoryki. Cel pośredni: dozowanie nacisku na opuszki palców, rozluźnienie i trening nadgarstka. Oczekiwania dotyczące słownictwa: rozumienie pojęć gładki i chropowaty. Przygotowanie: uwrażliwiamy opuszki palców dziecka zanurzamy jego palce w ciepłej wodzie, poruszamy nimi, otrząsamy z wody i pojedynczo wycieramy. Montessori pisze: Pozwalam dziecku umyć mydłem ręce, a następnie zanurzyć je w stojącej obok misce z letnią wodą, potem osuszyć je. Następnie uczę dziecko obmacywania, tzn. sposobu, w jaki należy dotykać powierzchni. Chwytam jego palce i bardzo lekko przesuwam je po powierzchni. Dalszym szczegółem technicznym jest nauczenie dziecka tego, aby podczas wykonywania ćwiczenia zamykało oczy. Należy mu wytłumaczyć, że bez patrzenia będzie lepiej odczuwało zmiany doświadczeń dotykowych (Montessori 1989 str. 129). 1. Tabliczka A. Rozluźniamy nadgarstek i opuszkami czterech palców prawej ręki przesuwamy od góry do dołu po gładkiej, a następnie chropowatej powierzchni. Potem następuje trzystopniowa lekcja. 2. Tabliczka B. Dotykamy pasków tylko palcami wskazującymi i środkowymi, mówimy równocześnie gładki, chropowaty itd. Potem następuje trzystopniowa lekcja. Ć w i c z e n i e 3 c i e p ł e b u t e l e c z k i Wiek, odpowiedni okres: około 3 lat Kontrola błędów, samokontrola: znaki kontrolne pod spodem (np. czerwony gorący, niebieski zimny, jasnoniebieski ciepły, różowy temperatura ciała). 2 buteleczki o temperaturze ciała, 2 buteleczki o 10 stopni cieplejsze, 2 buteleczki o 10 stopni chłodniejsze, 2 buteleczki o 20 stopni chłodniejsze.

6 62 Jedna z buteleczek o temperaturze ciała jest wyraźnie oznaczona np. różową kropką na pokrywce. Dla wysubtelnienie zmysłu można zredukować różnicę temperatur do 5 stopni. Cel bezpośredni: rozwój i doskonalenie zmysłu temperatury. Cel pośredni: wstęp do wychowania kosmicznego: pogoda, pory roku, uranie itp. Oczekiwania dotyczące słownictwa: rozumienie pojęć zimny, gorący, letni i ciepły. Przygotowanie: pomiar temperatury, wymieszanie i napełnienie buteleczek wodą o różnej temperaturze, może być przeprowadzone w innym pomieszczeniu. 1. Demonstracja jakości Chwytamy buteleczkę jedną ręką i wyczuwamy temperaturę. Pozostałe buteleczki obmacujemy drugą ręką. Zaczynamy od kontrastów, dziecko współpracuje. 2. Łączenie w pary Zaczynamy od trzech kontrastujących ze sobą temperatur. Najpierw bierzemy oznaczoną buteleczkę o temperaturze ciała, obmacujemy i szukamy buteleczki do niej pasującej. Równocześnie obydwiema rękami dotykamy obu buteleczek. Parę odstawiamy razem. Pary buteleczek sprawdzamy dotykiem i za pomocą punktów kontrolnych. Uwaga: czasami należy przykładać ręce do buteleczek o temperaturze ciała. Ć w i c z e n i e 4 p ł y t k i c e r a m i c z n e Wiek, odpowiedni okres: około 3,5 lat Kontrola błędów, samokontrola: wzrokowa (para ma taki sam kolor), zmysł ciepła (powtarzające się porównania). Drewniana skrzynka zawierająca 4 pary płytek. Płytki mają takie same wymiary, różnią się wywołanymi wrażeniami termicznymi. Materiał: filc, drewno, marmur, metal. Możliwe są także inne rodzaje materiałów, np. styropian, korek, kamień. Cel bezpośredni: różnicowanie zmysłu ciepła (podczas dotykania różnych materiałów odczuwa się różną temperaturę).

