Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Wydział Biologii i Hodowli Zwierząt Instytut Hodowli Zwierząt Zakład Hodowli Bydła i Produkcji Mleka

Transkrypt

1 Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Wydział Biologii i Hodowli Zwierząt Instytut Hodowli Zwierząt Zakład Hodowli Bydła i Produkcji Mleka Roman Frankowski ANALIZA EFEKTYWNOŚCI ODCHOWU CIELĄT W STADZIE BYDŁA RASY LIMOUSINE Z UWZGLĘDNIENIEM WYBRANYCH CZYNNIKÓW CHOWU ORAZ GENETYCZNEGO POLIMORFIZMU HORMONU WZROSTU THE ANALYSIS OF CALVES REARING EFFICIENCY IN LIMOUSIN CATTLE HERD WITH RESPECT TO SELECTED BREEDING FACTORS AND GENETIC POLYMORPHISM OF GROWTH HORMONE Praca doktorska wykonana pod kierunkiem dr. hab. Andrzeja Zachwieji, prof. nadzw. Wrocław 2011

2 Składam serdeczne podziękowania Panu dr. hab. Andrzejowi Zachwieji prof. nadzw. za poświęcony czas, cierpliwość i nieocenioną pomoc w trakcie realizacji badań i powstawania pracy. Dziękuję Panu prof. dr. hab. Tadeuszowi Szulcowi oraz wszystkim Pracownikom Zakładu Hodowli Bydła i Produkcji Mleka za pomoc, wsparcie i życzliwość. Szczególne słowa wdzięczności dla Ś. P. prof. dr. hab. Aleksandra Dobickiego, który przez wiele lat mnie motywował i inspirował do podejmowania działań także na polu naukowo-badawczym. 2

3 Spis treści Streszczenie 4 Summary Wstęp...8 Przegląd piśmiennictwa Materiał i metody Charakterystyka firmy Radan 1 51 Omówienie wyników i dyskusja Frekwencja genotypów i alleli hormonu wzrostu...57 Parametry wzrostu i pokroju krów matek..59 Wskaźniki biochemiczne krwi krów matek...64 Skład siary, mleka i mleczność krów Masa ciała cieląt i przyrosty dobowe w okresie odchowu Wskaźniki odchowu cieląt w grupach ojcowskich Wskaźniki odchowu cieląt hodowlanych Wskaźniki rozrodu w stadzie Podsumowanie i wnioski.105 Literatura Fotografie Spis tabel Spis rysunków Spis fotografii

4 Streszczenie Analiza efektywności odchowu cieląt w stadzie bydła rasy limousine z uwzględnieniem wybranych czynników chowu oraz genetycznego polimorfizmu hormonu wzrostu. Celem przeprowadzonych badań była analiza efektywności odchowu cieląt w stadzie bydła rasy limousine, w zależności od wybranych czynników chowu oraz genetycznego polimorfizmu hormonu wzrostu krów. Badania prowadzono w stadzie bydła rasy limousine, w okresie od 2004 do 2007 roku, objęto nimi 236 krów i ich cielęta. W celu ustalenia wariantów genetycznych hormonu wzrostu od wszystkich zwierząt objętych doświadczeniem pobierano próby krwi. Analizę polimorficznych form hormonu wzrostu krów matek i cieląt określono przy wykorzystaniu metody PCR-RLFP. Od krów pierwiastek pobrano próby siary, do 6 godzin po porodzie oraz mleka po zakończeniu 1. m-ca laktacji. Przeprowadzono analizę składu podstawowego siary i mleka krów oraz wybranych wskaźników biochemicznych krwi, określono także: masę ciała po urodzeniu, masę ciała i przyrosty dobowe w wieku 210 dni, wymiary ciała w wieku pierwszego wycielenia krów matek, masę ciała krów matek po kolejnych wycieleniach. Dokonano oceny pokroju i porodu, oszacowano także mleczność krów matek. Analizę statystyczną oparto na modelu wieloczynnikowej analizy wariancji, uwzględniającym efekty: wieku krów, ich masy ciała, genetycznego polimorfizmu hormonu wzrostu krów matek i ich cieląt, płci cieląt, ojca. Rezultaty przeprowadzonych badań wskazują na wpływ genetycznego polimorfizmu krów matek na wyniki odchowu ich cieląt, w kolejnych latach ich użytkowania. Wykazano wyższe wartości analizowanych wskaźników odchowu w grupie jałówek i buhajków hodowlanych dla genotypu VV hormonu wzrostu. w stadzie. Odnotowano również wyższe wartości masy ciała i kalibru krów matek w tej grupie genotypu, które łączyły się z tendencją do wyższej ich mleczności. Obserwowano istotne różnice parametrów odchowu cieląt w zależności od ich płci. Wszystkie uzyskane wskaźniki dotyczące parametrów wzrostu i odchowu cieląt, zarówno w całej grupie zwierząt objętych badaniami, jak i w grupie zwierząt hodowlanych wskazują na 4

