DZIECI I M ODZIE NIEPE NOSPRAWNA W PLACÓWKACH INTEGRACYJNYCH W LATACH

Transkrypt

1 DZIECI I M ODZIE NIEPE NOSPRAWNA W PLACÓWKACH INTEGRACYJNYCH W LATACH Idea kszta cenia integracyjnego staje si coraz bardziej powszechna, uwidacznia to sta y wzrost wspólnie ucz cych si uczniów niepe nosprawnych ze zdrowymi rówie nikami. Zgodnie ze zmianami wprowadzonymi do systemu o wiaty w my l idei integracji i wyrównywania szans edukacyjnych w szko ach i oddzia ach integracyjnych uczy si coraz wi cej dzieci z upo ledzeniem umys owym, trudno ciami poruszaniu si, zaburzeniami widzenia, s uchu, ze sprz onymi niepe nosprawno ciami, z zaburzeniami zachowania, niedostosowane spo- ecznie, dzieci z przewlek ymi chorobami somatycznymi. Zestawienie dotycz ce dzieci i m odzie y niepe nosprawnych w przedszkolach i szko- ach z oddzia ami integracyjnymi ilustruje poni sza tabela. Tabela 8. Liczba uczniów niepe nosprawnych w oddzia ach integracyjnych w latach / / / / /08 Przedszkola Szko y podstawowe Gimnazja Ponadgimnazjalne Razem We wszystkich typach szkó wyra nie zauwa alna jest tendencja wzrostu liczby dzieci i m odzie y niepe nosprawnej.poni szy wykres przedstawia dynamik przyrostu ogólnej liczby dzieci i m odzie y niepe nosprawnych w placówkach prowadz cych kszta cenie integracyjne w Polsce. 25

2 Wykres 8 Liczba dzieci niepe nosprawnych w oddzia ach integracyjnych w latach Liczba dzieci niepe nosprawnych / / / / /08 Obserwujemy sta y wzrost liczby dzieci niepe nosprawnych w integracyjnych formach kszta cenia, jednak e dynamika wzrostu jest ró na. Nale y podkre li, e dynamika ta najsilniejsza by a w latach Liczba uczniów w oddzia ach integracyjnych wzros a wówczas 2;5 krotnie z 8735 do uczniów. W analizowanym pi cioletnim okresie przyrost wyst powa nadal, jednak nie by tak dynamiczny. W kolejnych latach po wprowadzeniu wcze niej ju wspomnianego rozporz dzenia obserwuje si sta y wzrost liczby dzieci i m odzie y niepe nosprawnych, ale widoczne jest spowolnienie jego dynamiki. Rocznie dynamika przyrostu nie jest ju tak du a jak w latach poprzednich, bowiem pomi dzy rokiem szkolnym 2005/2006 a 2006/2007 wzrost wynosi tylko 634 co stanowi o jedynie 2%, a na przestrzeni lat 2006/ /2008 przyrost liczby uczniów wynosi 3257, co oznacza wzrost o 13%. Coraz wi cej rodziców uczniów z orzeczeniami o potrzebie kszta cenia specjalnego decyduje si na kszta cenie swoich dzieci w najbli szej szkole czy przedszkolu ogólnodost pnym W ostatnich latach obserwujemy spowolnienie dynamiki przyrostu liczby dzieci niepe nosprawnych w przedszkolach z oddzia ami integracyjnymi. Mo na przypuszcza, e zwi zane to jest z wi kszym otwarciem przedszkoli ogólnodost pnych na przyj cie tych dzieci. Ten kierunek zmian zosta wskazany i zaszczepiony podczas konferencji Wspomaganie rozwoju dziecka w rodowisku przedszkolnym, na której zosta y przedstawione nast puj ce tezy: 26