7 63 Cel pośredni: przygotowanie do wychowania kosmicznego (znajomość właściwości różnych materiałów), ćwiczenie zmysłu dotyku i mikromotoryki Oczekiwania dotyczące słownictwa: rozmowa o różnych materiałach i ich specyficznych funkcjach. Nazwy materiałów, określenie temperatury (ciepły, zimny). Przygotowanie: skrzynkę stawiamy na stole, zdejmujemy pokrywkę i wymieszane płytki układamy w półkolu na stole. 1. Prezentujemy dziecku wszystkie płytki, zaczynamy od kontrastów. Po kolei układamy płytki przed sobą i pokazujemy sposób wykonania ćwiczenia obmacujemy opuszkami palców, wewnętrzną stroną dłoni i dotykamy nadgarstkiem. dziecko powtarza. 2. Łączenie w pary Układamy wymieszane płytki w półkolu, zamykamy oczy i wyjmujemy jedną płytkę, dotykamy jej nadgarstkiem i odnajdujemy odpowiadającą jej drugą płytkę. 3. Kontrola Otwieramy oczy, sprawdzamy zgodność płytek w parze. 4. Dziecko pracuje dalej samodzielnie. Ć w i c z e n i e 5 b u t e l e c z k i z z a p a c h a m i Wiek, odpowiedni okres: około 3 lat Kontrola błędów, samokontrola: zmysł powonienia (powtarzane porównania), wzrokowa (znaki kontrolne na spodzie zakrętek). Trzy tacki z butelkami albo skrzynka z puszkami zapachowymi. 1 taca, skrzynka: zapachy różnego rodzaju (np. perfumy, przyprawy, lekarstwa), 2 taca, skrzynka: zapachy jednego rodzaju (np. perfumy), 3 taca, skrzynka: zapachy jednego rodzaju (np. przyprawy). W buteleczkach lub puszkach znajdują się nasączone różnymi esencjami zapachowymi tamponiki waty. Pokrywki powinny być przywiązane w taki sposób, żeby nie można było ich zamienić.

8 64 Cel bezpośredni: kształcenie i doskonalenie zmysłu powonienia. Cel pośredni: rozwój umiejętności odczuwania, rozpoznawania, rozróżniania i porządkowania zapachów w otoczeniu. Oczekiwania dotyczące słownictwa: rozmowy o różnych zapachach (pochodzenie, użycie), nadawanie nazw (np. cytryna, ocet). Przygotowanie: czyścimy nos w celu lepszego odczuwana zapachów. Butelki (puszki) z zapachami przenosimy na stół. 1. jakości Sposób wykonania ćwiczenia: Wyjmujemy puszkę ze skrzynki i otwieramy. Trzymając ją w jednej ręce przybliżamy do nosa, drugą ręką wachlujemy (albo przesuwamy puszkę od jednej dziurki w nosie do drugiej), przy tym głęboko oddychamy. Zakręcamy puszkę. Dziecko powtarza ćwiczenie i pracuje w ten sposób z różnymi zapachami. 2. Mieszamy wszystkie puszki w skrzynce. 3. Łączenie w pary. Bibliografia Bierzemy puszkę, wąchamy w opisany powyżej sposób. Szukamy pasującej do niej puszki. Pasujące do siebie puszki z zapachami stawiamy obok siebie. Jeśli zapach nie jest identyczny, należy odstawić puszkę na pokrywkę leżącą obok skrzynki. Należy szukać dopóty, dopóki nie znajdzie się identycznego zapachu. dziecko pracuje dalej samodzielnie. Montessori M. (1972), Das kreative Kind. Der absorbierende Geist. Oswald P., Schulz-Benesch G., Freiburg. Montessori M. (1984), Die Entdeckung des Kindes. Oswald P., Schulz-Benesch G., Freiburg. Steibel R. (1995), Die Sinneserziehung nach Maria Montessori. Eine didaktisch-pädagogische Einführung. BPB GmbH, Eichstätt.