Wybrane formy organizacyjne działań podmiotów uprawnionych w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego państwa

Transkrypt

1 Leszek Dyduch Robert Maciejczyk Wybrane formy organizacyjne działań podmiotów uprawnionych w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego państwa CZĘŚĆ I Środki przymusu bezpośredniego i broń palna Warszawa 2012

2 Redaktor naukowy serii: dr prof. WSZiP Ryszard Grosset Projekt okładki Jan Straszewski Opracowanie redakcyjne Joanna Paszkowska ISBN (całość) ISBN (część I) Copyright by Wyższa Szkoła Zarządzania i Prawa im. Heleny Chodkowskiej w Warszawie Al. Jerozolimskie Warszawa tel./fax: (22) wydawnictwo@chodkowska.edu.pl Skład i łamanie Jan Straszewski Druk Fabryka Druku Sp. z o.o. ul. Staniewicka Warszawa

3 Spis treści Wstęp...5 Słownik wyrażeń...8 ROZDZIAŁ I Podstawy prawne i faktyczne użycia środków przymusu bezpośredniego oraz broni palnej przez uprawnione podmioty...14 ROZDZIAŁ II Stosowanie środków przymusu bezpośredniego jako uprawnienie upoważnionych instytucji, służb oraz innych podmiotów Policja Straż Graniczna Biuro Ochrony Rządu Straże gminne (miejskie) Pracownicy ochrony osób i mienia Żandarmeria Wojskowa Wojskowe organy porządkowe Żołnierze wojsk obcych przebywający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej Służba Więzienna Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego Agencja Wywiadu, Służba Wywiadu Wojskowego, Służba Kontrwywiadu Wojskowego Centralne Biuro Antykorupcyjne Służba Celna Kontrola skarbowa Inspekcja Transportu Drogowego Straż Ochrony Kolei Straż Parku Państwowa Straż Łowiecka Straż Leśna Państwowa Straż Rybacka Służby porządkowe organizatora imprezy masowej Straż Marszałkowska...105

4 4 SPIS TREŚCI ROZDZIAŁ III Stosowanie środków przymusu bezpośredniego wobec nieletniego umieszczonego w zakładzie poprawczym, schronisku dla nieletnich lub młodzieżowym ośrodku wychowawczym Katalog i cele stosowania środków przymusu bezpośredniego wobec nieletniego umieszczonego w zakładzie poprawczym, schronisku dla nieletnich lub młodzieżowym ośrodku wychowawczym Zasady stosowania środków przymusu bezpośredniego wobec nieletniego umieszczonego w zakładzie poprawczym, schronisku dla nieletnich lub młodzieżowym ośrodku wychowawczym Stosowanie środków przymusu bezpośredniego wobec nieletniego umieszczonego w zakładzie poprawczym, schronisku dla nieletnich lub młodzieżowym ośrodku wychowawczym ROZDZIAŁ IV Użycie broni palnej bojowej przez uprawnione podmioty Policja Straż Graniczna Biuro Ochrony Rządu Straże gminne (miejskie) Pracownicy ochrony osób i mienia Żandarmeria Wojskowa Wojskowe organy porządkowe Żołnierze wojsk obcych przebywający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej Służba Więzienna Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego Agencja Wywiadu Centralne Biuro Antykorupcyjne Służba Kontrwywiadu Wojskowego, Służba Wywiadu Wojskowego Służba Celna Kontrola skarbowa Inspekcja Transportu Drogowego Straż Ochrony Kolei Straż Parku Państwowa Straż Łowiecka Straż Leśna Państwowa Straż Rybacka Straż Marszałkowska Wykaz aktów prawnych Literatura Ilustracje...177

5 Wstęp Jednym z podstawowych zadań każdego demokratycznego państwa jest ochrona bezpieczeństwa obywateli, mienia i porządku publicznego. Realizacja tego zadania została powierzona konstytucyjnym, wyspecjalizowanym organom państwowym oraz działającym na podstawie ustaw instytucjom i służbom. Skuteczność i transparentność działań tych podmiotów wymaga przyznania im przez ustawodawcę niezbędnych uprawnień do władczego wkraczania w sferę praw i wolności obywatelskich. Wśród wielu uprawnień wyróżnia się prawo do użycia środków przymusu bezpośredniego oraz broni palnej bojowej. Środki przymusu bezpośredniego oraz broń palna mogą być stosowane bądź używane tylko przez uprawnione podmioty. Może to nastąpić w celu ochrony ważnych dóbr, takich jak życie, zdrowie człowieka, mienie, porządek prawny. Przyzwolenie takie wywołuje niekiedy dyskusje oraz znaczne kontrowersje, ujawniając postawy i opinie ambiwalentne. Z jednej strony społeczeństwo oczekuje ochrony i obrony od organów i instytucji systemu bezpieczeństwa i porządku publicznego, z drugiej zaś obawia się nadmiernych uprawnień tych instytucji. Należy jednak stwierdzić, że w dyskusji tej przeważa argument konieczności zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego państwa. Pojęcie jest definiowane w literaturze jako stan gotowości właściwych organów administracji publicznej, instytucji i służb do przeciwdziałania zagrożeniom oraz do bezzwłocznego i skutecznego powstrzymywania działań godzących w dobro państwa, porządek publiczny oraz życie, zdrowie i mienie obywateli. Bezpieczeństwo wewnętrzne państwa jest częścią ogólnie rozumianego bezpieczeństwa, które należy zaliczyć do pojęć często dyskutowanych w życiu jednostek, społeczeństw, organizacji, państw czy w środkach masowego przekazu lub w nauce, chociaż nie zawsze jest jednakowo definiowane. Według R. Zięby: W znaczeniu ogólnospołecznym bezpieczeństwo obejmuje zabezpieczenie potrzeb: istnienia, przetrwania, pewności, stabilności, tożsamości (identyczności), niezależności, ochrony poziomu i jakości życia.

6 6 WSTĘP Bezpieczeństwo, będąc naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych, jest zarazem podstawową potrzebą państw i systemów międzynarodowych; jego brak wywołuje niepokój i poczucie zagrożenia 1. Konstytucja RP z 1997 r. traktuje wolność jednostki jako fundamentalną wartość społeczeństwa demokratycznego, przysługującą jednostce z natury, niepodważalną i niezbywalną, będącą źródłem rozwoju jej osobowości oraz źródłem pomyślności osobistej i rozwoju społecznego. Włączone do porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej akty prawa międzynarodowego w formie ratyfikowanych umów międzynarodowych, pogłębiając ideę wolności człowieka w różnych aspektach tej wolności, związanych zwłaszcza z różnymi sferami aktywności człowieka, określiły standardowy katalog wolności i praw podstawowych jednostki. W katalogu tym, uznanym współcześnie za konieczną i fundamentalną część modelu dojrzałego państwa demokratycznego, naczelne miejsce zajmuje przysługujące każdemu prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. W Konstytucji RP ochronie wolności osobistej poświęcony jest w szczególności art. 41, zamieszczony w rozdziale II, w podrozdziale zatytułowanym: Wolności i prawa osobiste. Ustęp 1 tego artykułu stanowi: Każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie. W świetle cytowanego przepisu nietykalność osobista pozostaje w ścisłym związku z wolnością osobistą. Określa się ją jako zagwarantowaną możliwość utrzymywania przez jednostkę swej tożsamości i integralności zarówno fizycznej, jak i psychicznej oraz zakaz jakiejkolwiek, bezpośredniej i pośredniej ingerencji z zewnątrz, naruszającej tę integralność 2. Istota nietykalności osobistej wiąże się nie tylko z nietykalnością cielesną, ale także z nienaruszalnością integralności cielesnej i duchowej człowieka, którego tożsamość określa ciało i psychika. Szczególna wartość, jaką jest nietykalność osobista człowieka, wiąże się ściśle z godnością człowieka, o której mowa w art. 30 Konstytucji RP, ponieważ jest przyrodzona, niezbywalna oraz stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. 1 R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, Sprawy Międzynarodowe 1989, nr 10, s P. Sarnecki, Uwagi do art. 41, w: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. 3, L. Garlicki (red.), Warszawa 2003.

