Przyczyny, objawy i terapia rotacyzmu u dzieci

Transkrypt

1 Przyczyny, objawy i terapia rotacyzmu u dzieci Materiały i ćwiczenia dla rodziców i nauczycieli. Opracowała: mgr Lidia Qashou pedagog logopeda Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Myślenicach

2 Co to jest rotacyzm i jakie są jego objawy? Jedną z częstszych wad wymowy występujących zarówno u dzieci, jak i u dorosłych jest wadliwa artykulacja głoski r. Wadę tę nazywamy rotacyzmem lub reraniem. W obrębie rotacyzmu występuje: pararotacyzm zastępowanie ( substytucja ) głoski r głoskami wymawianymi prawidłowo, np.: j, l, ł, d, w ( rower - jowej, lowel, łoweł, dowed, wowew ) mogirotacyzm opuszczanie ( elizja ) głoski r, brak gloski r w systemie fonetycznym dziecka, ( ryba yba ) rotacyzm właściwy deformacja gloski r polegająca na tworzeniu dźwięku nie występującego w systemie fonetycznym języka polskiego; na skutek zmiany miejsca artykulacji gloska r powstaje w innym miejscu i brzmienie jej jest zdeformowane. W zależności od miejsca artykulacji wyróżniamy następujące rodzaje rotacyzmu właściwego: rotacyzm języczkowy, tzw. r francuskie rotacyzm wargowy rotacyzm międzyzębowy rotacyzm policzkowy ( boczny ) rotacyzm podniebienny rotacyzm gardłowy rotacyzm nosowy rotacyzm krtaniowy rotacyzm językowo-wargowy rotacyzm językowo-boczny rotacyzm świszczący Rotacyzm właściwy wymaga wczesnej interwencji logopedycznej, w przeciwieństwie do zastępowania lub opuszczania głoski r, co jest normą w rozwoju językowym dziecka. Gloska r jest dźwiękiem trudnym pod względem artykulacyjnym i pojawia się zwykle najpóźniej w zasobie dźwiękowym dziecka, najczęściej w 5. lub 6. roku życia. Wcześniej bywa ona zastępowana przez głoski: j lub l, które są formami rozwojowymi głoski r.

3 Głoska r powstaje wskutek szybkich i delikatnych uderzeń czubka języka o wałek dziąsłowy, znajdujący się za górnymi zębami. Prawidłowe jej tworzenie następuje wówczas, gdy język pozostaje szeroki, jego czubek drga, a boki dotykają wewnętrznych powierzchni górnych zębów trzonowych i dziąseł, przy czym środkowa, a zwłaszcza przednia część języka powinna być ruchliwa i elastyczna. Wargi są przy tym lekko rozchylone, a podniebienie miękkie jest uniesione i zamyka drogę do jamy nosowej. Jakie są przyczyny rotacyzmu? Do najczęstszych przyczyn występowania rotacyzmu zaliczamy: obniżoną sprawność narządów artykulacyjnych, zwłaszcza ruchową sprawność czubka języka, który nie wykonuje drobnych ruchów wibracyjnych koniecznych do wytworzenia prawidłowego r nieprawidłowości w anatomicznej budowie języka ( zbyt duży lub zbyt gruby język, wzmożone lub osłabione napięcie mięśniowe języka, zbyt krótkie wędzidełko językowe ) uniemożliwiające wykonywanie ruchów koniecznych do wytworzenia prawidłowej głoski r obniżony poziom percepcji słuchowej opóźniony rozwój umysłowy i ruchowy nieprawidłowe wzorce wymowy w otoczeniu dziecka słabą zdolność dziecka do koncentrowania uwagi na dźwiękach mowy dziedziczność zaburzenia emocjonalne Terapia rotacyzmu Celem terapii rotacyzmu jest usunięcie wadliwych form realizacji dźwięku r i wytworzenie na ich miejsce formy poprawnej, a następnie utrwalenie jej w mowie kontrolowanej i spontanicznej.

