Obróbka w trzech osiach Raport z rynku frezarek

Transkrypt

1 Obróbka w trzech osiach Raport z rynku frezarek DR INŻ. Radosław Morek, NIEZALEŻNY KONSULTANT TECHNOLOGICZNY (MOREKTECH), ABSOLWENT WYDZIAŁU INŻYNIERII PRODUKCJI POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ Od lat obserwujemy rozwój w zakresie 3- i 4-osiowych frezarek oraz centrów frezarskich. Kwestia liczby osi stanowi wyzwanie dla technologów opracowujących procesy technologiczne, układy sterowania, programy i systemy CAM. Oczywiście nie pozostaje to bez wpływu na konstrukcje obrabiarek. Postęp w zakresie jakościowym (dokładności), ergonomicznym czy zdolności technologicznych, polegający na rozwoju układów sterowania, metod chłodzenia, stosowanych napędów głównych, wrzecion, napędów posuwowych, jest faktem. Równolegle następuje progres w materiałach narzędziowych, rodzajach pokryć płytek skrawających z węglików spiekanych. Obie te dziedziny przeplatają się i uzupełniają. fot. Thinkstock Tradycyjna klasyfikacja frezarek nie ujmuje prawidłowej klasyfikacji frezarek i centrów frezarskich CNC. Funkcjonujący wiele lat podział wyróżniał frezarki ogólnego przeznaczenia, specjalizowane i specjalne [1]. J. Honczarenko [1] zaproponował nowatorską klasyfikację. W zakresie podstawowej budowy wyróżnił m.in. 3- i 4-osiowe frezarki oraz centra frezarskie, które stanowią podmiot merytoryczny raportu. Podstawowa klasyfikacja wyróżnia obrabiarki: z poziomą osią wrzeciona, z pionową osią wrzeciona oraz z przechylnym wrzeciennikiem. Przechylny wrzeciennik może stanowić w niektórych przypadkach tzw. czwartą oś sterowaną numerycznie. Umiejscowienie osi wrzeciona ma wpływ na konstrukcję obrabiarki oraz na zdolności technologiczne obróbki przedmiotu. Wysoko wydajne centra frezarskie są z reguły budowane z poziomą osią wrzeciona. Tego typu rozwiązanie umożliwia łatwiejszą aplikację stołu obrotowego jako czwartej osi sterowanej numerycznie. Z kolei przechylny wrzeciennik może oferować ustawienie osi wrzeciona poziomo lub pionowo, względnie w dowolnym połączeniu kątowym w ramach istniejących ograniczeń danej obrabiarki. Na rynku obrabiarkowym, szczególnie w kontekście przemysłu samochodowego, dostępne są rozwiązania, w których stosuje się jednocześnie dwa wrzeciona [1]. W przypadku tego raportu uwzględniono segment frezarek i centrów frezarskich CNC o pionowej osi wrzeciona. Został przedstawiony tylko jeden model obrabiarki (Yamazaki Mazak VTC 800/30 SR) wyposażony w przechylne wrzeciono. 20 L I S T O P A D- G R U D Z I E Ń 2014

