Projekt PO KL Poczuj chemię do chemii zwiększenie liczby absolwentów kierunku CHEMIA na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu.

Transkrypt

1 Projekt P KL Poczuj chemię do chemii zwiększeie liczby absolwetów kieruku CEMIA a Uiwersytecie im. A. Mickiewicza w Pozaiu Polimery pracowaie: dr Karol Kacprzak, Wydział Chemii UAM W ciągu ostatich kilkudziesięciu lat polimery aturale jak i sytetycze wpłyęły w sposób decydujący a rozwój cywilizacji oraz podiesieie jakości życia ludzi. Wymagaia ryku i kosumetów w zakresie materiałów trwałych i lekkich, łatwych w obróbce i produkcji, taich oraz o właściwościach dedykowaych do kokretych zastosowań (p. tworzywa lub materiały miękkie, twarde, elastycze, bezbarwe lub kolorowe, biozgode, ulegające degradacji bądź ie) stały się domeą chemii i techologii polimerów (Tabela 1). Polimery sytetycze są podstawowym budulcem tworzyw sztuczych (m. i. PCV, polietyle, polipropyle, teflo), występują także jako składiki farb, lakierów, olejów przemysłowych, środków smarujących, klejów oraz staowią ważą grupę tekstyliów p. ylo, poliamid. Tabela 1. Charakterystyka i główe kieruki wykorzystaia wybraych polimerów. azwa (symbol) góla charakterystyka zastosowaia polietyle (PE) bardzo odpory chemiczie, dobry dielektryk, pojemiki, zabawki, folie, izolacje łatwo się obrabia i barwi elektrycze, opakowaia polipropyle (PP) polistyre (PS) lżejszy i bardziej wytrzymały iż polietyle (wyższa temperatura topieia), trudiejszy w obróbce, miej odpory chemiczie dobry dielektryk, wytrzymały a zgiataie, kruchy, łatwa obróbka i barwieie, odpory a ciecze ieorgaicze wykładziy, rury, elemety kostrukcyje tworzywo kostrukcyje, izolacje (styropia), opakowaia, wyroby optycze poli(chlorek (PCW, PVC) wiylu) duża odporość chemicza (stężoe kwasy, zasady, wiele rozpuszczalików), łatwa plastyfikacja paele podłogowe, rurki, węże, odzież ochroa, opakowaia poli(tetrafluoroetyle) (PTFE) wybita odporość chemicza, wysoka odporość termicza, iepaly, mały współczyik tarcia, właściwości atyadhezyje, kosztowy i trudy w obróbce aparatura chemicza, łożyska, elemety działające w trudych warukach, powłoki (patelie), smary, taśmy uszczeliające poli(akryloitryl) (PA) cey składik kopolimerów i włókie populara "ailaa" (orlo w USA) składik tzw. sztuczego jedwabiu, włókieictwo, owoczese materiały poli(tereftala (PET) etyleu) Świeta elastyczość, wytrzymałość a ścieraie sztucze włóka (dawa elaa, dakro), butelki plastikowe, taśmy poliamidy (PA) bardzo dobre właściwości mechaicze, liy, włóka (ylo), folie, galateria poli(metakryla metylu) (PMM) (szkło orgaicze) przezroczyste, przepuszcza promieiowaie w zakresie światła widzialego i UV, dobre właściwości mechaicze, łatwa obróbka, barwieie i recyklig elemety optycze, szyby i obudowy, galateria, światłowody polisiloksay (silikoy) wysoka odporość termicza, chemicza, izolatory, iezwilżale oleje, smary, ciecze hydraulicze, kauczuki, żele (medycya)