3 1. Przedszkole powinno zaspakaja zró nicowane potrzeby dzieci i modyfikowa swoje dzia ania i organizacj w zale no ci od sytuacji i potrzeb dzieci. 2. Przedszkola s w a ciwym miejscem wspierania rozwoju ka dego dziecka, w tym równie niepe nosprawnego i jego rodziny. 3. Ka de dziecko niepe nosprawne i wolniej rozwijaj ce si w dobrze zorganizowanym rodowisku przedszkolnym mo e uczy si ró nych rzeczy i odnie sukces na miar swoich mo liwo ci. 4. Przedszkole jako naturalne rodowisko rozwojowe dziecka ma pe ne mo liwo ci, by towarzyszy dziecku w jego rozwoju podobnie jak rodzina i daje szans wzrostu w sferze moralnej, spo ecznej, emocjonalnej i intelektualnej. 5. Przyjazna grupa rówie nicza jest dla dziecka niepe nosprawnego i wolniej rozwijaj cego si wa nym ród em wsparcia - elementem terapeutycznym dostarczaj cym naturalnych bod ców rozwojowych i prawid owych wzorców zachowania. 6. Wczesna, kompleksowa i systematyczna pomoc powinna by udzielana dziecku niepe nosprawnemu lub wolniej rozwijaj cemu i jego rodzinie w lokalnym rodowisku, w pobli u miejsca zamieszkania, w przedszkolu tam gdzie s jego rówie nicy i rodze stwo. 7. Terapia specjalistyczna dziecka tylko taka jaka jest konieczna, ma pomóc w uzyskaniu wi kszej samodzielno ci i niezale no ci oraz pe niejszej integracji rodowiskowej. 8. Program pracy z dzieckiem jest planowany uzgadniany i realizowany z rodzicami dziecka i specjalistami. 9. Dzieci niepe nosprawne maj jak najcz ciej uczestniczy "przynale e " do rodowisk w zbli onych grupach wiekowych, gdy to gwarantuje pe niejsze relacje i interakcje z innymi dzie mi. Jest to nowe zadanie dla samorz du lokalnego, który ma zach ca na swoim terenie ka de przedszkole i udziela niezb dnego wsparcia finansowego, tak by mog y one realizowa to wa ne zadanie, jakim jest wspieranie rozwoju dziecka niepe nosprawnego i jego rodziny. Nale y zwróci uwag na dzieci niepe nosprawne z oddzia ów 0 i w przedszkolach i szko ach podstawowych z oddzia ami integracyjnymi. Rodzice dzieci niepe nosprawnych wybieraj cz ciej rodowiska przedszkolne na okres przygotowuj cy do szko y. Zdecydowanie rzadziej dzieci trafiaj do oddzia ów przy szko ach, które niejednokrotnie nie s dostatecznie przygotowane i warunki organizowane w szko ach s mniej sprzyjaj ce. Rodzice wol aby dzieci przygotowywa y si do szko y w warunkach przedszkolnych. Zdecydowana wi kszo dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych pozostaje w przedszkolach, które maj mniejsze bariery architektoniczne i daj wi ksze poczucie bezpiecze stwa. 27

4 Na przestrzeni roku w przedszkolach liczba dzieci niepe nosprawnych wzros a o 6%, w szko ach podstawowych o 52% uczniów z orzeczeniami o kszta ceniu specjalnym, w gimnazjach o 35%, w szko ach ponadgimnazjalnych o 7%. Pomimo wci wzrastaj cej liczby uczniów niepe nosprawnych w szko ach podstawowych, na przestrzeni lat obserwujemy spowolnienie tempa przyrostu. Dynamika ta ju nie jest taka wysoka jak na przestrzeni lat , kiedy liczba ta wzros a prawie 2,5 krotnie (wzrost od uczniów rocznie). Po wprowadzeniu gimnazjum do systemu edukacji w roku szkolnym 1999/2000 dyrektorzy szkó starali si o kontynuacj nauczania integracyjnego na tym etapie edukacyjnym, co wi za o si z tworzeniem nowych oddzia ów integracyjnych w gimnazjach. Jednocze nie widzimy zmniejszanie si liczby uczniów niepe nosprawnych na tym poziomie w stosunku do poziomu szko y podstawowej co oznacza, e nie wszystkie dzieci kontynuuj nauk w systemie integracyjnym, cz z nich przechodzi do systemu specjalnego, rzadziej otwartego. Nale y d y do tworzenia warunków w celu zapewnieni kontynuowania nauki na wy szych poziomach edukacyjnych przez m odzie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Analiza liczbowa dzieci i m odzie y o ró nym typie niepe nosprawno ci uczestnicz cych w procesie nauczania integracyjnego na przestrzeni pi ciu lat ( ) Tabela 9. Liczba dzieci w podziale na rodzaj niepe nosprawno ci w latach od 2003/04 do 2007/08 Rodzaj niepe nosprawno ci 2003/ / / / /08 Niewidome S abo widz ce Nies ysz ce S abo s ysz ce Upo ledzone umys owo w stopniu lekkim Upo ledzone umys owo w stopniu umiarkowanym i znacznym