2 Napędy W zgłoszonych do raportu obrabiarkach zastosowano zarówno wrzeciona napędzane bezpośrednio, jak i wyposażone w przekładnie, pasowe lub zębate. Napęd bezpośredni minimalizujący występowanie luzów, zwiększający dokładność pozycjonowania, jest wskazany przy zastosowaniach obejmujących obróbkę precyzyjną oraz HSM. W przypadku obróbki standardowej wystarczające są napędy wykorzystujące przekładnie. Ekonomiczne aspekty wdrożeń obrabiarek CNC wymagają starannego określenia profilu produkcyjnego. Wykorzystane w obrabiarce rozwiązania konstrukcyjne są dopasowywane do konkretnych zastosowań maszyny. Bezzasadne jest wdrażanie obrabiarki o zdolnościach technologicznych przekraczających realne zastosowanie. Jak pokazują oferty, dany model obrabiarki, w zależności od przeznaczenia, może być wyposażony w różne napędy: bezpośrednie, wykorzystujące przekładnie, elektrowrzeciona [1, 2, 5]. Wiąże się to z konkretnymi wymaganymi osiągami, takimi jak uzyskanie określonych prędkości obrotowych. Chłodzenie W zakresie chłodzenia przestrzeni obróbkowej w ujętych w raporcie maszynach są stosowane przede wszystkim programowalne dysze dla chłodziwa oraz istnieje możliwość podawania chłodziwa przez wrzeciono. W niektórych przypadkach opcjonalnymi metodami chłodzenia są mgła olejowa albo sprężone powietrze. Korpus Podobnie jak w [5], także i w tym raporcie zgłoszono obrabiarki, których korpusy wykonano z żeliwa, a tylko jedna obrabiarka ma korpus wykonany z polimerobetonu (Mikron HSM 500LP firmy GF Machining Solutions). Charakterystyka tej obrabiarki stanowi bardzo dobry przykład doboru rozwiązań konstrukcyjnych ze względu na zastosowanie. W tym przypadku jest to obróbka szybkościowa (ang. HSM), która gwarantuje znaczne prędkości obrotowe, charakterystyczne dla tego rodzaju obróbki. Zastosowano w niej liniowe napędy posuwowe, co stanowi wyróżnienie na tle pozostałych obrabiarek, w których zastosowano serwonapędy oraz toczne śruby pociągowe. Wymiary maszyn, ich masa i gabaryty Analizując przedstawione w raporcie dane zgłoszonych obrabiarek, można stwierdzić, że cechują się one znacznymi różnicami w parametrach. Przykładem mogą tu być różnice występujące w wymiarach gabarytowych i masach obrabiarek oraz maksymalnej masie przedmiotów obrabianych od 200 do 2500 kg (to ponaddwunastokrotna różnica między najmniejszą masą a największą maksymalną masą przedmiotu obrabianego!). Porównując te dane, można dostrzec, co jest oczywiste, że obrabiarki, które pozwalają na obróbkę przedmiotów o masie powyżej 1000 kg, same cechują się masą powyżej kg, choć występują konstrukcje o mniejszej masie. Jest to związane z wymogami użytkowymi wpływającymi na konstrukcję. Podajnik narzędzi Takie zróżnicowanie modeli obrabiarek w raporcie powoduje, że wzajemne porównywanie niektórych wskaźników nie ma uzasadnienia. Czasy wymiany narzędzia zależą od metody przeprowadzania tej operacji [1]. Pierwsza polega na wykorzystaniu sterowanych numerycznie ruchów wrzeciennika i jest ona stosowana bardzo często we frezarkach i centrach frezarskich z pionową osią wrzeciona. W tym przypadku magazyn narzędzi najczęściej jest obrotowy, o osi również pionowej z poosiowym ustawieniem narzędzi. Metoda ta cechuje się dużą niezawodnością. Druga technika polega na wykorzystaniu tzw. zmieniacza narzędzi. Narzędzie między gniazdem w magazynie a wrzecionem obrabiarki przenoszone jest za pomocą podajnika (manipulatora) [1]. Jeżeli w przypadku obrabiarek do obróbki większych przedmiotów do wymiany narzędzia zastosowano metodę bez zmieniacza palet, to konieczność każdorazowego przejazdu wrzeciennika do określonego położenia ma wpływ na czas wymiany narzędzia. W przypadku tego wskaźnika racjonalne porównanie wymaga zatem uwzględnienia metody wymiany narzędzia, gabarytów obrabiarki, posuwu szybkiego, rodzaju produkcji. Nie zawsze najkrótszy czas wymiany ma istotne znaczenie w procesie produkcyjnym. W przedstawionych w raporcie obrabiarkach najkrótszy czas wymiany to 1,4 s, a najdłuższy 4,5 s. Współcześnie technologiczne przygotowanie procesu dąży do minimalizowania czasu obróbki. W zależności od rodzaju produkcji, zadań technologicznych, aspektów jakościowych czas wymiany narzędzia będzie miał większe lub mniejsze znaczenie. Dokładność pozycjonowania Nominalna dokładność pozycjonowania niezmiennie stanowi istotny wskaźnik przy wyborze obrabiarki w kontekście rodzaju produkcji [1, 2, 5]. Jednak i tu znaczenie ma nie tylko sama dokładność, lecz także przeznaczenie obrabiarki. Czym innym jest obróbka standardowa, a czym innym precyzyjna. W [5] odniesiono się do tej kwestii, wskazując na fakt, że uzyskanie dokładności pozycjonowania poniżej ±0,005 mm jest bardzo trudne. Dodatkowo w tym zakresie istotna jest powtarzalność pozycjonowania. W zaprezentowanych w niniejszym raporcie obrabiarkach podane nominalne wartości pozycjonowania wahają się od ±0,003 do ±0,008. Należy tu nadmienić, że w zakresie uzyskiwanej dokładności geometrycznej istotne są także warunki, w jakich pracuje obrabiarka, a szczególnie temperatura otoczenia, a także okresy, w których obrabiarka nie pracuje. Współcześnie obrabiarki wyposażone są w opcję, która przy uruchomieniu minimalizuje wystąpienie odkształceń termicznych. Optymalnie obrabiarka powinna pracować w niezmiennych warunkach środowiskowych 365 dni w roku, 7 dni w tygodniu, 24 godziny na dobę. Nie jest to możliwe, lecz tak przesadzona interpretacja wyraźnie podkreśla istotę zagadnienia. 22 L I S T O P A D- G R U D Z I E Ń 2014