5 możliwość wykorzystania w stadach bydła mięsnego dodatkowych informacji w zakresie prowadzonej kojarzeń i selekcji, dotyczących nie tylko polimorfizmu hormonu wzrostu ale także innych markerów genetycznych, które mogą wpływać zarówno na poprawę efektywności produkcji, jak i jakość mięsa. Słowa kluczowe: krowy, rasa limousine, polimorfizm hormonu wzrostu, cielęta, efektywność odchowu 5

6 Summary The analysis of calves rearing efficiency in Limousin cattle herd with respect to selected breeding factors and genetic polymorphism of growth hormone. The aim of the study was an analysis of calves rearing efficiency in a herd of Limousin cattle depending on selected breeding factors and genetic polymorphism of cows growth hormone. The study was conducted in Limousin cattle herd in a period of 2004 to 2007, and included 236 cows and their calves. In order to establish genetic variants of growth hormone, blood samples were collected from all the animals included in the experiment. The analysis of polymorphic forms of growth hormone of cows and calves was conducted using PCR-RLFP method. Colostrum samples were collected from primiparous cows in a period up to 6 hours after calving, and milk samples were collected after 1 st month of lactation. The analysis of basic composition of colostrum and milk of cows and selected biochemical blood indices was conducted. Also body weight after birth, body weight and daily gains at the age of 210 days, body size at the age of first calving of cows, body weight of cows after consecutive calvings, were determined. The assessment of conformation and parturition was done, and also milk yield of cows was estimated. The statistical analysis was based on multifactor analysis of variance model taking into consideration the effects of cows age, their body weight, genetic polymorphism of cows and calves growth hormone, calves sex and a sire. The results of the study conducted demonstrate an influence of genetic polymorphism of cows on the results of their calves rearing during consecutive years of utilization. Higher values of analysed rearing indices were demonstrated in the group of heifers and bull calves for VV genotype of growth hormone in the herd. Also higher valued of body weight and calibre of cows in that genotype group were noted, and they were connected with higher milk yield tendency. Significant differences in calves rearing parameters depending on their sex were observed. All the results concerning growth parameters and calves rearing, both in the whole group of animals included in the study, and in the group of breeding animals, point the possibility of an utilisation in beef cattle herds of additional information in the range of mating and 6

7 selection, concerning not only growth hormone polymorphism but other genetic markers that may influence production effectiveness and meat quality as well. Key words: cows, Limousine breed, growth hormone polymorphism, calves, rearing efficiency 7

8 Wstęp Zmiany strukturalne w polskim rolnictwie, w tym także w sektorze produkcji zwierzęcej, zachodzące w latach dziewięćdziesiątych, w okresie transformacji, nabrały od roku 2004 nowego wymiaru. Wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, w rolnictwie zaczęły obowiązywać Dyrektywy unijne w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Ich celem jest zagwarantowanie gospodarstwom rolnym korzystnych warunków produkcyjnych i właściwych uwarunkowań ekonomicznych, czyniących produkcję rentowną. W latach obowiązywał w Polsce mieszany system dopłat, w którym nie przewidywano premii zależnych do rozmiarów produkcji. Suma przyznanych Polsce kwot pieniężnych w formie dopłat (premia dla krów matek, specjalna premia wołowa, premia za ubój) włączone zostały do kwoty całkowitej środków, przeznaczonych na dopłaty bezpośrednie. Hodowcy bydła (mięsnego i mlecznego) otrzymywali te środki pieniężne w postaci dopłat jednostkowych, wypłacanych w przeliczeniu na hektar powierzchni użytków rolnych (gruntów ornych i użytków zielonych). W tym samym czasie, w okresie przejściowym, utrzymane zostały dopłaty z funduszu postępu biologicznego na funkcjonowanie kontroli użytkowości i kosztów związanych z selekcją i prowadzeniem ksiąg hodowlanych oraz dopłaty wspomagające hodowlę niektórych ras zwierząt, objętych programem hodowli zachowawczej. Trudno więc stwierdzić, czy taki sposób wspomagania produkcji zwierzęcej, wpływał na intensywny jej rozwój, wzrost opłacalności i konkurencyjności na rynku europejskim. Dodatkowo poziom cen za mleko i mięso, ograniczanie populacji bydła, wzrost kosztów produkcji, konieczność dostosowania gospodarstw do wymogów zawartych w dyrektywach unijnych, obniżały opłacalność produkcji. Rynek mięsa w Polsce kształtowany jest przede wszystkim tradycją spożycia poszczególnych jego rodzajów, uwarunkowaniami makro i mikroekonomicznymi: relacją między podażą i popytem, cenami skupu i detalicznymi, kosztami i organizacją produkcji i przetwórstwa. Przez wiele lat, z uwagi na niską jakość produkowanego żywca wołowego, pochodzącego