2 Projekt P KL Poczuj chemię do chemii zwiększeie liczby absolwetów kieruku CEMIA a Uiwersytecie im. A. Mickiewicza w Pozaiu Polimerów ie ależy utożsamiać wyłączie z tworzywami sztuczymi gdyż występują oe także obficie w aturze i orgaizmach żywych, staowiąc kluczowe dla życia cząsteczki p. kwas dezoksyryboukleiowy (DA) czy skrobia i celuloza. Dla ich wyraźego odróżieia od polimerów sytetyczych określa się je miaem biopolimerów. ajogóliej polimerami (gr. polymeres - wieloczęściowy, zbudoway z wielu części) azywa się substacje chemicze o bardzo dużej masie cząsteczkowej, które składają się wielokrotie powtórzoych jedostek zwaych merami. Merem może być idetycza fragmet lub kilka (ajczęściej dwa) różych fragmetów (mówimy wtedy o kopolimerach). Dodać ależy, że przez bardzo dużą masę cząsteczkową polimeru rozumie się sytuację, gdy odjęcie lub przyłączeie jedego bądź kilku merów ie zmieia zasadiczo jego ogólych własości chemiczych i fizyczych. Wzory kilku ajpopulariejszych polimerów (prezetowaych w tabeli 1) z zazaczoym merem przedstawia rys. 1. C C 2 C 2 C 2 C 2 C C 3 polietyle polipropyle polistyre C 2 C F C F C C 2 C Cl F F C poli(chlorek wiylu) poli(tetrafluoroetyle) poli(akryloitryl) poli(tereftala etyleu) ylo 66 (poliamid) CC 3 C C 2 C 3 R Si R R = alkil, feyl poli(metakryla metylu) polisiloksay Rys. 1. Wzory wybraych polimerów (w awiasie kwadratowym mer każdego z ich). Polistyre Polistyre staowi populare tworzywo sztucze, ozaczae literami PS. Czysty polistyre jest bezbarwym, twardym i kruchym termoplastem (czyli tworzywem formowaym a gorąco przez topieie) charakteryzującym się ograiczoą elastyczością. Polistyre jest bezbarwy, jedak może być łatwo barwioy. Jego zaletą w stosuku do iych poliolefi p. polietyleu i polipropyleu jest iższa temperatura miękięcia i miejsza lepkość stopu, co ułatwia wytwarzaie iewielkich przedmiotów o złożoych kształtach w procesie formowaia wtryskowego.

3 Projekt P KL Poczuj chemię do chemii zwiększeie liczby absolwetów kieruku CEMIA a Uiwersytecie im. A. Mickiewicza w Pozaiu Polistyre zalazł bardzo wiele zastosowań. ajbardziej zaym i masowym jego wykorzystaiem jest produkcja jego formy spieioej czyli styropiau. Styropia otrzymuje się w wyiku gwałtowego ogrzewaia parą wodą polistyreu w formie graulek, zawierających iewielką ilość lotego czyika spieiającego (p. mieszaia węglowodorów - -petau i izo-petau). Styropia jest masowo stosoway do produkcji styropiaowych płyt izolacyjych dla budowictwa, do produkcji opakowań w tym rówież do żywości (kubki do apojów gorących). Poza tym jako tworzywo lite polistyre stosoway jest do produkcji sztuczej biżuterii, pudełek do płyt CD oraz zabawek. Polistyre otrzymuje się w drodze polimeryzacji styreu, którą moża prowadzić w sposób wolorodikowy oraz katioowy lub aioowy (przemysł) Schemat 1. polimeryzacja katioowa SCl 4 (kwas Lewisa) styre (moomer) adtleek bezoilu (iicjator) polistyre polimeryzacja rodikowa Schemat 1. Polimeryzacja katioowa (opisaa w ćwiczeiu) wymaga stosowaia kwasu Lewisa, który zdoly będzie do reakcji z wiązaiem podwójym moomeru prowadząc do reaktywego karbokatiou moomeru (schemat 2). Reaguje o astępie z koleją cząsteczką moomeru co prowadzi do utworzeia wiązaia kowalecyjego miedzy imi oraz odtworzeia karbokatiou (zlokalizowaego a drugim merze). Te etap wzrostu trwa aż do wykorzystaia większości substratu. Z kolei polimeryzacja wolorodikowa wymaga obecości rodików, które wytwarza się z ietrwałych związków chemiczych rozpadających się p. pod wpływem ogrzaia, zwaych iicjatorami polimeryzacji. ależą do ich m. i. substacje zawierające wiązaia adtlekowe (---) p. adtleek bezoilu lub ugrupowaie diazowe (-=-) p. AIB (2,2'-azobis(izobutyroitryl)) (schemat 2). Rodiki reagują z moomerem uruchamiając reakcję łańcuchową (etap propagacji), która kończy się wraz z wyczerpaiem moomerów oraz rekombiacją rodików (etap termiacji). + + (lub kwas Lewisa) karbokatio bezylowy C 2 adtleek bezoilu (iicjator) rodik bezoilowy rodik feylowy Schemat 2.