3 Porównanie rynku obrabiarek Porównując zastosowane rozwiązania konstrukcyjne, metody chłodzenia strefy obróbki, napędy, układy sterowania w przypadku obrabiarek 5-osiowych [5], jak i w zakresie frezarek i centrów frezarskich 3- i 4-osiowych, można powiedzieć, że są one zbliżone lub takie same. Zastosowanie konkretnych rozwiązań determinowane jest przez kwestie przeznaczenia maszyny. Fakt, że jeden model obrabiarki w zależności od opcji, włączając w to konfigurację względem zastosowania, może być wyposażony w różne rodzaje napędów, jest przejawem modułowej budowy obrabiarek [1]. Polega ona na budowaniu danego rozwiązania technicznego poprzez kombinację uprzednio przygotowanych pojedynczych części oraz podzespołów. Napędy główne, napędy posuwu, połączenia prowadnicowe, układy ich przenoszenia, podsystemy [1] (m.in.: chłodzenia, hydrauliczny, pneumatyczny, elektryczny, transportu wiórów, automatyzacji stanowiska, urządzenia pomocnicze, układy sterowania i diagnostyki) nie są konstruowane indywidualnie dla każdego modelu obrabiarki, za wyjątkiem sytuacji, kiedy jest to uzasadnione wymogami i ekonomicznie akceptowalne. Wszystkie przedstawione w raporcie obrabiarki mają opcjonalną czwartą oś sterowaną numerycznie. Za wyjątkiem dwóch obrabiarek, pozostałe jako możliwe opcje oferują doposażenie w sondy narzędziowe oraz przedmiotowe. W przypadku obrabiarek 5-osiowych [5] standardową opcją jest automatyzacja obróbki poprzez stosowanie systemów paletyzacji, robotów przemysłowych. Przedstawione w niniejszym raporcie zestawienie jednoznacznie pokazuje, że znaczna liczba opisanych obrabiarek nie ma opcji automatyzacji stanowiska obróbkowego. Jeżeli przyjmie się, że do niedawna automatyzacja kojarzyła się z produkcją seryjną, a dziś jest już stosowana w warunkach zróżnicowanej produkcji [5], to należy oczekiwać, że w przyszłości zdecydowana większość oferowanych obrabiarek będzie umożliwiała wdrożenie tej opcji. Integralną częścią obrabiarki jest układ sterowania CNC. Zagadnienie to zostało poruszone w [1-5]. W zasadzie te same układy sterowania są wykorzystywane zarówno we frezarkach i w centrach frezarskich 5-osiowych, jak 3- i 4-osiowych. Producenci układów sterowania oferują komplementarne rozwiązania, które stosowane są w różnego rodzaju obrabiarkach, co potwierdza funkcjonowanie idei budowy modułowej. Piśmiennictwo 1. Honczarenko J.: Obrabiarki sterowane numerycznie. Warszawa Jóźwik J., Kuric I., Král J., Král J. jr., Spišák E.: Wybrane rozwiązania konstrukcyjne frezarek i centrów obróbczych sterowanych numerycznie. Postępy Nauki i Techniki, nr 13/ Materiały firm: Sandvik, Heidenhain, GF Machining Solutions. 4. Tokarska M., Rabiasz S.: Operator obra biarek sterowanych numerycznie. Skrypt szkoleniowy, PWSZ w Krośnie, Morek R.: Obróbka w pięciu osiach. Raport z rynku frezarek. STAL Metale & Nowe Technologie, nr 9-10/2014. L I S T O P A D- G R U D Z I E Ń