4 Przystępując do korekty wadliwej wymowy głoski r należy przestrzegać następujących zasad: Nie poprawiamy zniekształconej głoski, ale tworzymy nową. Każde ćwiczenie powinno być najpierw wykonane i zademonstrowane dziecku przez logopedę ( nauczyciela, rodzica ). Często powtarzamy przerobiony materiał i ćwiczymy wymowę głoski r w różnych układach i sąsiedztwach fonetycznych. W zależności od formy nieprawidłowej realizacji gloski r najpierw usuwamy elizje ( opuszczanie głoski r ), potem substytucje (zastępowanie głoski r innymi), a na końcu deformacje ( różnego rodzaju zniekształcenia głoski r ). Pamiętamy o systematycznym utrwalaniu i wykonywaniu ćwiczeń zaleconych przez logopedę, gdyż gwarancją sukcesu w terapii logopedycznej jest ścisła współpraca logopedy oraz rodziców i nauczycieli dziecka. Podstawowym warunkiem poprawnej wymowy głoski r jest wysoka sprawność narządów artykulacyjnych, zwłaszcza języka i warg. Rozpoczynając terapię rotacyzmu prowadzimy ćwiczenia wstępne mające na celu doprowadzenie do wibracji czubka języka. Wszystkie ćwiczenia powinny być wykonywane przed lustrem, dokładnie i powoli i powtórzone co najmniej 5 razy. Ć w i c z e n i a j ę z y k a: Wysuwanie i cofanie wąskiego języka. Wysuwanie i cofanie szerokiego języka. Nagryzanie brzegów języka zębami, czyli masowanie i rozciąganie języka. Wsuwanie przedniej części języka między zęby i delikatne żucie go, czyli masowanie języka. Kładzenie szerokiego języka na górnych zębach i górnej wardze. Cofanie języka wzdłuż podniebienia. Mlaskanie i kląskanie językiem. Naśladowanie ssania lub ssanie cukierka czubkiem języka. Wsuwanie i wysuwanie języka między lekko rozwartymi zębami. Kładzenie na czubku języka kawałków papieru i zdmuchiwanie ich. Liczenie górnych, a następnie dolnych zębów. Odklejanie językiem chrupek kukurydzianych lub wafelka z podniebienia.

5 Zlizywanie z przedniej części podniebienia przyklejonego kawałka czekolady, odrobiny miodu lub dżemu. Klaskanie czubkiem języka o podniebienie twarde, od najwolniejszych uderzeń po najszybsze zabawa Jedzie konik. Uderzanie czubkiem języka o górne dziąsła, by spowodować drganie języka. Częste, lecz krótkie żucie gumy, tzn. do momentu utraty przez nią smaku. Energiczne, wielokrotne wybrzmiewanie: - te, te, te - ty, ty, ty - de, de, de - dy, dy, dy Naśladowanie różnych odgłosów: - rybki plum, plum, plum - indyka gul, gul, gul - bociana kle, kle, kle - chodaków klap, klap, klap - mycia chlapu, chlapu, chlapu - jazdy konnej patataj, patataj, patataj Śpiewanie różnych melodii na sylabach: - la, la, la - lo, lo, lo - le, le, le - lu, lu, lu - ly, ly, ly Coraz szybsze wypowiadanie zbitki sylabowej: lalolule. Coraz szybsze i wielokrotne wypowiadanie zbitki: bd. Szybkie kilkukrotne powtarzanie: - nalapatada - nuluputudu - nolopotodo - nylypytydy - nelepetede Powtarzanie ze stopniowym przyspieszaniem: - bda, bdo, bde, bdu, bdy - pta, pto, pte, ptu, pty - bda pta - bdo pto - bde pte