7 WSTĘP 7 Ścisły związek między poszanowaniem wolności osobistej a respektowaniem nietykalności osobistej na gruncie Konstytucji RP oznacza, że ograniczenie wolności osobistej podlega szczególnej ochronie konstytucyjnej. Ograniczenie wolności osobistej bowiem wymaga nie tylko spełnienia wymagań wynikających z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP ( Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw ), ale także respektowania nietykalności osobistej. Artykuł 41 ust. 1 Konstytucji RP uzupełnia ustawowe przesłanki dopuszczające ograniczenie wolności osobistej, określone w art. 31 ust. 3 tego aktu, o jeszcze jedno wymaganie pełne poszanowanie nietykalności osobistej. Z ograniczeniem praw i wolności obywatelskich immanentnie związane jest stosowanie środków przymusu bezpośredniego i broni palnej. Środek przymusu bezpośredniego jako odrębna kategoria powstał w wyniku ewolucji działań aparatu policyjnego, który musiał mieć narzędzia wymuszania posłuszeństwa własnych obywateli w warunkach pokojowych. Używanie broni palnej nie zawsze było zasadne i wywoływało opór w społeczeństwie. Zjawisko to potęgowało się wraz z rozwojem cywilizacyjnym i postrzeganiem życia i zdrowia ludzkiego jako najwyższej wartości, a także koniecznością zapewnienia w demokratycznym państwie jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej albo wolności i praw innych osób. Niniejsze opracowanie zawiera cztery rozdziały. Pierwszy dotyczy prawnych regulacji użycia środków przymusu bezpośredniego przez uprawnione podmioty. W rozdziale drugim omówiono szczegółowe uprawnienia instytucji i służb w zakresie użycia tych środków, a w trzecim ich stosowanie w związku z popełnieniem czynów karalnych lub przejawami demoralizacji nieletnich. Ostatni, czwarty rozdział przedstawia prawne aspekty użycia broni palnej przez uprawnione podmioty.

8 Słownik wyrażeń Użyte w niniejszej publikacji pojęcia oznaczają: 1. Uprawniony upoważniony na podstawie odrębnych przepisów do użycia lub wykorzystania środków przymusu bezpośredniego lub broni palnej: a) funkcjonariusz: Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Biura Ochrony Rządu, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Policji, Służby Celnej, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Służby Więziennej, Straży Granicznej, Straży Ochrony Kolei, Straży Parku, b) inspektor: Inspekcji Transportu Drogowego, kontroli skarbowej, c) pracownik: ochrony posiadający licencję pracownika ochrony fizycznej, w tym wewnętrznych służb ochrony, o których mowa w ustawie z 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia 3, kontroli skarbowej, zakładów poprawczych, schronisk dla nieletnich, młodzieżowych ośrodków wychowawczych oraz młodzieżowych ośrodków socjoterapii, albo członek służby porządkowej, o której mowa w rozdziale 4 ustawy z 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych 4, d) strażnik: Państwowej Straży Łowieckiej, Państwowej Straży Rybackiej, straży gminnych (miejskich), Straży Leśnej, Straży Marszałkowskiej, e) żołnierz Żandarmerii Wojskowej lub wojskowych organów porządkowych, żołnierz zawodowy wyznaczony na stanowisko służbowe w Służbie Kontrwywiadu Wojskowego, Służbie Wywiadu Wojskowego albo żołnierz wojsk obcych podczas pobytu i przemieszczania się przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w czasie pokoju. 3 Tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 145, poz ze zm. 4 Dz.U. Nr 62, poz. 504 ze zm.

9 SŁOWNIK WYRAŻEŃ 9 2. Pododdział zwarty zorganizowana, jednolicie dowodzona grupa funkcjonariuszy Policji, Straży Granicznej, Służby Więziennej, Żandarmerii Wojskowej oraz wojskowych organów porządkowych, przeznaczona do działań o charakterze prewencyjnym w razie zagrożenia lub zakłócenia bezpieczeństwa albo porządku publicznego. 3. Przełożony osoba upoważniona z tytułu zajmowanego stanowiska albo na podstawie odrębnego przepisu bądź upoważnienia do kierowania przebiegiem służby albo pracy uprawnionego. 4. Ważne obiekty lub urządzenia obiekty lub urządzenia ważne dla bezpieczeństwa lub obronności państwa, nienaruszalności granicy państwowej, a także obiekty naczelnych organów władzy, naczelnych i centralnych organów administracji rządowej, wymiaru sprawiedliwości, gospodarki lub kultury narodowej, przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsularnych państw obcych albo organizacji międzynarodowych oraz inne obiekty i urządzenia podlegające ochronie na podstawie ustawy z 16 marca 2001 r. o Biurze Ochrony Rządu 5 oraz ustawy z 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia. 5. Konwój zespół czynności związanych z ochroną osób lub mienia, w tym wartości pieniężnych i innych przedmiotów wartościowych, broni, amunicji, materiałów lub środków niebezpiecznych, w tym materiałów wybuchowych, chemicznych i radioaktywnych, środków odurzających lub substancji psychotropowych, oraz dokumentów i materiałów zawierających informacje niejawne, a także z doprowadzeniem osób z miejsca ich przejęcia do miejsca przekazania. Konwój to również zapewnienie ochrony przez jednego lub więcej uprawnionych funkcjonariuszy lub pracowników transportowanym (przemieszczanym) osobom, wartościowym przedmiotom, środkom pieniężnym lub materiałom zawierającym informacje niejawne z miejsca ich przejęcia do miejsca przekazania. 6. Osoba konwojowana osoba pozbawiona wolności przemieszczana w ramach konwoju przez uprawnionego. 7. Obezwładnienie pozbawienie swobody ruchów lub spowodowanie odwracalnej, krótkotrwałej dysfunkcji wybranych zmysłów w celu wyeliminowania zagrożenia ze strony osoby lub zwierzęcia lub 5 Tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 163, poz ze zm.