4 RAPORT 3-OSIOWE FREZARSKIE CENTRA OBRÓBKOWE CNC Z OPCJĄ 4 OSI HARTFORD Power Center PRO-1000 APX Technologie Model obrabiarki HARTFORD Super Tornado HCMC1692 APX Technologie QUASER MV-184/15C APX Technologie Producent/dystrybutor Zastosowanie podstawowe obrabiarki Typ/napęd wrzeciona Prędkość obrotowa wrzeciona [obr./min] Moc maksymalna wrzeciona dla 40% S6 [kw] Moment dla wrzeciona dla 40% S6 [Nm] Rodzaj stożka we wrzecionie Maksymalna odległość wrzeciona od stołu [mm] Rodzaje napędu posuwowego Opcja 4 osi Przesuwy w osiach [mm] Posuw szybki [m/min] Posuw roboczy [m/min] Wymiary przestrzeni obróbkowej [mm] Wymiary stołu roboczego [mm] Maksymalna masa przedmiotu obrabianego [kg] Liczba gniazd narzędziowych w magazynie Czas wymiany narzędzia [s] Układ sterowania Nominalna dokładność pozycjonowania [mm] lub [μm] Sonda narzędziowa (jest/brak/jaki rodzaj) Sonda przedmiotowa (jest/brak/jaki rodzaj) Automatyzacja obsługi przedmiotów obrabianych paletyzacja Liczba palet w magazynie Rodzaje chłodzenia narzędzia Wymiary gabarytowe obrabiarki [cm] Masa obrabiarki [kg] Korpus Uwagi dodatkowe 24 L I S T O P A D- G R U D Z I E Ń 2014

5 HARTFORD Power Center PRO-1000 HARTFORD Super Tornado HCMC1692 QUASER MV-184/15C APX APX APX standardowa, HPM, precyzyjna standardowa, HPM, obróbka ciężka standardowa, HSM, precyzyjna DDS/przekładnia pasowa/przekładnia zębata DDS/przekładnia pasowa/przekładnia zębata DDS 8000/( x opcjonalnie) 4000 x 6000 x x śrubowy śrubowy śrubowy tak tak tak 1000 x 600 x x 920 x x 530 x /20/20 18/18/18 24/24/ x x x x x x /24 24/32/40 30/48/60 4 4,5 4 Fanuc, Mitsubishi, Heidenhain Fanuc, Mitsubishi, Heidenhain Fanuc, Siemens, Heidenhain ±0,005 ±0,005 ±0,003 opcjonalnie opcjonalnie opcjonalnie opcjonalnie opcjonalnie opcjonalnie zew./przez wrzeciono zew./przez wrzeciono zew./przez wrzeciono 2900 x 2640 x x 4310 x x 2540 x żeliwo żeliwo żeliwo L I S T O P A D- G R U D Z I E Ń

6 RAPORT 3-OSIOWE FREZARSKIE CENTRA OBRÓBKOWE CNC Z OPCJĄ 4 OSI Mikron VCE 600 Pro GF Machining Solutions Model obrabiarki Mikron HSM 500LP GF Machining Solutions VF-1 HAAS Haas/Abplanalp Producent/dystrybutor Zastosowanie podstawowe obrabiarki Typ/napęd wrzeciona Prędkość obrotowa wrzeciona [obr./min] Moc maksymalna wrzeciona dla 40% S6 [kw] Moment dla wrzeciona dla 40% S6 [Nm] Rodzaj stożka we wrzecionie Maksymalna odległość wrzeciona od stołu [mm] Rodzaje napędu posuwowego Opcja 4 osi Przesuwy w osiach [mm] Posuw szybki [m/min] Posuw roboczy [m/min] Wymiary przestrzeni obróbkowej [mm] Wymiary stołu roboczego [mm] Maksymalna masa przedmiotu obrabianego [kg] Liczba gniazd narzędziowych w magazynie Czas wymiany narzędzia [s] Układ sterowania Nominalna dokładność pozycjonowania [mm] lub [μm] Sonda narzędziowa (jest/brak/jaki rodzaj) Sonda przedmiotowa (jest/brak/jaki rodzaj) Automatyzacja obsługi przedmiotów obrabianych paletyzacja Liczba palet w magazynie Rodzaje chłodzenia narzędzia Wymiary gabarytowe obrabiarki [cm] Masa obrabiarki [kg] Korpus Uwagi dodatkowe 26 L I S T O P A D- G R U D Z I E Ń 2014