5 Z rozpoznanym autyzmem Przewlekle chore Niepe nosprawne ruchowo Z niepe nosprawno ci sprz on Z zaburzonym zachowaniem, niedostosowane spo ecznie Razem Ogó em nast puje systematyczny wzrost liczby uczniów niepe nosprawnych w ka dym nast pnym roku sprawozdawczym. Poni szy wykres pokazuje tendencje zmian w rozk adzie liczby dzieci w ró nych typach niepe nosprawno ci. Wykres 9 Liczba dzieci w podziale na rodzaj niepe nosprawno ci 29

6 Jak wynika z wykresu 11 i tabeli 9 najliczniejsz grup w ród integrowanych dzieci w przedszkolach i szko ach stanowi dzieci i m odzie : upo ledzone umys owo w stopniu lekkim, umiarkowanym i znacznym uczniów w roku szkolnym 2007/2008 wzrost o 69,4% w stosunku do roku 2003/2004, najliczniejsza jest grupa dzieci upo ledzonych umys owo w stopniu lekkim. z zaburzeniami zachowania i niedostosowaniem spo ecznym uczniów w roku szkolnym 2007/2008 wzrost o 202,5% w stosunku do roku 2003/2004, z niepe nosprawno ci ruchow 3706 uczniów w roku szkolnym 2007/2008 wzrost o 77,8% w stosunku do roku 2003/2004. W ród dzieci niepe nosprawnych ruchowo najliczniejsz grup stanowi dzieci z mózgowym pora eniem dzieci cym (3/1000 urodzonych dzieci), g ownie ze wzgl du na obecno tej grupy dzieci szko y wprowadzaj dostosowania architektoniczne. Zainteresowanie form integracyjna jest du e ze wzgl du na wi ksze poczucie bezpiecze stwa, pomoc i wsparcie drugiego pedagoga, mniej liczne klasy. przewlekle chore uczniów w roku szkolnym 2007/2008 wzrost o 30,2% w stosunku do roku 2003/2004. Dzieci z chorobami przewlek ymi cz sto wymagaj opieki medycznej w trakcie zaj szkolnych dlatego bywa, e szko y broni si przed ich przyjmowaniem z obawy o wi ksz odpowiedzialno za ich bezpiecze stwo. Ta grupa dzieci jest obj ta kszta ceniem specjalnym nie z racji samej choroby, ale jej skutków dla przebiegu nauki i istniej cych w zwi zku chorob specjalnych potrzeb edukacyjnych. z niepe nosprawno ci sprz on uczniów w roku szkolnym 2007/2008 wzrost o 45,7% w stosunku do roku 2003/2004. Liczba tych dzieci w 2004/05 roku gwa townie wzros a, a w kolejnych 3 latach ulega obni eniu. Mo e to wiadczy o bardziej precyzyjnym diagnozowaniu zgodnie z dominuj c niepe nosprawno ci i rozumie nale y, e dzieci te znalaz y si w innych grupach niepe nosprawno ci. Mo e to równie wiadczy o mylnym raportowaniu z uwagi na nieprecyzyjno kategorii. Aby wyeliminowa pomy ki podczas orzekania i sprawozdawczo ci, przygotowywana jest definicja niepe nosprawno ci sprz onej w projekcie zmian w ustawie o systemie o wiaty. z rozpoznanym autyzmem uczniów w roku szkolnym 2007/2008 wzrost o 141,7% w stosunku do roku 2003/2004. Do wzrostu obecno ci tej grupy dzieci w kszta ceniu integracyjnym przyczynia si silne lobbowanie rodziców i organizacji pozarz dowych zwi zanych ze rodowiskiem osób z autyzmem, którzy cz sto s przekonani, 30