10 10 SŁOWNIK WYRAŻEŃ przełamania oporu osoby niepodporządkowującej się poleceniom wydawanym na podstawie prawa. 8. Użycie środków przymusu bezpośredniego użycie środków przymusu bezpośredniego wobec osoby w celu jej obezwładnienia zgodnie z obowiązującymi przepisami. 9. Wykorzystanie środków przymusu bezpośredniego zastosowanie środków przymusu bezpośredniego wobec agresywnego lub niebezpiecznego zwierzęcia albo w celu zatrzymania, zablokowania lub zmiany kierunku ruchu pojazdu lub pokonania przeszkody, albo w celach szkoleniowych. 10. Użycie broni palnej w znaczeniu prawnym to oddanie strzału z broni palnej w kierunku osoby z zamiarem obezwładnienia tej osoby po zastosowaniu wymaganej prawem procedury (pełnej lub skróconej). 11. Wykorzystanie broni palnej oddanie strzału z broni palnej w kierunku zwierzęcia, przedmiotu lub w innym kierunku, zadanie uderzenia nieukierunkowanego na obezwładnienie osoby (stan wyższej konieczności, obrona konieczna, trening strzelecki). 12. Przymus bezpośredni uprawnienie nadane odpowiednim organom (podmiotom) przez ustawę i akty wykonawcze do niej, na mocy których w przewidzianych przez prawo sytuacjach istnieje możliwość fizycznego (siłowego) oddziaływania na człowieka w celu zmuszenia go do określonego zachowania. Istotą przymusu bezpośredniego jest sprawienie dolegliwości fizycznej (bólu) lub unieruchomienie kończyn. Może wyrażać się w stosowaniu urządzeń, które nie wywołują dolegliwości fizycznej, a wymuszają pożądane zachowanie (kolczatka drogowa, przeszkoda w postaci beczek z wodą itp.) bądź powodują zagrożenie zastosowania środków przymusu bezpośredniego. Przymus bezpośredni różni się od przymusu pośredniego (np. ukarania mandatem karnym, zatrzymania prawa jazdy) tym, że jest ingerencją w sferę zagwarantowanych konstytucyjnie podstawowych praw i wolności obywatelskich stanowiących główną kategorię praw człowieka. Aby była to ingerencja dozwolona, musi mieć podstawę w ustawie i musi być zgodna z przepisami wykonawczymi. 13. Środki przymusu bezpośredniego (ŚPB) właściwości organizmu ludzkiego (siła fizyczna) lub przedmioty albo zwierzęta (jako istoty żywe), za pomocą których uprawniony funkcjonariusz publiczny wywiera na osobę presję (powoduje dolegliwość fizyczną i psychiczną)

11 SŁOWNIK WYRAŻEŃ 11 w celu uzyskania zachowania zgodnego z prawem lub obezwładnia niebezpieczne zwierzęta Czynna napaść każde bezprawne działanie powodujące co najmniej naruszenie nietykalności cielesnej lub naruszenie czynności organów ciała funkcjonariusza publicznego albo działanie zmierzające do osiągnięcia takich celów w czasie lub w związku z pełnieniem przez funkcjonariusza czynności służbowych, np. uderzenie ręką w twarz funkcjonariusza czy zamachnięcie się w celu uderzenia 7. Artykuł 223 Kodeksu karnego 8 określa znamiona, których wyczerpanie jest sankcjonowane jako przestępstwo czynnej napaści. W myśl tego przepisu, kto, działając wspólnie i w porozumieniu z inną osobą lub używając broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu albo środka obezwładniającego, dopuszcza się czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego lub osobę do pomocy mu przybraną podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Znamieniem kwalifikującym jest czynna napaść wspólnie i w porozumieniu z inną osobą lub użycie broni palnej, noża lub podobnie niebezpiecznego przedmiotu lub środka obezwładniającego. Określenie wspólnie i w porozumieniu z inną osobą oznacza, że sprawca musi działać co najmniej z jedną osobą i musi istnieć między nimi porozumienie. Określenie lub z użyciem broni palnej oznacza, że w sytuacji gdy sprawca używa broni palnej lub innego niebezpiecznego narzędzia, dla bytu tego przestępstwa wystarcza obecność jednego sprawcy. Mówiąc o czynnej napaści, nie należy zapominać o brzmieniu art k.k., zgodnie z którym odpowiada za usiłowanie, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje. Tak więc wszelkie próby dokonania czynnej napaści powodują odpowiedzialność karną sprawcy. Zaatakowanie funkcjonariusza publicznego 6 Zob. L. Dyduch, Postępowanie policjantów z bronią palną przydzieloną do celów służbowych, CSP, Legionowo 2008, s. 9. W polskim systemie prawnym zwierzęta nie są uznawane za przedmiot prawa (ich samoistne działanie nie powoduje skutków prawnych, a posługiwanie się nimi przez człowieka jest jego działaniem z wykorzystaniem zwierząt jako narzędzi); jako istoty żywe i zdolne do odczuwania cierpienia podlegają ochronie prawnej (ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt, tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 106, poz ze zm.), nie mają jednak podmiotowości prawnej. 7 Por. M. Goettel, Uprawnienia policjanta. Stosowanie środków przymusu bezpośredniego, KGP CSP, Legionowo 2008, s Ustawa z 6 czerwca 1997 r., Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm., dalej k.k..

12 12 SŁOWNIK WYRAŻEŃ przez dwóch sprawców (lub jednego, jeżeli ten posiada niebezpieczny przedmiot) wyczerpuje przesłanki wskazane w Kodeksie karnym jako przestępstwo czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego. Przykładowo, rzucanie w funkcjonariusza niebezpiecznymi przedmiotami, których użycie stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia (mimo że nie trafiają w osobę), w celu zmuszenia funkcjonariusza do zaniechania lub wykonania czynności służbowych, jest usiłowaniem dokonania czynnej napaści. Istotne dla bytu tego przestępstwa jest również popełnienie go w czasie wykonywania przez funkcjonariusza czynności służbowych (np. legitymowania) lub w związku z wykonywaniem takich czynności. 15. Czynny opór użycie przemocy lub groźby bezprawnej w celu zmuszenia funkcjonariusza publicznego do zaniechania lub wykonania prawnej czynności służbowej (działanie takie może wyczerpywać znamiona art k.k.). Mimo że pracownicy wielu podmiotów uprawnionych do stosowania ŚPB nie mają statusu funkcjonariuszy publicznych [np. strażnicy straży gminnych (miejskich), strażnicy Straży Marszałkowskiej], przepisy ustawowe przyznają im taki status w związku i na czas wykonywania czynności służbowych, zapewniając ochronę prawną przewidzianą dla funkcjonariuszy publicznych. Tym samym regulacje prawne w zakresie czynnej napaści oraz czynnego oporu obejmują również tych pracowników. 16. Bierny opór przeciwstawianie się wykonaniu prawnego żądania funkcjonariusza publicznego określonego zachowania, przejawiane bez użycia wobec niego przemocy lub groźby bezprawnej. 17. Obrona konieczna działanie, które polega na odpieraniu bezpośredniego i bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro chronione prawem (publiczne lub dobro jednostki). 18. Zamach każdy czyn (działanie lub zaniechanie człowieka) godzący w dobro pozostające pod ochroną prawa (np. życie, zdrowie ludzkie lub mienie). 19. Stan wyższej konieczności działanie, które polega na poświęceniu jednego dobra w celu ratowania innego. Formalnie zachowanie takie jest przestępstwem, ale przestępność czynu pod pewnymi warunkami jest wyłączona. Podstawowymi znamionami stanu wyższej konieczności są: a) niebezpieczeństwo grożące dobru prawnemu, b) działanie w celu uchylenia zagrożenia, którego nie można inaczej uniknąć,