9 praktycznie w całości ze stad użytkowanych w kierunku mięsnomlecznym, poziom spożycia wołowiny kształtował się poniżej 20 kg/mieszkańca, osiągając w ostatnich latach ilość około 5 kg. Pogłowie bydła w latach zmniejszyło się prawie dwukrotnie, jeszcze większą, ponad dwukrotną redukcję obserwowano w zakresie produkcji wołowiny (Rycombel 2004). Nadzieje na poprawę tej sytuacji niosło powstanie Polskiego Związku Hodowców i Producentów Bydła Mięsnego, którego celami m.in. jest: reprezentowanie, ochrona praw i interesów hodowców bydła mięsnego, prowadzenie ksiąg hodowlanych (ocena użytkowości i selekcja) oraz wspieranie działań w kierunku podnoszenia opłacalności produkcji. Ważnym czynnikiem poprawy sytuacji producentów i hodowców bydła mięsnego miał być zatwierdzony przez Ministerstwo Rolnictwa Program rozwoju hodowli bydła mięsnego w Polsce (Jasiorowski i wsp. 1996). W ostatnich kilku latach obserwujemy w naszym kraju systematyczny rozwój hodowli bydła mięsnego. Stado podstawowe czystorasowych krów mięsnych liczy już ponad 15 tys. sztuk, dodatkowo utrzymywane jest liczne (około 10 tys. sztuk) stado krów matek mieszańców międzyrasowych. W strukturze populacji krów matek najwyższy udział stanowi rasa limousin (ponad 65%), w dalszej kolejności charolaise (prawie 16%) i hereford (poniżej 7%) (Reklewski i wsp. 2004, PZHiPBM ). Wyższy udział mięsa wołowego dobrej jakości, walory kulinarne oraz odpowiednie działania marketingowe, pozwolą szerszemu gronu konsumentów poznać i docenić walory smakowe i odżywcze wołowiny i mogą wpływać w dalszym ciągu na wzrost liczby stad mięsnych i rozwój tego sektora produkcji (Jasiorowski 2003). Ważnym czynnikiem jest właściwa realizacja celów hodowlanych oraz wybór odpowiedniej strategii produkcyjnej, które pozwolą na wzrost efektywności produkcji żywca wołowego, w sprzyjających warunkach przyrodniczych i nie do końca wykorzystanym potencjale użytków rolnych, zarówno na rynek wewnętrzny jak i eksport (Zięba 2004). 9

