Układ rozrodczy żeński

Transkrypt

1 Układ rozrodczy żeński (cz. 1) MACICA Trzon Dno JAJOWÓD JAJNIK Strzępki jajowodu Szyjka POCHWA Jajnik - nabłonek powierzchniowy: jednowarstwowy sześcienny (pochodna międzybłonka) - osłonka biaława (tk. łączna zbita) - kora: zrąb, pęcherzyki jajnikowe i ich struktury pochodne - rdzeń i wnęka: zrąb, duże naczynia krwionośne Zrąb jajnika: tkanka łączna wiotka liczne fibroblasty, makrofagi, k. mięśniowe gładkie Pęcherzyk zawiązkowy (30 µm) oocyt jedna warstwa płaskich komórek pęcherzykowych Pęcherzyk wzrastający jednowarstwowy (pierwotny) oocyt jedna warstwa sześciennych lub walcowatych komórek pęcherzykowych zaczyna się tworzyć osłonka przejrzysta Pęcherzyk wzrastający wielowarstwowy (bezjamisty, 100 µm +) oocyt osłonka przejrzysta - zona pellucida kilka warstw komórek pęcherzykowych (warstwa ziarnista) zaczyna się tworzyć osłonka pęcherzyka - theca folliculi Oocyt: zatrzymana profaza I podziału mejotycznego ciałko Balbianiego blaszki pierścieniowate (fragmenty otoczki jądrowej w porami w cytoplazmie) liczne cząsteczki mrna Oocyt: rozproszenie i wzrost liczby organelli liczne wolne rybosomy tworzą się ziarna korowe (rodzaj pęcherzyków hydrolazowych) 1

2 Osłonka przejrzysta (zona pellucida) Oocyt Zona pellucida glikoproteidy ZP-1, ZP-2, ZP-3, ZP4 (uczestniczą w indukcji reakcji akrosomalnej i w blokowaniu polispermii, ZP-3 jest też receptorem rozpoznającym i wiążącym białka błonowe plemnika) oocyt i komórki pęcherzykowe komunikują się poprzez wypustki przebijające otoczkę przejrzystą i połączone połączeniami szczelinowymi. Wymiana sygnałów chemicznych między oocytem a komórkami pęcherzykowymi pobudza proliferację i aktywność komórek pęcherzykowych oraz umożliwia blokowanie, a następnie uruchomienie podziału mejotycznego oocytu. Komórki pęcherzykowe Zrąb Pęcherzyk wzrastający jamisty (drugorzędowy, 0.5 mm +) oocyt osiąga największe rozmiary tworzy się jama pęcherzyka wypełniona płynem (liquor folliculi zawiera kwas hialuronowy, białka osocza) warstwa ziarnista (komórki pęcherzykowe) osłonka pęcherzyka: wyodrębnia się warstwa zewnętrzna i wewnętrzna Osłonka pęcherzyka (theca folliculi) wytwór łącznotkankowego zrębu otaczającego pęcherzyk osłonka zewnętrzna (theca externa) - warstwa włókien kolagenowych osłonka wewnętrzna (theca interna) liczne naczynia włosowate, zmodyfikowane komórki zrębu (fibroblasty) przekształcone w komórki steroidogenne Komórki theca interna produkują androgeny, które są przekazywane do kom. pęcherzykowych, a te przekształcają je w estrogeny (aromatyzacja, enzym - aromataza) Pęcherzyk Graafa (trzeciorzędowy, do 2.5 cm) oocyt otoczony przyszłym wieńcem promienistym na wzgórku jajonośnym duża jama pęcherzyka warstwa ziarnista osłonka pęcherzyka W pęcherzyku Graafa komórki warstwy ziarnistej i osłonki wewnętrznej wykazują największą aktywność wydzielniczą. Komórki warstwy ziarnistej produkują: estrogeny inhibinę, folistatynę, aktywinę, (regulacja wydzielania FSH) Komórki wieńca: specyficzna populacja komórek pęcherzykowych połączone połączeniami szczelinowymi z oocytem wymiana sygnałów chemicznych Komórki osłonki wewnętrznej produkują: androgeny czynniki wzrostowe (rozrost warstwy ziarnistej) reninę i angiotensynę (lokalna regulacja przepływu krwi w osłonce) inhibitor proteaz (zabezpieczenie przed przedwczesnym pęknięciem pęcherzyka) 2