4 Projekt P KL Poczuj chemię do chemii zwiększeie liczby absolwetów kieruku CEMIA a Uiwersytecie im. A. Mickiewicza w Pozaiu Część eksperymetala Polimeryzacja katioowa styreu dczyiki: styre (przedestyloway) chlorek etyleu (1,2-dwuchloroeta) czterochlorek cyy bezw. metaol lub etaol 10 ml 10 ml 0,1 g 200 ml W kolbie trójszyjej o pojemości 150 ml umieszczoej a łaźi wodej i zaopatrzoej w termometr oraz chłodicę zwrotą, umieszcza się 10 ml styreu (świeżo przedestylowaego) i 5 ml chlorku etyleu. astępie wkrapla się 0.1 g bezwodego SCl 4 rozpuszczoego w 5 ml chlorku etyleu. Reakcję prowadzi się przez godzię w temperaturze C (ależy obserwować wskazaia termometru i ie dopuścić do gwałtowego wzrostu temperatury mieszaiy reakcyjej; jeżeli temperatura wzrośie do 90 C ależy chłodzić kolbę w zlewce z zimą wodą). Po wskazaym czasie mieszaię reakcyją pozostawia się do ochłodzeia do temperatury pokojowej. astępie roztwór reakcyjy wylewa się do zlewki zawierającej 100 ml alkoholu. Wytrącający się osad pozostawia się w alkoholu do mometu, gdy produkt staie się kruchy. Moża zlać mleczy roztwór zad osadu i dolać koleją porcję alkoholu. Gdy osad jest dostateczie kruchy ależy osad oddzielić poprzez dekatację i pozostawić do wysuszeia. Polimeryzacja rodikowa i plastyfikacja polistyreu dczyiki: Styre Diwiylobeze Ftala dioktylu adtleek bezoilu 6.5 ml 1.5 ml 4 ml 0.2 g W kolbie stożkowej o pojemości 100 ml umieszcza się 6.5 ml styreu oraz 1.5 ml diwiylobezeu a astępie dodaje się ok. 0.2 g adtleku bezoilu. Mieszaię rozlewa się do 5 poumerowaych probówek, odpowiedio: 2, 1.6, 1.2, 0.8, 0.4 ml korzystając w pipety automatyczej. astępie do probówek dodaje się zachowując tę samą kolejość 0, 0.4, 0.8, 1.2 i 1.6 ml ftalau dioktylu (stężeie ftalau wyosi 0, 20, 40, 60 i 80%). Zawartość probówek miesza się i ogrzewa a łaźi wodej aż polistyre w pierwszej probówce całkowicie się zestali. astępie probówki owija się ręczikiem i delikatie tłucze (ostrożie, kotrola asysteta!). trzymae polimery wyciąga się i porówuje ich plastyczość (rękawice) ylo yloy to hadlowa azwa sytetyczych poliamidów wprowadzoych a ryek przez firmę DuPot. Polimery te zawierają grupy amidowe a wytwarza się je w drodze polikodesacji (czyli obok łańcucha polimeru powstaje woda) kwasów dikarboksylowych (lub ich dichlorków) z diamiami. Ią metodą sytezy jest otwarcie pierścieia laktamowego z astępującą polimeryzacją (Schemat 3). Zbiorcza azwa ylo obejmuje szereg różych polimerów, które dla łatwego rozróżieia ozacza się umerami, p. ylo-66. Cyfry te ozaczają liczbę atomów węgla w moomerach. Pojedycza liczba p. ylo- 6 ozacza włóko otrzymae z laktamu o 6 atomach węgla (kaprolaktamu). Dwie cyfry p. ylo-66, ylo-612 ozaczają liczbę atomów węgla w cząsteczkach odpowiedio: diamiy i kwasu dikarboksylowego. A zatem ylo-610 otrzymyway w ćwiczeiu jest kopolimerem 1,6-heksametyleodiamiy (diamiy C6) i kwasu 1,8- oktaodikarboksylowego (dikwasu C10).