10 Przegląd piśmiennictwa W strukturze populacji bydła użytkowanego w Polsce bydło jednostronnie mleczne stanowi zdecydowaną większość. Z tego typu użytkowego często pozyskuje się również mięso, które charakteryzuje jednak znacznie gorsza wartość zarówno pod względem przydatności kulinarnej, jak i walorów smakowych. Istotnym z punktu widzenia przemysłu mięsnego, a przede wszystkim konsumentów jest produkcja żywca wołowego w oparciu o funkcjonujące i tworzone stada bydła mięsnego (hodowla w czystości rasy lub krzyżowanie wypierające, czy towarowe z bydłem mlecznym) (Dobicki i Łobarzewski 1987, Dobicki i Filistowicz 1990, Nogalski i Kijak 1998, Pilarczyk i Wójcik 2007). Celem użytkowania dwukierunkowego było stworzenie krowy, która charakteryzowałaby się wydajnością mleka na poziomie 5000 kg i rodzącej cielęta o wysokiej przydatności do opasu (Szarek i wsp. 2008). Podczas doskonalenia stada bydła mięsnego krowy należy kryć buhajami jednej rasy mięsnej lub mieszańcami (z krzyżowania twórczego) (Dobicki i Filistowicz 1990). Wieloletnia selekcja pozwoliła na uzyskanie lepszego materiału do hodowli bydła mięsnego (Arthur i wsp. 1997). W Polsce stado podstawowe krów w typie mięsnym obejmuje osobniki czystorasowe i mieszańce ras mięsnych (stanowią one obiekt pracy hodowlanej) oraz osobniki pochodzące z krzyżowania ras mlecznych z rasami mięsnymi (główne źródło produkcji młodego bydła rzeźnego) (Szarek i wsp. 2008). Na ilość i jakość mięsa wołowego wpływ wywiera zarówno wartość genetyczna zwierząt, jak i czynniki środowiskowe (Wroński i wsp. 1996). Głównym czynnikiem decydującym o opłacalności chowu i hodowli bydła mięsnego jest tempo wzrostu i rozwoju zwierząt, dlatego zakres prowadzonej pracy hodowlanej skupiał się przede wszystkim na cechach zwierząt z tym związanych (Arthur i wsp. 1997). Rozkwit hodowli bydła mięsnego w Polsce przypada na lata 90. XX w., jednak pod koniec tego okresu nastąpiło istotne zahamowanie rozwoju tego kierunku użytkowania. Dopiero wejście Polski do Unii Europejskiej, wiążące się z otwarciem rynku unijnego, wpłynęło na wzrost 10

11 opłacalności chowu i hodowli bydła mięsnego, co spowodowało wzrost zainteresowania tym kierunkiem produkcji ( Jasiorowski 2003, Litwińczuk i wsp. 2007, Pilarczyk i Wójcik 2007). W ostatnich latach znacznie większą uwagę przywiązuje się do wartości odżywczej mięsa wołowego. Z punktu widzenia konsumenta niezwykle istotna jest jego jakość, która uzależniona jest od wielu czynników. Do najważniejszych można zaliczyć: rasę zwierząt, warunki utrzymania, wczesność dojrzewania i tempo wzrostu oraz system żywienia (Reklewski 1995, Renand i wsp. 2001). Obecnie zainteresowanie konsumentów w głównej mierze dotyczy zawartości w mięsie wołowym tłuszczu i struktury udziału kwasów tłuszczowych. Zbyt duże ich spożycie może powodować wzrost ryzyka zapadania na choroby serca i układu krążenia. Dzisiejsza wiedza pozwala na modyfikowanie ich zawartości. Na skład i poziom nasyconych kwasów tłuszczowych w mięsie wpływa żywienie (struktura dawki, ilość i rodzaj paszy objętościowej i rodzaj stosowanego koncentratu). Rezultaty badań Cuveliera i wsp. (2006), w których porównywano udział tłuszczu trzech ras bydła mięsnego: belgijskiej błękitnej (BB), limousine (LM) i aberdeen angus (AA) wykazały, że najniższą zawartością charakteryzowała się rasa BB (0,65 g tłuszczu na 100 g mięsa), najwyższą natomiast AA (2,4 g), a w mięsie rasy limousine poziom tego składnika wyniósł 1,64 g. Podobne różnice obserwowano dla zawartości nasyconych kwasów tłuszczowych. W mięsie zwierząt rasy BB stwierdzono najniższy poziom (244,08 g /100 g mięsa), prawie trzykrotnie wyższy udział uzyskano dla rasy LM (689,40 g/100 g mięsa), natomiast najwyższy wystąpił u rasy AA (1019,68 g/100g mięsa). Różnice między stadami zostały potwierdzone statystycznie. Dążąc do poprawy efektywności produkcji wołowiny należy pamiętać, że cechy takie jak np. masa mięśni i cechy wpływające na jakość mięsa nie zawsze wykazują dodatnią zależność (Sañudo i wsp. 2004). W stadach była mięsnego obserwujemy pewne charakterystyczne dla tego kierunku użytkowania zjawiska i cechy, w tym: utrzymywanie cieląt przy krowach matkach przez okres około 6 miesięcy, lub dłużej, sezonowość krycia i wycieleń, niewielki udział stosowanych w żywieniu pasz treściwych, czy 11