6 - bdu ptu - bdy pty Przyspieszone wielokrotne wybrzmiewanie: - tedamwa, tedamwa, tedamwa - tat tedat, tat tedat, tat tedat - ente dente, ente dente, ente dente - lelum polelum, lelum polelum, lelum polelum - bla ble, bla ble, bla ble - tla tlo tlu, tla tlo tlu, tla tlo tlu - hopla hop, hopla hop, hopla hop Szybkie i wielokrotne wymawianie ( z szeroko otwartymi ustami i czubkiem języka uniesionym do podniebienia ) głosek, zbitek spółgłoskowych i zbitek sylabowych: - ttttt, dddd, tdtdtdtd - ydydy ydydy ydydy - tdn tdn tdn tdn - tedo tedo tedo tedo - tedu tedu tedu tedu - teda teda teda teda - tede tede tede tede - tedy tedy tedy tedy - adda adda adda adda - atta atta atta atta - oddo oddo oddo oddo - otto otto otto otto - uddu uddu uddu uddu - uttu uttu uttu uttu - edo edo edo edo - ety ety ety ety - ddo ddo ddo ddo, ddu ddu ddu ddu, dda dda dda dda, ddy ddy ddy ddy, dde dde dde dde - tdo tdo tdo tdo, tdu tdu tdu tdu, tda tda tda tda, tdy tdy tdy tdy, tde tde tde tde - ududu ududu ududu ududu - ododo ododo ododo ododo - edede edede edede edede - adada adada adada adada Powtarzanie szeptem, a następnie głośno: - la, la, la, trla - lo, lo, lo, trlo - lu, lu, lu, trlu - le, le, le, trle - ly, ly, ly, trly li, li, li, trli

7 Naśladowanie odgłosów, zaczynając od szeptu: - śpiewu ptaków tri li li, - gry na trąbce tra ta ta, tru tu tu, tre te te, - karabinu tr tr tr, dr dr dr, - warczenia psa wrr wrr wrr, - traktora tur tur tur, tyr tyr tyr, pyr pyr pyr, - odlotu ptaków fru fru fru, - ćwierkania wróbli ćwir ćwir ćwir, - zatrzymywania konia prr prr prr, - odgłosu świnki chrum chrum chrum, - chrapania chr chr chr, - dzwoniącego tramwaju dryń dryń dryń, - chrupania chrup chrup chrup, - szorowania szuru szuru szuru, - zapalania światła pstryk pstryk pstryk, - łamania gałęzi trach trach trach. Ć w i c z e n i a w a r g: Naśladowanie odgłosów z otoczenia: - samopoczucia w czasie zimna brr brr brr, - ruszającego motoru brum brum brum, - parskania konia prr prr prr. Energiczne pionowe poruszanie warg bokiem palca. Parskanie wargami z językiem wsuniętym między wargi. Pionowe ruchy palcami po wargach naśladujące grę na gitarze lub harfie. Masowanie dolnej wargi górnymi zębami oraz górnej wargi dolnymi zębami. Utrzymywanie prosto samymi wargami rurki, słomki, patyczka itp. Nabieranie powietrza pod dolną, a następnie pod górną wargę. Zbieranie samymi wargami małych cukierków ze spodka. Naśladowanie wiewiórki gryzącej orzechy ( pracuje dolna warga ). Naśladowanie królika zajadającego trawę ( pracuje górna warga ). Naśladowanie żucia trawy przez krowę ( pracują obie wargi ). Nakładanie wargi górnej na dolną i odwrotnie. Zabawa w Konika i woźnicę raz udawaj konika i parskaj, a następnie udawaj woźnicę i cmokaj. Układanie ust tak, jak przy wymowie samogłoski a ( maksymalnie oddalamy od siebie wargę górną i dolną ). Ściąganie ust tak, jak przy wymowie samogłoski u ( kąciki ust są maksymalnie zbliżone i tworzą ryjek ).