5 Projekt P KL Poczuj chemię do chemii zwiększeie liczby absolwetów kieruku CEMIA a Uiwersytecie im. A. Mickiewicza w Pozaiu 2 1,6-diamioheksa 2 + kwas adypiowy C6 C6 ylo ,6-diamioheksa C6 2 + Cl dichlorek kwasu sebacyowego (1,8-oktaodikarboksylowego) C10 Cl ylo Cl ε-kaprolaktam polimeryzacja z otwarciem pierścieia ylo 6 C6 Schemat 3. Syteza wybraych poliamidów. ylo 66 został wyalezioy w 1935 roku przez W. Carothersa w firmie DuPot w USA i był pierwszym sytetyczym polimerem, który odiósł komercyjy sukces. Z założeia miał być tańszym zamieikiem jedwabiu o zastosowaiach militarych (spadochroy, pladeki etc.) zwłaszcza, że te w okresie II wojy światowej był trudo dostępy. Pierwsze produkty z ylou trafiły a ryek w roku 1938 (szczoteczka do zębów z włosiem yloowym) oraz yloowe pończochy w 1940 roku (rys. 2). Ze względu a cee właściwości mechaicze p. bardzo dużą wytrzymałość a rozciągaie yloy służą m.i. do wytwarzaia włókie sytetyczych. Stosowae są przede wszystkim do produkcji dziai, tkai, li i żyłek a także, ze względu a doskoałe właściwości mechaicze, do paewek łożysk, kół zębatych itp.

6 Projekt P KL Poczuj chemię do chemii zwiększeie liczby absolwetów kieruku CEMIA a Uiwersytecie im. A. Mickiewicza w Pozaiu Część eksperymetala Wytwarzaie ici yloowej (ylo 610) Rys. 2. istorycze reklamy rajstop yloowych yloów. W zlewce o pojemości 50 ml umieszcza się 10 ml 5% wodego roztworu 1,6-diamioheksau oraz 10 kropli 20% wodego roztworu a (jeżeli produkt ma być barwy ależy dodać do mieszaiy odpowiediego barwika fluoresceiy, orażu metylowego lub iego). astępie wlewa się po ściace zlewki za pomocą bagietki 10 ml 9% roztworu chlorku sebacylu w cykloheksaie tak aby otrzymać dwie wyraźe i ie zmieszae warstwy cieczy. W zlewce zaurza się drucik z haczykiem a końcu tak aby uchwycić tworzący się a graicy faz cieczy fragmet polimeru, który powolym i jedostajym ruchem wyciąga się awijając a wałek drewiay (lub cylider miarowy). Po otrzymaiu zadawalającej ilości ici produkt płucze się wodą bieżącą. Pozostałą część mieszaiy reakcyjej miesza się bagietką otrzymując ylo w formie bezpostaciowej, który płucze się wodą i suszy. Idetyfikacja poliamidów (ylou). A. Mały kawałek badaego tworzywa wprowadza się za pomocą szczypiec do dolej, zewętrzej części płomieia palika. Próbka poliamidu zapala się atychmiast i paląc się formuje małe, pieiące się kuliste krople. Barwa płomieia jest biała z brzegami słaboiebieskimi. Po wyjęciu próby z płomieia obserwuje się spotaicze paleie, któremu towarzyszy specyficza woń przypomiająca zapach włosów lub świeżego selera. B. Do czterech probówek wlewa się kolejo: aceto, trichloroetyle (lub chloroform), lodowaty kwas octowy oraz stężoy kwas soly (ostrożie: żrące i drażiące). astępie do próbówek wrzuca się małe, podobej wielkości kawałki badaego tworzywa. Poliamidy rozpuszczają się jedyie w kwasie octowym i solym. C. Do probówki wsypuje się ok. 0.5 g rozdrobioego poliamidu (pociętej żyłki rybackiej) oraz ok. 2 g rozdrobioego a (ostrożie: silie żrący). Mieszaię wytrząsa się po czym zwilża przez dodaie ok. 0.5 ml wody. Probówkę ogrzewa się w płomieiu palika trzymając u jej wylotu papierek wskaźikowy. W podaych warukach poliamidy rozkładają się w wydzieleiem amoiaku.