13 SŁOWNIK WYRAŻEŃ 13 c) dobro poświęcone nie może przedstawiać wartości oczywiście większej niż dobro ratowane, a grożące niebezpieczeństwo musi być nie tylko rzeczywiste, ale również bezpośrednie (art i 2 k.k.). 20. Niebezpieczne narzędzie przedmiot, który ze względu na właściwości lub używany niezgodnie z przeznaczeniem stwarza niebezpieczeństwo zagrożenia zdrowia lub życia człowieka (np. łom, łopata, utłuczona butelka, kij bejsbolowy). 21. Ujęcie osoby prawo każdego obywatela oraz przedstawicieli instytucji niemających prawa zatrzymania osoby do ujęcia osoby na gorącym uczynku przestępstwa bądź w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, jeżeli zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub nie można ustalić jej tożsamości. Osobę ujętą należy niezwłocznie oddać w ręce Policji. 22. Zatrzymany osoba pozbawiona wolności oraz innych praw i wolności obywatelskich przez uprawniony organ, która dopuściła się czynu zabronionego, tj. przestępstwa lub wykroczenia (lub zachodzi co najmniej uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa), i swoim zachowaniem spełnia co najmniej jedną z przesłanek zatrzymania (np. nie można ustalić jej tożsamości lub zachodzi obawa jej ucieczki). 23. Bezpośredni pościg podążanie za osobą uciekającą (należącą do prawnej kategorii osób podlegających zatrzymaniu) zgodnie z kierunkiem jej ucieczki, z zachowaniem jej w polu widzenia, albo po pozostawionych przez nią śladach lub tropie podjętym przez specjalnie wyszkolonego w tym celu psa, celem jej obezwładnienia i zatrzymania. 24. Tymczasowo aresztowany osoba, wobec której sąd wydał postanowienie o tymczasowym aresztowaniu. 25. Skazany osoba, wobec której sąd wydał prawomocny wyrok skazujący. 26. Nieletni osoba, która: a) nie ukończyła lat 18 w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji, b) ukończyła lat 13, ale nie ukończyła lat 17 w zakresie postępowania w sprawach o czyny karalne, c) do ukończenia lat 21 w zakresie wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone.

14 ROZDZIAŁ I Podstawy prawne i faktyczne użycia środków przymusu bezpośredniego oraz broni palnej przez uprawnione podmioty Funkcjonariusz lub pracownik uprawnionego podmiotu, stosując ŚPB lub używając broni palnej, nie może działać samowolnie ani bez upoważnienia prawnego oraz społecznego uzasadnienia. Działanie pozbawione tych cech będzie wadliwe prawnie i może pociągnąć za sobą poważne konsekwencje, ponieważ powoduje odmienne skutki prawne od zakładanych. Aby uniknąć takich zarzutów, uprawniony powinien znać odpowiednią podstawę prawną i faktyczną. Podstawa prawna stosowania ŚPB lub używania broni palnej przez uprawniony podmiot to konkretne przepisy przyznające temu podmiotowi prawo użycia określonych rodzajów ŚPB lub broni palnej w ściśle określonej przez prawo sytuacji. Podstawa faktyczna stosowania ŚPB lub użycia broni palnej to rzeczywista sytuacja (nieurojona, nieudawana) mająca znamiona któregokolwiek z prawnie określonych przypadków użycia takiego środka lub broni palnej przez uprawnionego. Innymi słowy, jest to usprawiedliwiona (uzasadniona) społecznie przyczyna, powód użycia ŚPB lub broni palnej przez funkcjonariuszy lub pracowników uprawnionego podmiotu. Są to określone zdarzenia, sytuacje naruszające porządek prawny i zasady współżycia społecznego, powodujące zagrożenie dla życia bądź zdrowia ludzi albo dla mienia. Mogą to być także sytuacje, w których osoba nie powoduje bezpośredniego zagrożenia dla ważnych dóbr społecznych, ale narusza obowiązujące przepisy prawne przez to, że nie stosuje się do polecenia zachowania zgodnego z prawem, wydanego przez uprawnionego funkcjonariusza lub pracownika. Katalog ŚPB to zbiór rodzajów i typów tych środków dla poszczególnych uprawnionych podmiotów, uporządkowany według określonego kryterium. Kryterium tym jest stopień i skala potencjalnych dolegliwości,

15 PODSTAWY PRAWNE I FAKTYCZNE UŻYCIA ŚRODKÓW PRZYMUSU BEZPOŚREDNIEGO ORAZ BRONI PALNEJ 15 jakie zawierają w sobie ŚPB. Uporządkowanie to pozwala uprawnionym podmiotom na szybkie i trafne podjęcie decyzji o wyborze środka adekwatnego do zagrożenia oraz o szybkim jego użyciu. Do katalogu ŚPB należy również zaliczyć broń palną bojową jako ostateczny i wyjątkowy ŚPB, używany w ściśle określonych przypadkach, gdy użycie łagodniejszych środków nie przyniosło pożądanego skutku lub w zaistniałej sytuacji jest niemożliwe. O zaliczeniu broni palnej bojowej do katalogu ŚPB przesądza ogólny cel jej użycia, tj. obezwładnienie osoby, a nie jej uśmiercenie, obowiązująca w zakresie jej użycia zasada minimalizacji skutków użycia broni oraz jej kaliber 9 milimetrów i kształt owalny pocisku. Warunki (przesłanki) zastosowania ŚPB lub użycia broni palnej przez uprawnionych to zachowania osób odmawiających wykonania prawnego polecenia uprawnionego podmiotu, uniemożliwiających wykonanie zadań służbowych lub zachowania osób albo zwierząt powodujących rzeczywiste zagrożenie, a także czynności i właściwości funkcjonariusza publicznego powodujące, że w sytuacji tej zastosowanie ŚPB lub użycie broni palnej jest zgodnie z prawem, zasadami i przyjętymi procedurami 9. Do podstawowych warunków należy zaliczyć: a) występowanie rzeczywistej sytuacji o znamionach prawnie określonej sytuacji jednego z przypadków użycia któregokolwiek ŚPB lub broni palnej, b) posiadanie przez funkcjonariusza lub pracownika uprawnień do użycia ŚPB lub broni palnej (konieczność zdania odpowiednich egzaminów z budowy, warunków i sposobów użycia broni palnej oraz pozostałych ŚPB), c) wyczerpanie w miarę możliwości łagodniejszych środków prowadzących do uzyskania zachowania prawnego (np. pouczenie, zwrócenie uwagi, wyjaśnienie, namowa) lub stwierdzenie braku możliwości zastosowania takich środków (np. gwałtowny zamach na życie, zdrowie, nieadekwatność miejsca lub czasu do użycia łagodniejszych środków), d) dysponowanie przez uprawnionego funkcjonariusza lub pracownika określonym przepisami prawa przedmiotem o parametrach oraz stanie prawnie określonych (np. ręczny miotacz gazu przydzielony 9 Uniwersalny słownik języka polskiego, S. Dubisz (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, t. 4, s Warunek to czynnik, od którego uzależnione jest istnienie, zajście czegoś.