7 e nauka w oddziale integracyjnym b dzie mia a pozytywny wp yw na popraw funkcjonowania spo ecznego tych dzieci. Wyj tek stanowi grupa uczniów niewidomych i nies ysz cych, których liczba w oddzia- ach integracyjnych w skali kraju stale spada. Zauwa alny jest spadek liczby dzieci niewidomych o 43,1% na przestrzeni pi ciu lat i spadek dzieci nies ysz cych o 10,3%. Dzieci z zaburzeniami zmys ów s uchu i wzroku stanowi najmniej liczn grup w oddzia ach integracyjnych, poniewa jest ich mniej w populacji dzieci niepe nosprawnych, a tak e jest to grupa uczniów niepe nosprawnych, której do znaczna cz nadal kszta ci si w szko ach specjalnych. Grupa ta wymaga specjalnych metod i specjalistycznej pomocy tyflo- i surdopedagogów. Rodzice obawiaj si, i dziecko nie otrzyma w klasie integracyjnej w a ciwej pomocy (np. nie nauczy si alfabetu Braille a) i z tego wzgl du posy aj je do szkó specjalnych. Nie bor jednak pod uwag konsekwencji emocjonalnych i ogranicze spo ecznych w doros ym yciu, na które cz sto wskazuj doro li niewidomi, którzy pobierali nauk w szko ach specjalnych G bszej analizy wymaga bardzo du y wzrost liczby dzieci z zaburzeniami zachowania i niedostosowanych spo ecznie na przestrzeni badanych lat. Liczba orzecze dla tej grupy dzieci w ostatnich latach stale ro nie i cz z nich posy ana jest do klas integracyjnych ze wzgl du na mniejsz liczebno klas i obecno pedagoga specjalnego Liczba dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi i zaburzeniami zachowania oraz niedostosowanych spo ecznie wynosi 18,8 % wszystkich dzieci niepe nosprawnych kszta c cych si w szko ach integracyjnych w roku szkolnym 2007/2008. Dzieci te stwarzaj powa ne trudno ci wychowawcze, zaburzaj funkcjonowanie grupy i procesu nauczania, co powoduje, e staj si powa nym wyzwaniem dla szkó i kadry pedagogicznej, bowiem dzieci te wymagaj ogromnej uwagi, specjalistycznego wsparcia ze strony nauczycieli jak równie grupy rówie niczej. Sugerowane jest przeprowadzenie g bszych bada nad tym zjawiskiem i przyczynami jego powstania. Jest to tym bardziej niepokoj ce, gdy we mie si pod uwag malej cy przyrost naturalny i ni demograficzny w szko ach. Ciekaw spraw, której warto si przyjrze jest przyrost dzieci z rozpoznanym autyzmem ( 1/ urodze ). Wydaj si, e wysoki wspó czynnik wagi subwencji przy orzeczeniu tej niepe nosprawno ci powodowa znaczny wzrost liczby tych dzieci w placówkach integracyjnych. W obr bie szerokiego spektrum autyzmu, s dzieci o bardzo zró nicowanym stopniu nasilenia zachowa autystycznych, w zwi zku z tym mog mie ró ne potrzeby edukacyjne chocia s kwalifikowane do tego samego typu niepe nosprawno ci. Mo na si zastanawia czy cz dzieci ze spektrum autyzmu nie jest zbyt atwo orzekana przez PPP. 31

8 Na poszczególnych etapach edukacyjnych obserwuje si ró nice w rozk adach liczbowych uczniów w zale no ci od rodzajów niepe nosprawno ci na przestrzeni ostatnich pi ciu lat. W przedszkolach najliczniejsz grup stanowi dzieci z niepe nosprawno ci sprz - on i upo ledzeniem umys owym w stopniu umiarkowanym i znacznym oraz z rozpoznanym autyzmem, których liczba na przestrzeni raportowanych 5 lat znacz co wzros a o 134%. Wydaje si, e tak znacz cy wzrost liczby orzecze dla tego typu niepe nosprawno ci wymaga g bszej analizy.. W szko ach podstawowych i w gimnazjach w roku szkolnym 2007/08 najliczniejsz grup sta a si po raz pierwszy grupa dzieci i m odzie y z zaburzeniami zachowania i niedostosowaniem spo ecznym. Notuje si bardzo wysoki i dynamiczny wzrost na przestrzeni 5 raportowanych lat - w szko ach podstawowych o 2023 dzieci wzrost prawie trzykrotny w stosunku do roku 2003/2004, a gimnazjach o 1243 uczniów wzrost ponad cztero i pó krotny. Druga co do liczebno ci grupa to dzieci upo ledzonych w stopniu lekkim. W szko ach ponadgimnazjalnych najliczniejsz grup stanowili uczniowie z niepe nosprawno ci ruchow, nast pnie uczniowie przewlekle chorzy, a na trzecim miejscu m odzie z zaburzeniami zachowania i niedostosowana spo ecznie. Z punktu widzenia dynamiki na pierwszym miejscu, w ka dym z typów szkó najwi kszy wzrost obserwujemy w ród dzieci z zaburzonym zachowaniem i niedostosowanych spo- ecznie. Wskazuje to na narastaj cy problem, z którym powinny zmierzy si zarówno szko y, ale przede wszystkim rodzice. 32