7 Projekt P KL Poczuj chemię do chemii zwiększeie liczby absolwetów kieruku CEMIA a Uiwersytecie im. A. Mickiewicza w Pozaiu trzymywaie włóka celulozowego oraz badaie właściwości celulozy Celuloza jest jedym z ajpowszechiejszych biopolimerów spotykaym w przyrodzie. Jej producetami są rośliy (p. włóka baweły to celuloza o 98% czystości, drzewo zawiera 40-53% celulozy), grzyby oraz mikroorgaizmy. Polisacharyd te zbudoway jest z jedostek cukrowych D-(+)-glukozy połączoych wiązaiem β(1 4)-glikozydowym (rys. 3). * 1 4 * celuloza (wiązaie β-(1,4)-glikozydowe wiązaie α-(1,4)-glikozydowe (skrobia, glikoge) Rys. 3. Budowa celulozy (a iebiesko zazaczoo wiązaia glikozydowe). Taki sposób połączeia jest typowy dla celulozy, w iych, popularych polisacharydach tj. skrobi, oraz glikogeie występuje wiązaie α(1 4)-glikozydowe. Cechą charakterystyczą celulozy jest jej liiowa budowa, wysoka masa cząsteczkowa (w zakresie kilkaset tysięcy kilka milioów u) oraz brak rozgałęzień łańcucha. Łańcuchy celulozy formują ścisłe i wytrzymale włóka (mikrofibrylle) wskutek tworzeia skomplikowaej sieci między- i wewątrz-cząsteczkowych wiązań wodorowych (rys. 4). Rys. 4 Fragmet sieci przestrzeej celulozy z zazaczoymi wiązaiami wodorowymi zazaczoymi liiami przerywaymi ( Właściwości fizyko-chemicze celulozy w zaczym stopiu zależą od stopia jej polimeryzacji (długości łańcucha). Łańcuchy celulozy otrzymywaej z pulpy drzewej posiadają od 300 do 1700 jedostek glukozy, cząsteczki baweły oraz celulozy bakteryjej zwykle są dłuższe (800 do jedostek cukrowych). Warto wspomieć, że celuloza drzewa jest zawsze zaieczyszczoa hemicelulozą, ligiami, pektyami oraz iymi związkami (arzuca to koieczość jej dodatkowej obróbki w przemyśle) atomiast mikroorgaizmy wytwarzają

8 Projekt P KL Poczuj chemię do chemii zwiększeie liczby absolwetów kieruku CEMIA a Uiwersytecie im. A. Mickiewicza w Pozaiu celulozę o dużej czystości i stopiu krystaliczości. Celuloza wskutek obecości grup hydroksylowych przy 2, 3 i 6 atomie węgla odzacza się dość wysoką reaktywością chemiczą. Grupy te różią się wyraźie reaktywością ze względu a różą rzędowość oraz położeie w pierścieiu cukrowym p. reakcje tworzeia eterów oraz estrów zachodzą ajefektywiej a grupie hydroksylowej przy atomie węgla C2, a w dalszej kolejości a grupie hydroksylowej przy C6. Chemiczie czysta celuloza jest białym proszkiem, pozbawioym smaku i zapachu. Polisacharyd te mimo dużej polarości jest ierozpuszczaly w wodzie i większości rozpuszczalików orgaiczych. Celuloza ulega całkowitej biodegradacji (pod działaiem celulaz ezymów rozkładających celulozę), a także hydrolizie pod działaiem roztworów kwaśych w podwyższoej temperaturze, prowadząc przez stadium dekstry (oligomery) do glukozy. Podkreślić ależy jej aturale pochodzeie i powszechą dostępość, które klasyfikują ją jako iedrogi surowiec odawialy. trzymywaie włókiem z celulozy drzewej w przeciwieństwie do przędzeia baweły czy lu ie jest łatwe. Wyika to koieczości jej oczyszczaia i przygotowaia oraz z faktu ierozpuszczalości celulozy w większości roztworów i substacji. istorycze zaczeie ma tzw. proces miedziowo-amoiakaly odkryty przez Fremery ego i Urbaa w 1897 roku, polegający a rozpuszczeiu celulozy w roztworze wodorotleku tetraamiomiedzi (II) (odczyik Schweitzera, [Cu( 3 ) 4 ]() 2 ). Proces te jest mało opłacaly w przemyśle (duże ilości soli miedzi i amoiaku = kosztowe ich zagospodarowaie), jest jedak ajłatwiejszy do prowadzeia w skali laboratoryjej. Przemysłowo stosoway jest dwuetapowy proces tzw. wiskozowy opracoway w 1892 roku (Schemat 4). W pierwszym kroku traktuje się celulozę ługiem sodowym w wyiku czego astępuje jej częściowa degradacja i skróceie łańcuchów polimeru. astępie a tak otrzymaą alkalicelulozę działa się disiarczkiem węgla(iv) co prowadzi do powstaia rozpuszczalego związku zwaego ksatogeiaem celulozy. Jego roztwór w rozcieńczoym ługu sodowym staowi pły przędzaliczy zway wiskozą. Wiskoza wtłaczaa przez otworki dyszy przędzaliczej do kwaśej kąpieli zawierającej 2 S 4, a 2 S 4 i ZS 4 odtwarza celulozę w formie włókie jedwabiu wiskozowego (rys. 5). Poza jedwabiem wizkozowym, celuloza służy także do produkcji celofau wizkozę tłoczy się przez szczelię a otrzymaą folię asyca gliceryą oraz ewetualie pokrywa wodoochroą warstwą itrocelulozy (czyli triazotaem celulozy). Zaletami procesu wiskozowego jest iski koszt surowca (celuloza drzewa) oraz związków chemiczych (CS 2, a, 2 S 4 ). Jedak współcześie proces te z uwagi a uciążliwości środowiskowe (emisja gazów zawierających siarkę) oraz duże ilości trudych do oczyszczeia ścieków jest coraz bardziej problematyczy i kosztowy. S CS 2 a S a 2 S 4 a 2 S 4 ZS 4 "przędzeie" celuloza bezpostaciowa (pulpa drzewa) "ksatogeia celulozy" (rozpuszczaly) ksatogeia celulozy w a - wiskoza celuloza w formie włóka Schemat 4.