16 16 ROZDZIAŁ I strażnikowi, a nie jakikolwiek prywatny czy znaleziony, pałka służbowa, a nie z dowolnego tworzywa sztucznego, broń palna bojowa przydzielona służbowo, a nie prywatna), e) zastosowanie elementów procedury przed użyciem ŚPB lub broni palnej bojowej (wezwanie do zachowania prawnego, ostrzeżenie o użyciu konkretnego ŚPB), f) rozważenie, czy w danej sytuacji nie występuje podmiotowy lub przedmiotowy zakaz użycia ŚPB lub zakaz podmiotowy użycia broni palnej bojowej. Zakazy podmiotowe użycia ŚPB lub broni palnej bojowej dotyczą określonej prawnie kategorii osób, a mianowicie: a) kobiet o widocznej ciąży, b) osób, których wygląd wskazuje na wiek do 13 lat, c) starców, d) osób o widocznej niesprawności. Zgodnie z przepisami obowiązujących w tym zakresie ustaw wobec wymienionych osób uprawniony funkcjonariusz lub pracownik nie ma prawa użyć ŚPB z wyjątkiem siły fizycznej w postaci chwytów obezwładniających. Wynika to z założenia, że warunki i kondycja fizyczna tych osób w sytuacji uprawniającej do użycia ŚPB nie dają im możliwości podjęcia skutecznej ucieczki przed interweniującym uprawnionym funkcjonariuszem lub pracownikiem. Kryteria zaliczenia do kategorii osób chronionych wymienionym zakazem nie są jednoznaczne ani ostre. Najłatwiej uprawniony funkcjonariusz lub pracownik może się zorientować, że ma do czynienia z osobą o widocznej niesprawności lub kobietą o widocznej ciąży. Trudniej natomiast ocenić, na ile lat wygląda nieletni, wobec którego należy podjąć decyzję o użyciu broni palnej. Najtrudniej jednak zakwalifikować określoną osobę jako starca. Kryterium wieku w tym przypadku nie zawsze będzie odpowiednie. Konieczne będzie natomiast uwzględnienie innych czynników, takich jak wygląd osoby, sposób poruszania się, sposób mówienia. W określonych sytuacjach decydujące znaczenie ma subiektywne, usprawiedliwione okolicznościami i wynikające z doświadczenia życiowego przekonanie policjanta, że ma do czynienia ze starcem. Natomiast w sytuacjach wymagających natychmiastowego działania uprawniony funkcjonariusz lub pracownik nie zawsze będzie miał pełną i obiektywną możliwość ustalenia wieku osoby, wobec której podejmuje interwencję.

17 PODSTAWY PRAWNE I FAKTYCZNE UŻYCIA ŚRODKÓW PRZYMUSU BEZPOŚREDNIEGO ORAZ BRONI PALNEJ 17 Zakazy przedmiotowe obejmują wykaz sposobów stosowania określonych rodzajów ŚPB lub broni palnej, np.: a) nie wolno zadawać uderzeń lub pchnięć pałką wielofunkcyjną w głowę, szyję, brzuch i nieumięśnione oraz szczególnie wrażliwe części ciała, b) nie wolno stosować pałki wobec osób, którym założono kajdanki lub obezwładniono je wskutek użycia paralizatora elektrycznego, c) nie wolno kierować dyszy ręcznego miotacza gazu w twarz w czasie jego użycia, d) nie wolno naciskać dyszy ręcznego miotacza gazu w czasie jego użycia dłużej niż sekundę, e) w przypadku użycia broni palnej bojowej nie należy dokonywać dodatkowego postrzału osoby już postrzelonej dla zwiększenia stopnia obezwładnienia tej osoby. Stosowanie ŚPB i użycie broni palnej przez uprawnionych funkcjonariuszy lub pracowników powinno następować zgodnie z zasadami wymaganymi w tym zakresie. Zasady stanowią swoiste wzorce postępowania i zachowania się w określonych sytuacjach. Są bądź wprost sformułowane w przepisach regulujących tę problematykę, bądź są efektem ich wykładni. Zalicza się do nich zasady: praworządności, niezbędności, celowości, minimalizacji skutków, terytorialności oraz traktowania użycia broni palnej bojowej jako środka wyjątkowego i ostatecznego. Ponadto uprawnieni funkcjonariusze lub pracownicy muszą dopełnić pełnej lub skróconej procedury poprzedzającej stosowanie ŚPB lub użycie broni palnej oraz procedury obejmującej czynności po ich użyciu. Procedura przed zastosowaniem ŚPB lub użyciem broni palnej jest swoistym ostrzeżeniem i stwarza możliwości zmiany zachowania osoby na prawnie pożądane, zanim nastąpi użycie tych środków. Natomiast procedura po zastosowaniu ŚPB lub użyciu broni palnej jest związana ze skutkiem użycia tych środków i ma na celu udzielenie ewentualnej pomocy osobom rannym albo inaczej poszkodowanym, powiadomienie niezbędnych służb i przełożonych oraz zabezpieczenie śladów i dowodów na miejscu zdarzenia. Należy pamiętać, że uprawnieni funkcjonariusze lub pracownicy w każdej sytuacji mają obowiązek respektowania praw i wolności człowieka. Stosowanie ŚPB lub użycie broni palnej jest naruszeniem nietykalności cielesnej człowieka, może spowodować obrażenia ciała, a nawet w niektórych przypadkach kalectwo czy śmierć. Mając na względzie ryzyko wystąpienia tego typu negatywnych skutków, należy pamiętać, aby środki

18 18 ROZDZIAŁ I te stosować jedynie w granicach prawa i w sytuacjach prawem przewidzianych. Zalecenie to obejmuje również przepisy ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską aktów prawa międzynarodowego, w tym szczególnie art. 3 Europejskiej konwencji praw człowieka. Zgodnie z nim nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu.

19 ROZDZIAŁ II Stosowanie środków przymusu bezpośredniego jako uprawnienie upoważnionych instytucji, służb oraz innych podmiotów 1. Policja Katalog ŚPB będących na wyposażeniu funkcjonariuszy Policji Zgodnie z art. 16 ust. 1 ustawy z 6 kwietnia 1990 r. o Policji 10, w razie niepodporządkowania się wydanym na podstawie prawa poleceniom organów Policji lub jej funkcjonariuszy policjanci mogą stosować następujące ŚPB: a) fizyczne, techniczne i chemiczne środki służące do obezwładniania bądź konwojowania osób oraz do zatrzymywania pojazdów, b) pałki służbowe, c) wodne środki obezwładniające, d) psy i konie służbowe, e) pociski niepenetracyjne miotane z broni palnej. W rozporządzeniu Rady Ministrów z 17 września 1990 r. w sprawie określenia przypadków oraz warunków i sposobów użycia przez policjantów środków przymusu bezpośredniego 11, wydanym na podstawie art. 16 ust. 4 ustawy o Policji, uszczegółowiono rodzaje ŚPB, zasady i sposób ich użycia oraz sposób postępowania po ich użyciu. W zakresie katalogu ŚPB doprecyzowano, że: a) siłę fizyczną stosuje się w postaci chwytów obezwładniających oraz podobnych technik obrony lub ataku, b) urządzenia techniczne stosuje się w postaci kajdanek, prowadnic, kaftanów bezpieczeństwa, pasów i siatek obezwładniających, paralizatorów 10 Tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 287, poz Dz.U. Nr 70, poz. 410 ze zm.