9 Poni sze wykresy ilustruj zró nicowanie w rozk adach. Wykres 10 Rodzaj niepe nosprawno ci a liczba dzieci w przedszkolach 1000 Niew idome 900 S abo w idz ce 800 Nies ysz ce 700 S abo s ysz ce lekkim umiarkow anym i znacznym Z rozpoznanym autyzmem 300 Przew lekle chore 200 Niepe nospraw ne ruchow o 100 Z niepe nospraw no ci sprz on / / / / /08 Z zaburzonym zachow aniem, niedostosow ane spo ecznie Najliczniejsz grup dzieci niepe nosprawnych w przedszkolach z oddzia ami integracyjnymi, stanowi dzieci z: niepe nosprawno ci sprz on 735 dzieci w roku szkolnym 2007/2008 i liczba ta w raportowanym okresie utrzymuje si na podobnym poziomie, z upo ledzeniem umys owym w stopniu umiarkowanym i znacznym dzieci w roku szkolnym 2007/2008, wzrost o 31,7% w stosunku do roku 2003/2004, z rozpoznanym autyzmem 682 dzieci w roku szkolnym 2007/2008, wzrost o 134,4% w stosunku do roku 2003/2004, Znacz cy jest gwa towny przyrost dzieci z rozpoznanym autyzmem, który rozpocz si dwa lata temu (2005/ dzieci, 2006/ dzieci). 33

10 Wykres 11 Rodzaj niepe nosprawno ci a liczba dzieci w szko ach podstawowych 3500 Niew idome 3000 S abo w idz ce 2500 Nies ysz ce S abo s ysz ce lekkim umiarkow anym i znacznym Z rozpoznanym autyzmem 1000 Przew lekle chore Niepe nospraw ne ruchow o 500 Z niepe nospraw no ci sprz on / / / / /08 Z zaburzonym zachow aniem, niedostosow ane spo ecznie Najliczniejsz grup w szko ach podstawowych stanowi dzieci z nast puj cymi niepe nosprawno ciami: z zaburzeniem zachowania, i niedostosowaniem spo ecznym dzieci w roku szkolnym 2007/2008, wzrost o 185,9 % w stosunku do roku 2003/2004, upo ledzenie umys owe w stopniu lekkim dzieci w roku szkolnym 2007/2008, wzrost o 67,8% w stosunku do roku 2003/2004, przewlekle chore dzieci w roku szkolnym 2007/2008, wzrost o 23,0% w stosunku do roku 2003/2004, z niepe nosprawno ci sprz on dzieci w roku szkolnym 2007/2008, wzrost o 48,5% w stosunku do roku 2003/2004, z niepe nosprawno ci ruchow dzieci w roku szkolnym 2007/2008, wzrost o 56,2% w stosunku do roku 2003/2004, 34

11 Znacz cy jest gwa towny wzrost dzieci z zaburzonym zachowaniem i niedostosowanych spo ecznie. Spad a natomiast liczba dzieci niewidomych o 4,6% i nies ysz cych o 22,3% na przestrzeni pi ciu lat. Wykres 12 Rodzaj niepe nosprawno ci a liczba dzieci w gimnazjach 1800 Niew idome 1600 S abo w idz ce 1400 Nies ysz ce 1200 S abo s ysz ce / / / / /08 lekkim umiarkow anym i znacznym Z rozpoznanym autyzmem Przew lekle chore Niepe nospraw ne ruchow o Z niepe nospraw no ci sprz on Z zaburzonym zachow aniem, niedostosow ane spo ecznie Na etapie kszta cenia gimnazjalnego dominuj c niepe nosprawno ci sta o si w ostatnim badanym okresie niedostawanie spo eczne wraz z zaburzeniami zachowania. W roku 2005/06 liczba tych dzieci wynosi a 959, w 2006/07 wzros a do 1299 osób, w roku 2007/2008 osi gn a liczb 1584 dzieci. Na przestrzeni analizowanych lat nast pi 4,5 krotny wzrost liczebno ci tej grupy m odzie y. Na drugim miejscu, co do liczebno ci orzecze znajduje si m odzie z upo ledzeniem umys owym w stopniu lekkim (1463 w 2007/08, a w roku 2006/07 wynosi o 1346). Na przestrzeni analizowanych lat nast pi 3 krotny wzrost liczebno ci tej grupy m odzie y. Kolejna grupa to uczniowie niepe nosprawni ruchowo (849 w roku 2007/2008, a w roku poprzednim 809). Na przestrzeni analizowanych lat nast pi 2,5 krotny wzrost liczebno- ci tej grupy m odzie y. Dzieci przewlekle chore (761 w 2007/2008 w roku 2006/07 623). Na przestrzeni analizowanych lat nast pi 1,3 krotny wzrost liczebno ci tej grupy m odzie y. 35