3 Pęcherzyk Graafa przedowulacyjny (dominujący) w jajniku rozwija się równocześnie kilka pęcherzyków Graafa, ale z reguły tylko jeden ulega owulacji szybko rośnie oocyt wydziela czynnik rozpraszający komórki wieńca połączenia szczelinowe pomiędzy oocytem a komórkami wieńca zostaja przerwane w oocycie spada poziom camp, co jest sygnałem odblokowującym I podział mejotyczny ziarna korowe i mikrotubule przemieszczają się do obwodowej strefy oocyta pęcherzyk dominujący traci wrażliwość na FSH i wydziela inhibinę, która powoduje spadek poziomu FSH. Pozostałe pęcherzyki Graafa, wrażliwe na FSH ulegają degeneracji (atrezji). Owulacja 1. Wzrost poziomu LH 2. Wzrost przepływu krwi w naczyniach osłonki pęcherzyka 4. Oocyt przechodzi pierwszy podział mejotyczny i rozpoczyna drugi (zatrzymany w metafazie do momentu zapłodnienia) 5. Komórki warstwy ziarnistej wydzielają proteoglikany i kwas hialuronowy, które przyciągają wodę rozproszenie komórek warstwy ziarnistej, wzrost ciśnienia wewnątrz pęcherzyka 6. Utworzenie cienkiego, beznaczyniowego obszaru (stigma) na powierzchni jajnika stykającej się z pęcherzykiem 7. Komórki warstwy ziarnistej wydzielają enzymy proteolityczne, w tym aktywator plazminogenu, tworzy się plazmina, która aktywuje tkankowe metaloproteinazy, m.in. kolagenazę 8. Enzymy nadtrawiają rejon stigmy, powodując jego perforację 9. Oocyt wraz z wieńcem promienistym wydostają się z jajnika Struktury pęcherzyka pozostałe w jajniku przekształcą się w ciałko żółte Jajnik młodej kobiety zawiera ok pęcherzyków zawiązkowych jednak w trakcie okresu rozrodczego tylko ok. 400 przechodzi pełny proces rozwoju i ulega owulacji. Pozostałe pęcherzyki są eliminowane w procesie atrezji. Atrezja pęcherzyków jajnikowych Ciałko żółte komórki ziarnisto-luteinowe komórki osłonkowo-luteinowe naczynia krwionośne Atrezja: apoptoza oocytu i komórek pęcherzykowych usunięcie szczątków przez makrofagi może zachodzić na wszystkich etapach rozwoju pęcherzyka, najczęściej dotyczy pęcherzyków zawiązkowych i pierwotnych część steroidogennych komórek theca interna pozostaje w zrębie jako gruczoł śródmiąższowy wczesne (c. krwotoczne) późne (degenerujące) dojrzałe ciałko białawe Tworzenie się ciałka żółtego skrzep Komórki ciałka żółtego to typowe komórki steroidogenne 1. Po owulacji: sfałdowanie warstwy ziarnistej, wylew krwi do pozostałości, jamy pęcherzyka, wytworzenie skrzepu (ciałko krwotoczne). 2. Rozpoczyna się przekształcanie komórek warstwy ziarnistej w komórki ziarnisto-luteinowe. 3. Resorbcja skrzepu, wypełnienie tego obszaru przez kom. ziarnisto-luteinowe. 4. Wnikanie z obwodu naczyń, a wraz z nimi komórek theca interna. 5. Przekształcenie komórek theca interna w komórki osłonkowo-luteinowe. 3

4 Ciałko żółte produkuje: komórki ziarnisto-luteinowe: - progesteron - przekształcanie androgenów produkowanych przez komórki osłonkowo-luteinowe w estrogeny komórki osłonkowo-luteinowe: - progesteron obie populacje komórkowe produkują też czynniki białkowe: relaksynę, inhibinę, reninę Degeneracja ciałka żółtego (luteoliza): - gromadzenie lipidów w komórkach - apoptoza i autofagia - włóknienie - powstaje ciałko białawe, zbudowane głównie z włókien kolagenowych, lipidów z rozpadłych komórek i zawierające nieliczne spoczynkowe fibroblasty Ciałko żółte menstruacyjne tworzy małe ciałko białawe, które zazwyczaj zanika Ciałko żółte ciążowe tworzy duże ciałko białawe, które zmniejsza się, ale pozostaje w jajniku Ciałko żółte menstruacyjne i ciążowe Jajowód odcinek śródścienny cieśń bańka jajnik lejek Komórki dokrewne jajnika i produkowane przez nie hormony: komórki warstwy ziarnistej komórki osłonki wewnętrznej komórki ziarnisto-luteinowe komórki osłonkowo-luteinowe komórki śródmiąższowe komórki wnękowe (rzadkie, w zrębie wnęki jajnika, identyczne jak komórki Leydiga w jądrze, nazywane również) jajnikowymi komórkami Leydiga) estrogeny androgeny* progesteron, estrogeny progesteron androgeny* testosteron * mogą być aromatyzowane do estrogenów Bańka Cieśń Odcinek śródścienny błona śluzowa (bardzo liczne, rozgałęzione fałdy) warstwa mięśniowa - wewnętrzna okrężna - zewnętrzna podłużna błona surowicza naczynia fałdy śluzówki mięśniówka Nabłonek jajowodu komórki z rzęskami przesuwają oocyt w kierunku macicy komórki wydzielnicze produkują substancje - tworzące optymalne mikrośrodowisko dla oocytu i plemników - ułatwiajace kapacytację plemników - ułatwiające adhezję i penetrację plemników (owiduktyny, przyłączają się do osłonki przejrzystej) komórki podstawne (macierzyste) niezróżnicowane, odpowiadają za regenerację nabłonka 4