20 20 ROZDZIAŁ II elektrycznych, a także kolczatek drogowych i innych przeszkód umożliwiających zatrzymanie pojazdu, c) pałki służbowe mogą być: zwykłe, szturmowe, wielofunkcyjne lub teleskopowe. Zasady stosowania ŚPB przez funkcjonariuszy Policji W ustawie o Policji określono następujące zasady stosowania ŚPB: 1. Zasadę ostrzeżenia ŚPB mogą być stosowane po uprzednim bezskutecznym wezwaniu osoby do zachowania się zgodnego z prawem oraz uprzedzeniu o użyciu ŚPB, a w przypadku pocisków niepenetracyjnych dodatkowo po uprzednim oddaniu strzału ostrzegawczego. Policjant może odstąpić od wezwania osoby do zachowania się zgodnego z prawem oraz od uprzedzenia o użyciu ŚPB lub od oddania strzału ostrzegawczego pociskami niepenetracyjnymi, jeżeli zwłoka groziłaby niebezpieczeństwem dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także mienia. 2. Zasadę humanitaryzmu policjant powinien stosować ŚPB w taki sposób, aby osiągnięcie podporządkowania się wydanym na podstawie prawa poleceniom powodowało możliwie najmniejszą dolegliwość dla osoby, wobec której zastosowano ŚPB. 3. Zasadę celowości od stosowania ŚPB odstępuje się, gdy osoba, wobec której użyto tych środków, podporządkowała się wydanym poleceniom. Można stosować jednocześnie różne ŚPB, jeżeli jest to konieczne do osiągnięcia podporządkowania się wydanym poleceniom. 4. Zasadę niezbędności policjanci mogą stosować jedynie ŚPB odpowiadające potrzebom wynikającym z istniejącej sytuacji i niezbędne do osiągnięcia podporządkowania się wydanym poleceniom. 5. Zasadę określonych zakazów podmiotowych wobec kobiet o widocznej ciąży, osób, których wygląd wskazuje na wiek do 13 lat, starców oraz osób o widocznym kalectwie stosuje się wyłącznie chwyty obezwładniające; jeżeli jednak ich zastosowanie okazało się nieskuteczne dla osiągnięcia podporządkowania się poleceniom wydanym na podstawie prawa, w sytuacji zagrożenia życia, zdrowia lub mienia można stosować inne ŚPB w sposób określony w rozporządzeniu. 6. Zasadę praworządności kierownicy jednostek organizacyjnych Policji są obowiązani badać zasadność, warunki i sposób stosowania ŚPB przez podległych im policjantów.

21 UŻYCIE ŚRODKÓW PRZYMUSU BEZPOŚREDNIEGO JAKO UPRAWNIENIE UPOWAŻNIONYCH INSTYTUCJI 21 Szczegółowe sposoby stosowania ŚPB przez funkcjonariuszy Policji Zgodnie z przepisami przywołanego rozporządzenia Rady Ministrów z 17 września 1990 r.: 1. Siłę fizyczną stosuje się w celu obezwładnienia osoby, odparcia czynnej napaści albo zmuszenia do wykonania polecenia. Używając siły fizycznej, nie wolno zadawać uderzeń, chyba że policjant działa w obronie koniecznej albo w celu odparcia zamachu na życie, zdrowie ludzkie lub mienie. 2. Kajdanki lub prowadnice można stosować wobec osób skazanych, tymczasowo aresztowanych lub zatrzymanych w celu udaremnienia ucieczki albo zapobieżenia czynnej napaści lub czynnemu oporowi, a także na polecenie sądu lub prokuratora. Środki te stosuje się w celu częściowego unieruchomienia kończyn górnych osoby. Kajdanki zakłada się na ręce trzymane z przodu. W przypadku gdy osoba jest agresywna lub niebezpieczna, można założyć kajdanki na ręce trzymane z tyłu. W szczególnie uzasadnionych przypadkach wobec osób tymczasowo aresztowanych lub skazanych na karę pozbawienia wolności można zastosować kajdanki zespolone, przeznaczone do zakładania na ręce i nogi. Nie stosuje się kajdanek wobec osób w wieku poniżej 17 lat, z wyjątkiem nieletnich w wieku powyżej 15 lat podejrzanych o popełnienie przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu. 3. Kaftan bezpieczeństwa, pasy lub siatkę obezwładniającą albo paralizator elektryczny stosuje się wobec osób, które swoim zachowaniem stwarzają niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także mienia, jeżeli zastosowanie innych ŚPB jest niemożliwe albo okazało się bezskuteczne. Siatkę obezwładniającą można stosować ponadto: a) w pościgu za osobą podejrzaną o popełnienie przestępstwa, b) w celu udaremnienia ucieczki skazanego, tymczasowo aresztowanego bądź zatrzymanego. Paralizator elektryczny można stosować w celu: a) obezwładnienia osoby niepodporządkowującej się wezwaniu do natychmiastowego porzucenia niebezpiecznego narzędzia, b) odparcia czynnej napaści lub pokonania czynnego oporu, c) zatrzymania osoby albo udaremnienia ucieczki osoby skazanej, tymczasowo aresztowanej bądź zatrzymanej z powodu podejrzenia o popełnienie przestępstwa lub wykroczenia,

22 22 ROZDZIAŁ II d) przeciwdziałania niszczeniu mienia, e) obezwładnienia agresywnych lub niebezpiecznych zwierząt. Podczas stosowania paralizatora elektrycznego należy zachować ostrożność ze względu na jego właściwości mogące stanowić zagrożenie dla życia i zdrowia ludzkiego. Polecenie zastosowania kaftana bezpieczeństwa i pasów wydaje komendant Policji lub osoba przez niego upoważniona, a podczas ich nieobecności dyżurny jednostki. W czasie patrolu lub konwoju polecenie zastosowania kaftana bezpieczeństwa, pasów lub siatki obezwładniającej albo paralizatora elektrycznego wydaje dowódca patrolu lub konwoju. 4. Kolczatka drogowa lub inna przeszkoda umożliwiająca zatrzymanie pojazdu może być zastosowana przez umundurowanego policjanta do zatrzymania pojazdu prowadzonego przez osobę, która nie zatrzymała się mimo odpowiedniego sygnału: a) gdy istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przez nią przestępstwa, b) przewożącą osobę, co do której istnieje podejrzenie popełnienia przez nią przestępstwa, lub przewożącą przedmioty pochodzące z przestępstwa, c) znajdującą się w stanie wskazującym na użycie alkoholu lub podobnie działającego środka. Kolczatki drogowej nie stosuje się do zatrzymania pojazdów jednośladowych. Zastosowanie kolczatki drogowej lub innej przeszkody należy poprzedzić: a) sygnałem zatrzymania, podanym przez umundurowanego policjanta w sposób zrozumiały i widoczny dla kierowcy zatrzymywanego pojazdu, b) wstrzymaniem ruchu drogowego w obu kierunkach na odległość nie mniejszą niż 100 m od kolczatki lub innej przeszkody. W przypadku blokowania drogi oznakowanym pojazdem policyjnym można odstąpić od wstrzymania ruchu drogowego. 5. Chemiczne środki obezwładniające można stosować w przypadkach: a) odpierania czynnej napaści, b) pokonywania czynnego i biernego oporu, c) pościgu za osobą podejrzaną o popełnienie przestępstwa,