12 wykorzystywanie trwałych użytków zielonych, co obniża koszty produkcji (Dobicki i Filistowicz 1990, De Laurans i wsp. 1991, Choroszy i wsp. 1994, Zalewski i wsp. 1998, Litwińczuk i wsp. 2001), które łącznie z warunkami klimatycznymi panującymi w Polsce, pozwalają na całoroczne lub przez znaczną część roku, utrzymywanie bydła poza budynkami inwentarskimi (Makulska i Węglarz 2003). Sezonowość wycieleń (najczęściej stosowanym modelem są wycielenia w miesiącach zimowo-wiosennych) pozwala na znaczne ograniczenie kosztów związanych z obsługą zwierząt. Umożliwia to eliminowanie problemów, jakie mogą się pojawić w produkcji rolniczej, w niektórych okresach roku, wymagających zwiększonego nakładu pracy (Pang i wsp. 1998). W stadach bydła mięsnego cielęta odsadzane są od matek w wieku 6 8 miesięcy. Cielęta w tym czasie przeżywają stres związany z oddzieleniem od matek, zmianą paszy i warunków bytowania (Stenzel i wsp. 2001). Dalsze postępowanie z odsadkami zależy od ich płci. Buhajki przeznaczane są do dalszego opasu lub na ubój (poza buhajkami przeznaczonymi do hodowli), natomiast jałówki są przeznaczane na remont stada lub do sprzedaży (Pilarczyk i Wójcik 2007). Opłacalność chowu i hodowli bydła mięsnego wiąże się pozyskiwaniem od krów zdrowych, dobrze rozwiniętych cieląt. Dlatego systematyczna poprawa wskaźników odchowu cieląt i wyników reprodukcji ma duże znaczenie ekonomiczne (Przysucha i wsp. 2005, Szabó i wsp. 2006, Przysucha i wsp. 2007b, Przysucha i Grodzki 2007c, Wójcik i Bilik 2007, Kotnik i wsp. 2009). Jedną z metod, której zastosowanie może wpływać na poprawę efektywności i wskaźników ekonomicznych jest krzyżowanie, które może dotyczyć różnych ras. Głównym jego celem jest uzyskanie efektu heterozji w zakresie nisko odziedziczalnych cech (Comerford i wsp. 1987). Dobór ras do krzyżowania powinien być właściwie przemyślany i uwzględniać warunki środowiskowe możliwe do zapewnienia zwierzętom (Dadi i wsp. 2002). Wprowadzenie drugiej rasy do krzyżowania z mieszańcami F1, pozwala 12

13 zwiększyć efekt heterozji, umożliwia również poprawę wartości innych korzystnych cech (Dhuyvetter i wsp. 1985) Ważnym kryterium, które należy rozważyć przy tworzeniu stada i rozpoczęciu hodowli bydła mięsnego jest wybór odpowiedniej rasy. Powinien być on uzależniony od warunków utrzymania, żywienia, wiedzy hodowcy (Przysucha i wsp. 2007b) oraz odpowiedniego dostosowania rasy do regionu, w którym będzie utrzymywane stado (Dobicki i Filistowicz 1990). Ponadto należy brać pod uwagę dostępność nasienia lub możliwość zakupu buhajów wybranej rasy (Wójcik i Bilik 2007). Rasa limousine jest jedną z najpopularniejszych, a przez to jedną z najczęściej hodowanych ras bydła mięsnego w Polsce. W strukturze populacji krów czystorasowych, w 2009 roku stanowiła ponad 65 %. W 1974 roku po raz pierwszy sprowadzono do Polski buhaje, jak i samo nasienie, tej rasy, a w 1990 roku w Polsce pierwsze stado jałówek (Wroński i wsp. 1996). Jest to rasa, która może być użytkowana zarówno ekstensywnie, jak i intensywnie. Zwierzęta tej rasy charakteryzują się wczesnym okresem dojrzewania, długowiecznością, dobrą płodnością i łatwością wycieleń, wysoko rozwiniętym instynktem macierzyńskim, żywym temperamentem (Wróblewska i wsp. 2007, Grodzki 2008, Grodzki red. 2009). Krowy tej rasy osiągają stosunkowo wysoką, jak na krowy mięsne, wydajność mleczną. Masa ciała dorosłego osobnika mieści się w granicach: krowy: od 650 do 800 kg (ok. 137 cm w kłębie), natomiast buhajów: od 1000 do 1200 kg (145 cm w kłębie). Masa urodzeniowa cieląt kształtuje się na poziomie poniżej czterdziestu kilogramów, dla cieliczek 36 kg, buhajków 39 kg (Wójcik i Bilik 2007), natomiast w 210 dniu życia wynosi przeciętnie 251,1 kg. Cielęta tej rasy charakteryzują się stosunkowo wysokimi przyrostami dobowymi, przekraczającymi w okresie od urodzenia do 210 dnia życia 1000 g. Buhajki w porównaniu do jałowic charakteryzuje wyższa przydatność do opasu, co łączy się z wyższym tempem wzrostu, lepszym wykorzystaniem paszy oraz z mniejszym otłuszczeniem tuszy (Nogalski i Kijak 1998, Przysucha i Grodzki 2007b). Rasę tą charakteryzuje wysoka wydajność rzeźna kształtująca się na poziomie 65 70% (Wójcik i Bilik 2007). 13