9 Projekt P KL Poczuj chemię do chemii zwiększeie liczby absolwetów kieruku CEMIA a Uiwersytecie im. A. Mickiewicza w Pozaiu Rys.5. istoryczy schemat produkcji włókie wiskozowych. bok gotowe wyroby z wiskozy (w USA oszą azwę hadlowa Rayo). brazy zaczerpięto ze stroy +E+-+CWRB Jako alteratywy proces opracowao techologie produkcji włókie celulozowych wykorzystując jej rozpuszczalość w iych rozpuszczaliku - -tleku -metylomorfoliy (MM). Techologia ta jest w pełi prośrodowiskowa: ie geeruje zaieczyszczeń gazowych a ilość ścieków i odpadów jest zikoma. Dodatkowo MM moża odzyskiwać z iemal ilościową efektywością (99%). Część eksperymetala dczyik Schweitzera W kolbie stożkowej o pojemości 250 ml umieścić 5 g siarczau miedzi (II) (petahydratu). Sól rozpuścić w 50 ml wody destylowaej po czym dodawać kroplami 1 M roztwór a aż do ilościowego wytrąceia Cu() 2. sad wodorotleku odsączyć a lejku, przemyć wodą i wysuszyć (p. w suszarce o temp C). Wysuszoy wodorotleek miedzi (II) przeieść astępie do kolby stożkowej o pojemości 100 ml z doszlifowaym korkiem i rozpuścić w 50 ml wody amoiakalej (uwaga żrąca i drażiąca). Roztwór te staowi odczyik Schweitzera. trzymywaie włóka celulozowego Do kolby z odczyikiem Schweitzera dodać 3 g celulozy (moża stosować watę). astępie kolbę zamkąć i wytrząsać do rozpuszczeia się celulozy. Po rozpuszczeiu otwartą kolbę wstawia się do eksykatora próżiowego i a miut podłącza pompę próżiową celem odpowietrzeia roztworu. W tym czasie umieszcza się w szerokiej zlewce lub krystalizatorze 200 ml 33% 2 S 4. Roztwór celulozy umieścić w strzykawce z igłą i powoli wtłaczać do roztworu kwasu. trzymaą ić chwycić pęsetą i powoli awijać a bagietkę. Po zużyciu całości roztworu celulozy, wypłukać ić kolejo w wodzie, 5% roztworze amoiaku i wodzie. ić wysuszyć, zbadać jej wytrzymałość i wygląd.

10 Projekt P KL Poczuj chemię do chemii zwiększeie liczby absolwetów kieruku CEMIA a Uiwersytecie im. A. Mickiewicza w Pozaiu Literatura: [1] Chemia polimerów Tom I. Makrocząsteczki i metody ich otrzymywaia, Chemia polimerów T. II. Podstawowe polimery sytetycze i ich zastosowaie, Chemia polimerów T. III. Polimery aturale i polimery o specjalych właściwościach Praca zbiorowa, Z. Florjańczyk, S. Peczek (red.) ficya Wyd. Politechiki Warszawskiej 2001, 2002, [2] S. Porejko, J. Fejgi, L. Zakrzewski, Chemia Związków Wielkocząsteczkowych, WT, Warszawa [3] M. P. Steves, Wprowadzeie do Chemii Polimerów, PW, Warszawa [4] J. Pęcherz, Chemia polimerów dla szkół średich, WSiP, Warszawa 1989.