23 UŻYCIE ŚRODKÓW PRZYMUSU BEZPOŚREDNIEGO JAKO UPRAWNIENIE UPOWAŻNIONYCH INSTYTUCJI 23 d) udaremnienia ucieczki osoby skazanej, tymczasowo aresztowanej bądź zatrzymanej, e) przeciwdziałania niszczeniu mienia. Podczas stosowania wymienionych środków należy zachować ostrożność ze względu na ich właściwości mogące stanowić zagrożenie dla zdrowia ludzkiego. Polecenie zastosowania chemicznych środków obezwładniających, z wyjątkiem broni gazowej i ręcznych miotaczy gazowych, wydają: komendanci wojewódzcy Policji, Komendant Główny Policji lub osoby przez nich upoważnione. 6. Pałka służbowa może być stosowana w razie: a) odpierania czynnej napaści, b) pokonywania czynnego oporu, c) przeciwdziałania niszczeniu mienia. Nie wolno stosować pałki służbowej wobec osób stawiających bierny opór, chyba że zastosowanie siły fizycznej okazało się bezskuteczne. Zabrania się: a) zadawania uderzeń i pchnięć pałką służbową w głowę, szyję, brzuch i nieumięśnione oraz szczególnie wrażliwe części ciała, a także stosowania na te części ciała blokady i zakładania dźwigni, b) zadawania uderzeń rękojeścią pałki służbowej, c) stosowania pałki służbowej wobec osób, w stosunku do których użyto kajdanek, prowadnicy, kaftana bezpieczeństwa, pasa lub siatki obezwładniającej, albo wobec osób obezwładnionych wskutek użycia paralizatora elektrycznego. Wolno zadawać uderzenia i pchnięcia pałką służbową we wszystkie części ciała w celu odparcia bezpośredniego, bezprawnego zamachu na życie lub zdrowie własne lub innej osoby. 7. Wodne środki obezwładniające można stosować w przypadkach: a) odpierania czynnej napaści, b) pokonywania czynnego i biernego oporu, c) przeciwdziałania niszczeniu mienia. Podczas stosowania tych środków należy zachować ostrożność ze względu na ich właściwości mogące stanowić zagrożenie dla zdrowia ludzkiego. Polecenie zastosowania wodnych środków obezwładniających wydają: komendanci wojewódzcy Policji, Komendant Główny Policji lub osoby przez nich upoważnione.

24 24 ROZDZIAŁ II 8. Pies służbowy może być wykorzystany jako ŚPB w przypadkach: a) odpierania czynnej napaści, b) pokonywania czynnego oporu, c) pościgu za osobą podejrzaną o popełnienie przestępstwa, d) udaremnienia ucieczki osoby skazanej, tymczasowo aresztowanej bądź zatrzymanej. Pies służbowy powinien mieć założony kaganiec, z wyjątkiem psa służbowego specjalnie wytresowanego do działania bez kagańca. Pies bez kagańca może być wykorzystany tylko do odpierania czynnej napaści albo w bezpośrednim pościgu za osobą, wobec której zachodzi uzasadnione podejrzenie, że popełniła ona przestępstwo wskazane w art. 17 ust. 1 pkt 6 ustawy o Policji (są to najcięższe rodzaje przestępstw). 9. Pociski niepenetracyjne mogą być wyłącznie pociskami gumowymi miotanymi z broni palnej gładkolufowej albo broni alarmowej i sygnałowej. Pociski niepenetracyjne można stosować w przypadkach: a) odpierania czynnej napaści, b) odpierania gwałtownego zamachu na mienie, c) odpierania bezpośredniego bezprawnego zamachu przeciwko życiu lub zdrowiu ludzkiemu albo w pościgu za sprawcą takiego zamachu, d) zbiorowego zakłócenia porządku publicznego. W przypadku zbiorowego zakłócenia porządku publicznego pociski niepenetracyjne nie mogą być stosowane w budynkach. Pociski niepenetracyjne stosuje się: a) oddając strzał ostrzegawczy (salwę ostrzegawczą) w górę, b) celując w dolną część ciała, do wysokości pasa osoby. W przypadku działań sił zwartych w sytuacjach zbiorowego zakłócenia porządku publicznego, stosując pociski niepenetracyjne, należy zachować ostrożność ze względu na ich właściwości mogące stanowić zagrożenie dla zdrowia ludzkiego. Polecenie zastosowania pocisków niepenetracyjnych wydają: komendanci wojewódzcy Policji, Komendant Główny Policji lub osoby przez nich upoważnione. 10. Koń służbowy może być użyty jako ŚPB w przypadkach: a) odpierania czynnej napaści, b) pokonywania czynnego i biernego oporu, c) pościgu za osobą podejrzaną o popełnienie przestępstwa,

25 UŻYCIE ŚRODKÓW PRZYMUSU BEZPOŚREDNIEGO JAKO UPRAWNIENIE UPOWAŻNIONYCH INSTYTUCJI 25 d) udaremnienia ucieczki osoby skazanej, tymczasowo aresztowanej bądź zatrzymanej, e) przywracania porządku publicznego naruszonego podczas zbiegowiska publicznego lub przez czyn o charakterze chuligańskim. Procedura po zastosowaniu ŚPB przez funkcjonariuszy Policji Jeżeli wskutek zastosowania ŚPB nastąpiło zranienie osoby, policjant jest obowiązany natychmiast udzielić jej pierwszej pomocy, a w razie potrzeby spowodować podjęcie wobec niej medycznych działań ratowniczych w rozumieniu przepisów o Państwowym Ratownictwie Medycznym. Kobiecie ciężarnej, wobec której użyto ŚPB, zawsze zapewnia się pomoc lekarską. Jeżeli wskutek zastosowania ŚPB nastąpiło zranienie osoby, nastąpiła śmierć osoby albo szkoda w mieniu, policjant, po udzieleniu pierwszej pomocy oraz spowodowaniu podjęcia ratowniczych działań medycznych, jest obowiązany kolejno do: a) zabezpieczenia śladów w miejscu zdarzenia i niedopuszczenia osób postronnych w to miejsce, b) ustalenia świadków zdarzenia, jeżeli jest to możliwe, c) powiadomienia o zdarzeniu dyżurnego właściwej terytorialnie komendy powiatowej (miejskiej, rejonowej) Policji oraz swojego bezpośredniego przełożonego. Fakt zastosowania ŚPB policjant dokumentuje zapisem w notatniku służbowym. W przypadku zranienia osoby, jej śmierci albo powstania szkody w mieniu policjant składa szczegółowy pisemny raport bezpośredniemu przełożonemu. Raport powinien zawierać w szczególności: a) stopień służbowy, imię i nazwisko policjanta, b) czas i miejsce zastosowania ŚPB, c) dane osoby, wobec której zastosowano ŚPB, d) powody i rodzaj zastosowanego ŚPB, e) opis postępowania poprzedzającego zastosowanie ŚPB, f) skutki zastosowania ŚPB, g) w razie potrzeby określenie sposobu ostrzeżenia osoby oraz udzielenia pomocy medycznej, h) inne ważne okoliczności zdarzenia, i) dane ustalonych świadków zdarzenia, j) podpis policjanta.