14 Po odsadzeniu cieląt krowy tej rasy osiągały wyższą masę ciała w porównaniu z krowami innych ras (red angus, simental, hereford) (Pilarczyk i Wójcik 2007). W Polsce w ciągu 9 lat ( ) zanotowano wzrost liczebności populacji żeńskiej rasy limousine z 1109 do 6578 sztuk (Przysucha i Grodzki 2007b), a w roku 2009 liczba krów wynosiła już 9995 sztuk (PZHiPBM 2010). Jedną z metod poprawienia jakości tuszy jest krzyżowanie bydła mlecznego z mięsnym, do czego coraz powszechniej używa się buhajów rasy limousine. Mieszańce (lim x cb) charakteryzują się lepszym wykorzystaniem paszy, wyższymi przyrostami dobowymi, lepszym umięśnieniem (obwód spiralny uda u mieszańców był znacznie wyższy w porównaniu z bydłem cb), wyższą masą ciała, niższą zawartością tłuszczu w tuszy oraz wyższą wydajnością rzeźną. Uzyskiwano istotną poprawę wydajności rzeźnej mieszańców w porównaniu ze zwierzętami rasy czarno - białej (Nogalski i Kijak 1998, Wójcik i Bilik 2007). Wykazano także wyższy udział wyrębów wartościowych i mięsa w tuszy mieszańców (Dobicki i Filistowicz 1989, Dobicki i Filistowicz 1990, Dobicki i wsp. 1993). Późne osiąganie dojrzałości rozpłodowej i wydłużenie okresu odchowu jałowic determinuje wzrost kosztów ponoszonych przez hodowców. Ich ograniczanie łączy się z koniecznością wcześniejszego rozpoczęcia użytkowania rozpłodowego. Dobrze wyrośnięte jałówki można kryć już się w wieku 15 miesięcy, wycielenia w takim przypadku następują w wieku 2 lat. Pozwala to również na utrzymanie najbardziej optymalnego sezonu wycieleń, z najlepszym wykorzystaniem pastwiska (Przysucha i Grodzki 2007d, Przysucha i wsp. 2007b). Zbyt późne lub za wczesne zacielenie wywiera negatywny wpływ na dalsze użytkowanie krów. Pierwsze wycielenia u krów rasy limousine występowały najczęściej między 23. a 26. miesiącem życia. Średni wiek pierwszego wycielenia w stadzie wynosił 28,1 miesiąca (Stanek 2006a). Rasa bydła jest czynnikiem, który w znaczny sposób wpływa na datę pierwszego wycielenia. Potwierdzeniem tego jest termin (inny w porównaniu z wiekiem pierwszego wycielenia u krów rasy limousine) pierwszego porodu u krów rasy hereford, który wynosił średnio 27,6 miesiąca. Dodatkowo na wskaźnik ten 14