12 Z punktu widzenia dynamiki na pierwszym miejscu najwi kszy wzrost obserwujemy w ród dzieci z zaburzonym zachowaniem i niedostosowanych spo ecznie. Wskazuje to na narastaj cy problem, z którym powinny zmierzy si zarówno szko y, ale przede wszystkim rodzice. Wykres 13 Rodzaj niepe nosprawno ci a liczba dzieci w szko ach ponadgimnazjalnych Niew idome S abo w idz ce 350 Nies ysz ce 300 S abo s ysz ce lekkim umiarkow anym i znacznym Z rozpoznanym autyzmem Przew lekle chore 100 Niepe nospraw ne ruchow o / / / / /08 Z niepe nospraw no ci sprz on Z zaburzonym zachow aniem, niedostosow ane spo ecznie W szko ach ponadgimnazjalnych najliczniejsz grup stanowili uczniowie z niepe nosprawno ci ruchow (395 w 2007/08, a w roku 2006/07 wynosi o 364). Kolejna grupa to uczniowie przewlekle chorzy (333 w 2007/08, a w roku 2006/07 wynosi o 304). Na trzecie miejsce wysun a si grupa dzieci z zaburzonym zachowaniem i niedostosowanych spo ecznie (231 w 2007/08, a w roku 2006/07 wynosi o 191). Równie w tej grupie wyst puje najwi ksza dynamika wzrostu. Analizuj c powy sze wykresy mo na sformu owa nast puj ce spostrze enia: powi kszaj ca si dynamicznie liczba dzieci niedostosowanych spo ecznie i z zaburzeniami zachowania w oddzia ach integracyjnych wymaga generalnych i bardzo z o onych rozwi za ; wi si to z potrzeb opracowania systemowych rozwi za, i sta ej wspó pracy szko y, nauczycieli, wychowawców oraz rodziców. 36

13 w pracy wychowawczej pojawia si konieczno poszukiwania skutecznych metod pracy z rosn c liczb uczniów z zaburzeniami zachowania i zaburzeniami emocjonalnymi, z ADHD, z chorobami psychicznymi i z zagro onych uzale nieniem, konieczno przygotowania kadry nauczycielskiej do opieki i nauczania dzieci autystycznych w pierwszej kolejno ci w szko ach podstawowych na wy szych etapach nauczania; by mo e warto zastanowi si nad trafno ci i rzetelno ci diagnoz dotycz cych autyzmu oraz poprawno ci orzecze. System polski wyró nia ponad 10 kategorii specjalnych potrzeb edukacyjnych ze wzgl du na rodzaj niepe nosprawno ci. Natomiast jak pokazuje raport dotycz cy specjalnych potrzeb edukacyjnych w Europie tendencj jest odchodzenie od katalogowego wyliczania rodzajów niepe nosprawno ci i zwracanie uwagi przede wszystkim na spo eczne i pedagogiczne skutki dysfunkcji. 6 Identyfikowanie s obszary funkcjonowania ucznia o specjalnych potrzebach edukacyjnych wymagaj ce wsparcia np. uczenie si, percepcja, zachowanie, rozwój motoryczny, emocjonalny, spo eczny, umiej tno ci komunikacyjne. Okre lane s skutki specjalnych potrzeb edukacyjnych dla procesu wychowania i nauczania oraz niezb dna pomoc w nauce i przygotowaniu do ycia. 6 Special Needs Education in Europe. Raport European Agency for Development in Special Needs Education, 2003, 37