7 Mikron VCE 600 Pro Mikron HSM 500LP VF-1 HAAS GF Machining Solutions GF Machining Solutions Haas/Abplanalp standardowe HSM, obróbka precyzyjna standardowa/precyzyjna mechaniczny elektrowrzeciono bezpośredni/z przekładnią x x x x x x ,5 13,5 22, ,8 122 SK40/BT40 HSK-40E SK śrubowe liniowe śrubowy tak tak tak 600 x 500 x x 450 x x 406 x , , x 765 x x 450 x x x x x / /24 (+1) 2 2 4,2 itnc 530 itnc 530 Haas 0,008 0,008 ±0,005 OMP40 M&H opcja (sonda bezprzewodowa) TS27 Blum opcja (sonda bezprzewodowa) tak tak robot i/lub automatyczny zmieniacz palet (opcja) TSC TSC programowalna dysza chłodziwa, chłodzenie przez narzędzie, dysza powietrza 224 x 334 x x 180 x x 290 x żeliwo polimerobeton żeliwo L I S T O P A D- G R U D Z I E Ń

8 RAPORT 3-OSIOWE FREZARSKIE CENTRA OBRÓBKOWE CNC Z OPCJĄ 4 OSI VF-3SS HAAS Haas/Abplanalp Model obrabiarki VF-12/50 HAAS Haas/Abplanalp TBI VC 1060 TBI Technology Producent/dystrybutor Zastosowanie podstawowe obrabiarki Typ/napęd wrzeciona Prędkość obrotowa wrzeciona [obr./min] Moc maksymalna wrzeciona dla 40% S6 [kw] Moment dla wrzeciona dla 40% S6 [Nm] Rodzaj stożka we wrzecionie Maksymalna odległość wrzeciona od stołu [mm] Rodzaje napędu posuwowego Opcja 4 osi Przesuwy w osiach [mm] Posuw szybki [m/min] Posuw roboczy [m/min] Wymiary przestrzeni obróbkowej [mm] Wymiary stołu roboczego [mm] Maksymalna masa przedmiotu obrabianego [kg] Liczba gniazd narzędziowych w magazynie Czas wymiany narzędzia [s] Układ sterowania Nominalna dokładność pozycjonowania [mm] lub [μm] Sonda narzędziowa (jest/brak/jaki rodzaj) Sonda przedmiotowa (jest/brak/jaki rodzaj) Automatyzacja obsługi przedmiotów obrabianych paletyzacja Liczba palet w magazynie Rodzaje chłodzenia narzędzia Wymiary gabarytowe obrabiarki [cm] Masa obrabiarki [kg] Korpus Uwagi dodatkowe 28 L I S T O P A D- G R U D Z I E Ń 2014

9 VF-3SS HAAS VF-12/50 HAAS TBI VC 1060 Haas/Abplanalp Haas/Abplanalp TBI Technology standardowa/precyzyjna standardowa/precyzyjna obróbka precyzyjna bezpośredni z przekładnią pasowy, bezpośredni, elektrowrzeciono x x x x x x ,4 22, ,4 ISO40 ISO50 SK 40 SK40 SK śrubowy śrubowy śrubowy tak tak tak 1016 x 508 x x 813 x x 600 x ,6 15, ,2 9, x 1800 x x x x (+1)/40 (+1) 30 (+1) 24 1,6 4,2 1,4 Haas Haas Heidenhain 620/530, Siemens 828, Fanuc ±0,005 ±0,008 0,005 opcja (sonda bezprzewodowa) opcja (sonda bezprzewodowa) opcja, dotykowa/laserowa Renishaw opcja (sonda bezprzewodowa) opcja (sonda bezprzewodowa) opcja, Renishaw RMP 40 robot i/lub automatyczny zmieniacz palet (opcja) robot i/lub automatyczny zmieniacz palet (opcja) 2 2 nie programowalna dysza chłodziwa, chłodzenie przez narzędzie, dysza powietrza programowalna dysza chłodziwa, chłodzenie przez narzędzie, dysza powietrza nie sprężone powietrze, chłodziwo 302 x 408 x x 843 x x 2500 x żeliwo żeliwo żeliwo w technologii Meehanite L I S T O P A D- G R U D Z I E Ń