15 wpływa masa ciała. Zwierzęta zakwalifikowane do krycia muszą osiągać określoną masę ciała (około 2/3 masy ciała dorosłych krów). Większość krów rasy limousine podczas pierwszego wycielenia osiągała masę ciała kg (Stanek 2006a). Jednym z ważnych czynników wpływających na efektywność odchowu, jest troskliwe zachowanie matki względem noworodka, co warunkuje możliwość pobrania odpowiedniej ilości siary i mleka. Każde jej niekorzystne postępowanie wobec cielęcia, ograniczające jego dostęp do wymienia, może oddziaływać negatywnie na jego zdrowie i dalszy rozwój (Grandinson 2005). Badania przeprowadzone na krowach rasy simental i angus pozwoliły stwierdzić, że wiek krowy (numer laktacji) w istotny sposób wpływał na zachowanie krów po porodzie. Pierwiastki wykazywały niższe zainteresowanie cielętami w porównaniu do krów po kolejnych wycieleniach. Różnice w zachowaniu krów obserwowano także między rasami. Krowy rasy angus zapewniały lepszą opiekę swoim cielętom i wykazywały wyższą skłonność do ich aktywnej ochrony. Z drugiej strony krowy rasy simental charakteryzowały się spokojniejszym usposobieniem, w porównaniu z krowami rasy angus. Zachowywały się również spokojniej w stosunku do obsługi, która miała kontakt z ich cielętami. Krowy, których wycielenia odbywały się na pastwisku mogą wykazywać bardziej agresywne zachowania, w stosunku do otoczenia (inne zwierzęta, człowiek) wynikające z chęci ochrony cieląt po porodzie. Pastwisko jest ich naturalnym środowiskiem i cielęta tutaj urodzone wymagają większej opieki ze strony matki, są bowiem narażone na większą liczbę zagrożeń (Hoppe i wsp. 2008). Troskliwość i inne korzystne zachowania krów matek wobec cieląt determinują najczęściej, w zależności od warunków chowu i ingerencji człowieka, wzrost liczby zachowań agresywnych w stosunku do innych osobników w stadzie oraz obsługi (Turner i Lawrence 2007). Niezwykle ważne w relacji krowa cielę jest również właściwe zachowanie cieląt, które wynika z ich stanu i witalności. Cielęta, którym umożliwiono kontakt z matką (zastosowano kontakt ograniczony lub nieograniczony) nie wykazywały odruchu wzajemnego obsysania, w porównaniu 15

16 z cielętami, które nie miały kontaktu z matkami. Nawet ograniczone (2 krotne, 15 minutowe) spotkania z matką nie powodowały wystąpienia zjawiska wzajemnego ssania między cielętami. U cieląt, które nie miały kontaktu z matkami zjawisko to występowało częściej i było bardziej nasilone. Może to świadczyć o braku zaspokojenia naturalnych odruchów behawioralnych (ssania). Cielęta, które miały kontakt z matkami osiągały wyższe przyrosty masy ciała do czasu odsadzenia i niższe bezpośrednio po odsadzeniu w porównaniu z cielętami, które karmiono w sposób sztuczny (Roth i wsp. 2009). Efektywność chowu i hodowli bydła mięsnego łączy się z poziomem reprodukcji w stadzie. Jednym z ważniejszych wskaźników płodności jest liczba cieląt urodzonych od jednej krowy. Jest on niezwykle istotnym wskaźnikiem, gdyż zyski z hodowli bydła mięsnego wynikają przede wszystkim z liczby urodzonych, odsadzonych i sprzedanych cieląt (Comerford i wsp. 1987). Określenie optymalnego terminu zacieleń, a dzięki temu ustalenie terminu porodu, jest niezwykle ważne w hodowli bydła mięsnego. Zdecydowanie łatwiej, w przeciwieństwie do wysokowydajnych krów mlecznych, jest utrzymać rytm wycieleń 1 cielę rocznie. Stwierdzono, że wpływ na liczbę urodzonych cieląt w stadzie może wywierać kondycja krów w okresie zacielania. Krowy, które uzyskały w punktowej ocenie kondycji (BCS) wartości poniżej 4. pkt. charakteryzowały się niższym o 30% stosunkiem zacieleń w porównaniu z krowami o wyższej kondycji, zbliżonej do 5 (Rae i wsp. 1993). Wartość kondycji przed porodem świadczy o poziomie zgromadzonych rezerw energetycznych w organizmie krowy (Pang i wsp. 1998). Kondycja krów, na którą wpływa przede wszystkim poziom żywienia przed porodem, może być czynnikiem, który oddziałuje na długość okresu niewystępowania rui. Kondycja podczas porodu w znacznie wyższym, stopniu oddziałuje na reprodukcję niż kondycja oceniona w innym okresie. Stwierdzono, że krowy o wyższej kondycji charakteryzowały się krótszymi okresami międzywycieleniowymi. Wykazano także, że w zwierzęta w lepszej kondycji charakteryzowały się wyższymi stratami masy ciała w okresie od porodu do 16