8 Układanie ust tak, jak przy wymowie samogłoski i ( kąciki ust są maksymalnie oddalone od siebie ). Wyraźne i dokładne wymawianie par samogłosek: ao, ae, oi, uy. Kilkakrotne gwizdanie na jednym tonie. W celu doskonalenia i utrwalania poprawnej wymowy głoski r należy dokładnie i systematycznie wykonywać odpowiednio dobrane ćwiczenia artykulacyjne. Po wywołaniu głoski r i utrwaleniu jej poprawnej wymowy w izolacji, prowadzimy ćwiczenia utrwalające tę głoskę w sylabach, wyrazach i zdaniach, a następnie przechodzimy do jej utrwalania w mowie spontanicznej, czyli do automatyzacji prawidłowej wymowy. Najlepsze i najszybsze efekty terapii osiągniemy prowadząc z dzieckiem wszelkie ćwiczenia i gry w formie zabawowej, gdyż właśnie zabawa jest naturalnym przejawem aktywności dzieci w tym okresie rozwojowym. Zabawa staje się więc prostą i skuteczną drogą do opanowania nowych umiejętności, w tym także językowych i artykulacyjnych. Ć w i c z e n i a głoski r: a r t y k u l a c y j n e utrwalające poprawną wymowę S y l a b y: Nagłos: ra, ro, ru, re, ry Śródgłos: ara, oro, uru, ere, yry tra, tro, tru, tre, try dra, dro, dru, dre, dry atra, otro, utru, etre, ytry adra, odro, udru, edre, ydry Wygłos: ar, or, ur, er, yr W y r a z y: Nagłos: rama, rakieta, ropa, roślina, rów, rumianek, rekin, recepta, ryba, rysunek Śródgłos: para, aparat, korona, jezioro, kora, pora, skorupa, piorun, korek, wtorek, skóra, figura, biuro, pióro, teren, litera, żyrafa, trawa, truskawka, drabina, drugi, futro, cytryna, kołdra, podróżnik, praca, pralka, broda, brudny, kratka, krowa, grabie, gruby, karp, alarm, port, urlop, serce, artysta Wygłos: żar, dar, smar, katar, aktor, konduktor, pomidor, tur, dyżur, ser, numer, plaster, cukier, lakier, teatr, metr, litr, wiatr, centymetr

9 Różne pozycje: srebro, rura, reforma, referat, bariera, jarmark, marmur, traktor, rabarbar W y r a ż e n i a: trudna praca, otwarta brama, dobra cytryna, drogie futro, drugie piętro, gruby drut, czarna chmura, dziurawy worek Z d a n i a: Tereska karmi kury. Rózia robi pranie. Renia rysuje trójkąt. W ogrodzie rosną czerwone róże. Romek naprawia stary rower. Robotnicy naprawiają tory tramwajowe. Bronek gra na trąbce. Karol rozbił kryształ. Mariusz projektuje różne wzory ubrania. Marysia i Mirek wybrali się na urlop w góry. Z a g a d k i: Ma małe nóżki, dzióbek i piórka. Wyrośnie z niego dorosła kurka. ( kurczak ) Ma duże rogi, lecz nie jest barankiem. Gospodarz ją doi wieczorem i rankiem. ( krowa ) Kto przezorny, ten na co dzień, Nosi go i przy pogodzie. ( parasol ) Ten, kto jest odważny, może do niej wejść, A gdy dodasz k literkę, to możesz ją zjeść. ( pieczara pieczarka ) W i e r s z y k i: Ogródek Krystyny A w ogródku u Krystyny są truskawki i cytryny, Winogrona, agrest, gruszki, bratki, groszek i pietruszki. Trąbka Piotra Piotrek trąbkę ma, trąbi: tra, tra, tra. Siostra krzyczy: nie! Piotrek: tre, tre, tre.