10 RAPORT 3-OSIOWE FREZARSKIE CENTRA OBRÓBKOWE CNC Z OPCJĄ 4 OSI VCS 430A Yamazaki Mazak Central Europe Model obrabiarki FJV 250 II Yamazaki Mazak Central Europe Producent/dystrybutor Zastosowanie podstawowe obrabiarki Typ/napęd wrzeciona Prędkość obrotowa wrzeciona [obr./min] Moc maksymalna wrzeciona dla 40% S6 [kw] Moment dla wrzeciona dla 40% S6 [Nm] Rodzaj stożka we wrzecionie Maksymalna odległość wrzeciona od stołu [mm] Rodzaje napędu posuwowego Opcja 4 osi Przesuwy w osiach [mm] Posuw szybki [m/min] Posuw roboczy [m/min] Wymiary przestrzeni obróbkowej [mm] Wymiary stołu roboczego [mm] Maksymalna masa przedmiotu obrabianego [kg] Liczba gniazd narzędziowych w magazynie Czas wymiany narzędzia [s] Układ sterowania Nominalna dokładność pozycjonowania [mm] lub [μm] VTC 800/30SR Yamazaki Mazak Central Europe Sonda narzędziowa (jest/brak/jaki rodzaj) Sonda przedmiotowa (jest/brak/jaki rodzaj) Automatyzacja obsługi przedmiotów obrabianych paletyzacja Liczba palet w magazynie Rodzaje chłodzenia narzędzia Wymiary gabarytowe obrabiarki [cm] Masa obrabiarki [kg] Korpus Uwagi dodatkowe 30 L I S T O P A D- G R U D Z I E Ń 2014

11 VCS 430A FJV 250 II VTC 800/30SR Yamazaki Mazak Yamazaki Mazak Yamazaki Mazak standardowa, precyzyjna standardowa, precyzyjna standardowa, precyzyjna, HPM wrzeciono z napędem bezpośrednim elektrowrzeciono elektrowrzeciono (25 000) (15 min) (15 min) 84 7/24, No. 40 7/24, No. 40, MAS BT40, HSK-63 7/24, No. 40, HSK śrubowy śrubowy śrubowy tak tak tak 560 x 430 x x 510 x x 800 x (50) 560 x x x x x x /40/60 30/48/155 4,2 (chip to chip) 3,7 (chip to chip) 4,7 ( ) Mazatrol, Matrix, Nexus 2 Mazatrol, Matrix, Nexus 2 Mazatrol, Matrix 2, Sinumerik 840D dokładność pozycjonowania w dwóch kierunkach: dla osi x 16 μm, dla osi y 12 μm, dla osi z 12 μm sonda pomiaru długości oraz złamania narzędzia (standard), sonda pomiaru długości oraz średnicy narzędzia (opcja) dokładność pozycjonowania w dwóch kierunkach: dla osi x 8 μm, dla osi y 6 μm, dla osi z 5 μm sonda pomiaru długości oraz złamania narzędzia (standard), sonda pomiaru długości oraz średnicy narzędzia (opcja) opcja opcja opcja tak, dla modelu VCS-530-C, 2-pozycyjny zmieniacz palet 2-pozycyjne zmieniacze palet dokładność pozycjonowania w dwóch kierunkach: dla osi x 25 μm, dla osi y 12 μm, dla osi z 12 μm sonda pomiaru długości oraz złamania narzędzia (standard), sonda pomiaru długości oraz średnicy narzędzia (opcja) możliwość użytkowania maszyny ze stołem obróbczym podzielonym na dwie niezależne przestrzenie obróbcze 2 2 chłodziwo, powietrze, mgła olejowa chłodziwo, powietrze, mgła olejowa chłodziwo, powietrze, mgła olejowa 262 x 208 x x 3005 x x 525 x (bez zbiornika chłodziwa, standardowe wyposażenie) żeliwo żeliwo żeliwo L I S T O P A D- G R U D Z I E Ń