5 Macica Trzon i dno Endometrium nabłonek gruczoły żyła jama macicy Endometrium (błona śluzowa) warstwa czynnościowa (functionalis) warstwa podstawna (basalis) Myometrium (mięśniówka gładka) warstwa podśluzówkowa warstwa naczyniowa warstwa podsurowicza tętniczka prosta tętniczki spiralne tętnica i żyła łukowata nabłonek powierzchniowy: komórki z rzęskami i komórki wydzielnicze bogatokomórkowa blaszka właściwa (komórki zrębowe i napływowe) proste cewkowe gruczoły surowicze naczynia krwionośne Fazy cyklicznych zmian endometrium złuszczania wzrostowa (folikularna) wydzielnicza (lutealna) niedokrwienia 1. Faza wzrostowa: regeneracja warstwy czynnościowej (proste gruczoły i tętnice) 2. Faza wydzielnicza: wzrost grubości warstwy czynnościowej i aktywności wydzielniczej gruczołów (gruczoły poskręcane i rozdęte, poskręcane tętnice) 3. Faza niedokrwienia (krótka): skurcz tętniczek spiralnych, niedokrwienie i częściowa martwica warstwy czynnościowej 4. Faza złuszczania: rozkurcz tętniczek, ciśnienie krwi rozrywa zmienione martwiczo ściany naczyń, wylew krwi powoduje fragmentację i złuszczenie warstwy czynnościowej (fizjologicznie pierwsza faza cyklu) wzrostowa wczesna wydzielnicza późna wydzielnicza Komórki macierzyste endometrium komórki macierzyste Nabłonkowe komórki macierzyste: w nabłonku blisko dna gruczołów odpowiedzialne za regenerację gruczołów i nabłonka powierzchniowego Zrębowe (mezenchymatyczne) komórki macierzyste: na granicy z myometrium, z reguły w kontakcie ze ścianą naczynia, odpowiedzialne za regenerację łącznotkankowego zrębu faza wzrostowa wczesna wydzielnicza późna wydzielnicza 5

6 Dzień Szyjka macicy Jajnik Hormonalna regulacja cyklu Wzrost pęcherzyków Owulacja Ciałko żółte Luteoliza LH FSH Estrogeny Progesteron Endometrium w. czynnościowa w. podstawowa M Faza wzrostu Faza wydzielnicza N M (estrogenowa) (progestagenowa) (M menstruacja, N faza niedokrwienia) nabłonek: komórki wydzielnicze (śluzowe) i komórki z rzęskami szerokie, rozgałęzione gruczoły śluzowe blaszka właściwa bogata w włókna sprężyste, z mniejszą ilością komórek znacznie uboższa mięśniówka, zawierająca również włókna kolagenowe i sprężyste błona śluzowa nie złuszcza się Pochwa nabłonek blaszka właściwa (bez gruczołów) Tzw. strefa przejściowa: przejście nabłonka walcowatego szyjki w nabłonek wielowarstwowy płaski pochwy jest zazwyczaj miejscem transformacji nowotworowej prowadzącej do rozwoju raka szyjki macicy mięśniówka Komórki nabłonka pochwy zawierają znaczne ilości glikogenu, przekształcanego przez naturalną florę bakteryjną w kwas mlekowy. Niskie ph środowiska ma własności przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze warstwa włóknista (przydanka) Cytodiagnostyka wymazów pochwowych jest najprostszym sposobem wczesnego wykrycia raka szyjki macicy, dostarcza też informacji o innych stanach patologicznych (zakażenia, stan zapalny, endometrioza) komórki superficjalne (powierzchniowe) komórki intermedialne (z warstw pośrednich) komórki parabazalne i bazalne inne komórki (stanu zapalnego, nowotworowe) obraz prawidłowy komórki dysplastyczne 6