10 Piotra bawi to, trąbi: tro, tro, tro. Try, tra, tro, tre, tru, tra - to zabawa na sto dwa. Koncert nad jeziorem Rak i ryby nad jeziorem, robią koncert dziś wieczorem. Teraz słychać chór sardynek, a rak gra na tamburynie. Śpiewa arie karp niezdara i wtóruje mu gitara. Tak to grały do północy, aż się zerwał wicher mocny. A tatarak znad jeziora mruczy: Ryby, spać iść pora! Co się dzieje? Sprytna wrona chrupki zjadła. Zręczna sroka broszkę skradła. Źrebak zrywa się z chrobotem. Gawron schronił się za płotem. A chrabąszcze wraz z mrówkami, Tańczą pod chryzantemami. Zabawy dzieci Do lusterka Klara zerka, ma na nosie okulary. Petronelę rozwesela krasnoludek pan Hilary. Panna Laura w swym rondelku ma selery, kalafiorki. Karuzelą kręci Karol, na niej wróbel i sikorki. G r y i z a b a w y u t r w a l a j ą c e p o p r a w n ą w y m o w ę g ł o s k i r : Gdzie jest głoska r? Pokazujemy dzieciom obrazki i nazywamy je. Gdy dziecko usłyszy w wyrazie głoskę r klaszcze w dłonie. Obrazki: sowa, zebra, krowa, lew, tygrys, małpa, kura, pies, rak, ryba. Szukaj głoski r! Dziecko wybiera z loteryjki obrazkowej obrazki zawierające w swojej nazwie głoskę r. Obrazki: lampa, ręka, gazeta, parasol, radio, stół, grabie, kwiat, wiadro, wiatrak.

11 Złap piłeczkę! Dziecko podrzuca do góry i łapie piłeczkę, wypowiadając przy tym wyrazy: - zaczynające się na głoskę r : róża, ryba, rysunek, rogal, rolnik - zawierające głoskę r : pióro, wróbel, krata, trawa, brama - kończące się na głoskę r : komputer, plaster, telewizor, aktor, sweter Logopedyczny Piotruś Wymawiamy wyraz zawierający głoskę r, pokazując równocześnie odpowiedni obrazek. Dziecko wyszukuje taki sam obrazek i powtarza wyraz. Obrazki: arbuzy, zegar, róża, sarna, aparat, rak, sznur, śpiwór, rowerek, pożar, buraki, rysunek. Dokończ zdanie! Pokazujemy dziecku ilustrację i rozpoczynamy zdanie, które dziecko ma dokończyć, a potem w całości powtórzyć: Obok ławki stoi ( drabina ). Na kamieniu siedzi ( rak ). Po podwórzu chodzą ( kury ). Na wieszaku wisi ( ręcznik ). W lesie wybuchł ( pożar ). Tata kupił ( motor ). Powiedz poprawnie! Wymawiamy wyrazy z głoską r prawidłowo lub błędnie ( np. lak, klowa, zegal ), pokazując równocześnie obrazki. Dziecko reaguje klaśnięciem na błąd w wymowie, wypowiadając poprawną formę tego wyrazu. Obrazki: truskawka, brama, cytryna, ręka, trąbka, gruszka, kredka. Powtórz wyrazy! Wypowiadamy słowa z podziałem na sylaby i prosimy dziecko, by powtórzyło je w taki sam sposób. W czasie powtarzania dziecko

12 wyklaskuje sylaby. Wyrazy: lor-net-ka, cyr-kiel, ro-gal, lus-ter-ko, plas-ter, le-kar-stwo, te-le-wi-zor, o-ku-la-ry, la-tar-nia, ron-del, je-zio-ro, fu-jar-ka, cza-ro-dziej, jasz-czur-ka, pa-ra-sol, la-tar-ka. Znajdź obrazek! Pokazujemy dziecku różne obrazki i ilustracje, wypowiadając równocześnie zdanie. Dziecko powtarza zdanie, wskazując odpowiedni obrazek: Grajek gra na fujarce. Marta rysuje obrazek. Rolnik pracuje w ogrodzie. Krysia zrywa czereśnie. Hydraulik naprawia kran. Piotrek ma czerwony rower. Co to jest? Kto to jest? Krótko opisujemy pokazywany obrazek, a dziecko odgaduje jego nazwę. Mówimy np.: Otrzymujemy go na urodziny lub imieniny. Dziecko odpowiada: prezent. Obrazki: trawa, trąba, drabina, kran, kret, biedronka, pralka, fryzjer, krawiec, aktor, hydraulik, rolnik, wiatr. Przykładowe opisy do w/w obrazków: - Rośnie zielona na łące. - Gra na niej trębacz. - Możesz wyjść po niej na drzewo. - Gdy go odkręcisz, leje się z niego woda. - Zwierzątko, które drąży korytarze pod ziemią. - Malutki, czerwony owad w czarne kropki. - Mama pierze w niej brudne ubrania. - Kto potrafi robić ładne fryzury? - Kto potrafi uszyć sukienkę lub spodnie? - Kto gra w teatrze lub w filmie? - Kto naprawi zepsuty kran? - Kto pracuje w polu? - Co musi wiać, żeby poleciał latawiec? Mówimy razem Mówimy początek wyrazu, a dziecko dodaje na końcu brakującą sylabę zawierającą głoskę r i powtarza cały wyraz, np.: fryz-jer, boha-ter, tornis-ter, reni-fer, plas-ter, kalory-fer, telewi-zor, kompu-ter, Barba-ra, rabar-bar, repor-ter itp.