26 26 ROZDZIAŁ II Jeżeli w wyniku zastosowania ŚPB nastąpiła śmierć człowieka, bezpośredni przełożony policjanta niezwłocznie powiadamia o tym wyższego przełożonego oraz właściwego miejscowo prokuratora rejonowego. Stosowanie ŚPB przez oddział zwarty Policji Polecenie użycia ŚPB przez policjantów wchodzących w skład oddziału Policji wydaje komendant wojewódzki Policji; polecenie zastosowania chemicznych środków obezwładniających, wodnych środków obezwładniających oraz pocisków niepenetracyjnych wydają komendanci wojewódzcy Policji, Komendant Główny Policji lub osoby przez nich upoważnione. Użycie ŚPB następuje na rozkaz dowódcy oddziału Policji. Przed wydaniem rozkazu użycia ŚPB dowódca jest obowiązany: a) wezwać do zachowania zgodnego z prawem, a zwłaszcza do porzucenia broni lub niebezpiecznych narzędzi, zaniechania bezprawnych działań lub stosowania przemocy, b) uprzedzić o użyciu ŚPB. Polecenie użycia ŚPB oraz procedura obowiązująca dowódcę przed wydaniem rozkazu użycia ŚPB nie są wymagane, gdy zwłoka w użyciu ŚPB groziłaby bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia, zdrowia ludzkiego lub mienia, a także niebezpieczeństwem dokonania niebezpiecznego bezpośredniego, gwałtownego zamachu na obiekty i urządzenia ważne dla bezpieczeństwa lub obronności państwa, na siedziby naczelnych organów władzy, naczelnych i centralnych organów administracji państwowej albo wymiaru sprawiedliwości, na obiekty gospodarki lub kultury narodowej oraz na przedstawicielstwa dyplomatyczne i urzędy konsularne państw obcych albo organizacji międzynarodowych, a także na obiekty dozorowane przez uzbrojoną formację ochronną utworzoną na podstawie odrębnych przepisów. W razie niemożności nawiązania przez policjanta kontaktu z dowódcą policjant stosuje ŚPB na zasadach ogólnych. Przerwanie użycia ŚPB przez oddział Policji następuje na rozkaz dowódcy natychmiast po osiągnięciu zamierzonego celu. Dowódca przed wycofaniem oddziału Policji: a) zabezpiecza na miejscu zdarzenia ślady i dowody związane z użyciem ŚPB, b) podejmuje inne czynności niecierpiące zwłoki, aby nie dopuścić do zatarcia śladów lub zniszczenia tych dowodów, c) w miarę możliwości ustala świadków zdarzenia. Oddział Policji wycofuje się niezwłocznie po wykonaniu zadania.

27 UŻYCIE ŚRODKÓW PRZYMUSU BEZPOŚREDNIEGO JAKO UPRAWNIENIE UPOWAŻNIONYCH INSTYTUCJI 27 Jeżeli wskutek użycia ŚPB przez oddział Policji nastąpiło zranienie osoby lub powstał widoczny stan zagrożenia dla życia lub zdrowia, dowódca jest obowiązany spowodować udzielenie osobie poszkodowanej pierwszej pomocy, a w razie potrzeby spowodować również podjęcie wobec niej medycznych działań ratowniczych w rozumieniu przepisów o Państwowym Ratownictwie Medycznym. Kobiecie ciężarnej, wobec której użyto ŚPB, zawsze zapewnia się pomoc lekarską. Jeżeli wskutek użycia ŚPB przez oddział Policji nastąpiło zranienie osoby lub powstał widoczny stan zagrożenia dla życia lub zdrowia albo gdy w wyniku użycia ŚPB nastąpiła śmierć osoby lub szkoda w mieniu, dowódca niezwłocznie powiadamia o tym bezpośredniego przełożonego i właściwego miejscowo prokuratora rejonowego. Niezwłocznie po zakończeniu działań dowódca jest obowiązany złożyć szczegółowy pisemny raport bezpośredniemu przełożonemu. Raport powinien zawierać w szczególności: a) stopień służbowy, imię i nazwisko dowódcy, b) określenie liczebności oddziału, czasu i miejsca użycia ŚPB, c) powody i rodzaj użytego ŚPB ze wskazaniem trybu wydania polecenia jego użycia, d) opis postępowania poprzedzającego zastosowanie ŚPB, e) skutki zastosowania ŚPB, f) w razie potrzeby wyjaśnienie podjęcia działania bez wymaganego polecenia oraz udzielenia pomocy medycznej, g) inne ważne okoliczności zdarzenia, h) dane ustalonych świadków zdarzenia, i) podpis dowódcy. 2. Straż Graniczna Katalog ŚPB będących na wyposażeniu funkcjonariuszy Straży Granicznej Zgodnie z art. 23 ustawy z 12 października 1990 r. o Straży Granicznej 12, w razie zagrożenia nienaruszalności granicy państwowej lub niepodporządkowania się wydanym na podstawie prawa poleceniom oraz 12 Tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 116, poz. 675 ze zm.

28 28 ROZDZIAŁ II bezpośredniego zagrożenia dla życia lub zdrowia własnego lub innej osoby, funkcjonariusze mogą stosować następujące ŚPB: a) fizyczne i techniczne środki służące do obezwładniania bądź do konwojowania osób oraz do zatrzymywania pojazdów, b) indywidualne, chemiczne środki obezwładniające, c) psy służbowe, d) pałki służbowe, e) pociski niepenetracyjne miotane z broni palnej, f) paralizatory elektryczne. W rozporządzeniu Rady Ministrów z 17 lutego 1998 r. w sprawie określenia warunków i sposobu użycia środków przymusu bezpośredniego i użycia broni palnej przez funkcjonariuszy Straży Granicznej oraz warunków i sposobu użycia środków przymusu bezpośredniego, a także zasad użycia broni palnej przez pododdziały odwodowe Straży Granicznej 13 doprecyzowano katalog ŚPB, szczegółowe zasady i sposób ich użycia oraz sposób postępowania po ich użyciu. Funkcjonariusze Straży Granicznej: a) siłę fizyczną stosują w postaci chwytów obezwładniających oraz podobnych technik obrony lub ataku, b) urządzenia techniczne stosują w postaci kajdanek, prowadnic, kaftanów bezpieczeństwa, pasów lub siatek obezwładniających, a także kolczatek drogowych i innych przeszkód umożliwiających zatrzymanie pojazdu, c) indywidualne chemiczne środki obezwładniające stosują w postaci broni gazowej i ręcznych miotaczy gazu. Zasady stosowania ŚPB przez funkcjonariuszy Straży Granicznej W zakresie zasad stosowania ŚPB określono: 1. Zasadę ostrzeżenia ŚPB mogą być stosowane po uprzednim wezwaniu osoby do zachowania się zgodnego z prawem oraz po bezskutecznym uprzedzeniu o ich użyciu. Funkcjonariusz może odstąpić od wzywania osoby do zachowania się zgodnego z prawem oraz od uprzedzenia o zastosowaniu ŚPB lub oddania strzału ostrzegawczego pociskami niepenetracyjnymi, jeżeli zwłoka groziłaby niebezpieczeństwem dla życia lub zdrowia ludzkiego oraz mienia, jeżeli bezpośrednio jest zagrożone życie, zdrowie lub wolność człowieka. 13 Dz.U. Nr 27, poz. 153 ze zm.