13 Komunikowanie się z innymi ludźmi jest jedną z najważniejszych potrzeb psychicznych każdego człowieka już od najmłodszych lat życia. Dzięki temu procesowi ma on możliwość poznawania samego siebie oraz otaczającej go rzeczywistości, co z kolei warunkuje jego właściwe funkcjonowanie w społeczeństwie. Mowa odgrywa szczególnie ważną rolę w prawidłowym rozwoju dziecka. Kłopoty z prawidłową wymową - także z prawidłową wymową głoski r - często są dla dziecka ogromną przeszkodą w prawidłowym funkcjonowaniu, zarówno w jego najbliższym środowisku, którym jest rodzina, jak i w grupie rówieśniczej, w przedszkolu lub w szkole. Problemy te wpływają bowiem niekorzystnie na proces porozumiewania się dziecka z najbliższymi członkami rodziny oraz rówieśnikami, utrudniają mu właściwe wykonywanie zadań w sytuacjach wymagających mówienia, zgłaszania własnych potrzeb i kontaktowania się z otoczeniem. Niejednokrotnie wada wymowy jest również powodem powstawania logofobii, czyli stresu i lęku przed mówieniem. W przypadku opóźnienia rozwoju mowy ( np. brak realizacji głoski r do 7. roku życia ) lub pojawienia się zaburzeń mowy ( np. zdeformowane brzmienie głoski r ) konieczna jest jak najszybsza konsultacja logopedyczna. Podjęta i systematycznie prowadzona terapia logopedyczna pomoże dziecku skutecznie pokonać trudności z opanowaniem wymowy głoski r. Podstawą pracy logopedy oraz skuteczności terapii logopedycznej jest przede wszystkim systematyczność i dokładność w wykonywaniu ćwiczeń, ścisła współpraca i współdziałanie logopedy, rodziców i nauczycieli pracujących z dzieckiem oraz rzetelne realizowanie zaleceń logopedy. Takie postępowanie mobilizuje dziecko do podejmowania wysiłku i intensywnej pracy, budzi jego wiarę we własne możliwości, a w wyniku osiąganych postępów powoduje lepsze jego samopoczucie, które umożliwia mu łatwiejsze nawiązywanie kontaktu słownego z otoczeniem, a przez to prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie - w rodzinie, przedszkolu, szkole, środowisku.

14 Bibliografia: 1. Dawczak B., Spychał I. Rerki, Wydawnictwo BEA, Toruń Góral-Półrola J., Zakrzewska St. Będę mówić poprawnie, Wydawnictwo MAC Edukacja S.A., Kielce Góral-Półrola J., Zakrzewska St. Chcę mówić poprawnie, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce Gurba U. Zeszyty logopedyczne, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Rodak H. Uczymy się poprawnie mówić, WSiP, Warszawa Spałek E., Piechowicz-Kułakowska C. Jak pomóc dziecku z wadą wymowy, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Wrzesińska M. Chcę poprawnie wymawiać cz. I i II, Wydawnictwo Abedik, Poznań 1999.