17 momentu krycia, w porównaniu z krowami o niższym poziomie kondycji (Osoro i Wright 1992). Kolejnym ważnym pod względem ekonomicznym wskaźnikiem, w stadach bydła mięsnego, jest wskaźnik odsadzenia, który jest informacją o liczbie odsadzonych cieląt od jednej krowy. Na jego wartość w stadzie wpływ wywiera liczba urodzonych cieląt oraz wskaźniki ich odchowu. Stwierdzono znacząco wyższą wartość liczby odsadzonych cieląt krów rasy limousine w porównaniu do krów rasy simental, co mogło wynikać z wyższej liczby żywo urodzonych cieląt, lepszego ich stanu po porodzie i wyższej przeżywalności (Comerford i wsp. 1987). Na masę urodzeniową cieląt, jej zmiany i wielkość, wpływa wiele czynników. Należy do nich zaliczyć rok, typ użytkowy, rasę i wiek matki oraz płeć cielęcia. Krowy rasy brahman rodziły cielęta o znacznie niższej masie w porównaniu z innymi rasami (Comerford i wsp. 1987). Wpływ rasy matki na masę urodzeniową cieląt wykazali Dadi i wsp. (2002). Stwierdzili oni, że krowy rasy charolaise rodziły cielęta o wyższych masach ciała (nawet o 5 kg) w porównaniu do rasy hereford, wyższą masą ciała charakteryzowały się również cielęta rasy bonsmara. Podobny wpływ rasy matki na masę urodzeniową cieląt wykazali Dhuyvetter i wsp. (1985). Krowy rasy limousine rodziły cielęta o niższej masie ciała w porównaniu z cielętami krów charolaise. Wpływ rasy matki na masę urodzeniową cieląt stwierdzili również Przysucha i Grodzki (2004). W przeprowadzonych badaniach wykazano, że krowy rasy charolaise rodziły cielęta o wyższych masach ciała w porównaniu z cielętami urodzonymi przez krowy rasy simental. Różnica w średnich masach ciała wynosiła 6,65 kg i została potwierdzona statystycznie. Na masę urodzeniową cieląt wpływać może również rasa i genotyp ojca. Przy krzyżowaniu krów ras simental, bezrogich herefordów i limousine z buhajem rasy brahman urodzone cielęta charakteryzowały się znacząco wyższą masą ciała, w porównaniu z cielętami pochodzącymi po buhajach innych ras (Comerford i wsp. 1987). Podobne zjawisko wpływu ojca w obrębie rasy, na masę urodzeniową cieląt odnotowali Wroński i wsp. (1996). Cielęta pochodzące 17

18 po różnych buhajach rasy limousine charakteryzowały się zróżnicowanymi masami ciała po urodzeniu. Genotyp matki należy do czynników wpływających w sposób istotny na masę ciała urodzonych cieląt. Krowy czystorasowe (100% genów rasy limousine) rodziły cielęta o najwyższej masie ciała w porównaniu z cielętami pochodzącymi od krów o niższym udziale genów rasy limousine (75% i 50%). Najniższy udział genów limousine wiązał się z najniższą masą ciała urodzonych cieląt (Wróblewska i wsp. 2007). Wpływ genotypu na urodzeniową masę ciała odnotowali również w swoich badaniach Przysucha i Grodzki (2004). W porównaniu masy ciała czystorasowych cieląt charolaise z mieszańcami o 50% udziale genów tej rasy stwierdzono, że cielęta czystorasowe osiągnęły wyższe o ponad 4 kg masy ciała. W przypadku czystorasowych cieląt simental i mieszańców (50% genów tej rasy) różnica nie była tak wyraźna, jednak podobnie obserwowano trend związany z występowaniem wyższej masy ciała podczas urodzenia u cieląt czystorasowych. Płeć cieląt jest cechą, która decyduje o masie ciała podczas porodu. Zazwyczaj masa ciała urodzonych buhajków jest wyższa od masy ciała jałówek, co jest to wynikiem dłuższej ciąży z płodem płci męskiej (Comerford i wsp. 1987, Makulska i Węglarz 2003, Przysucha i wsp. 2007b, Wróblewska i wsp. 2007). Różnice w masach ciała między cieliczkami a buhajkami kształtowały się na poziomie od 0,7 do 2,3 kg (Pilarczyk i Wójcik 2007). Większa liczba płodów (ciąże mnogie) wpływa na niższą masę ciała rodzących się cieląt. Buhajki urodzone z ciąż bliźniaczych ważyły mniej niż buhajki pochodzące z ciąż pojedynczych. Podobne zjawisko wystąpiło w przypadku cieliczek. Ponadto jałówki, niezależnie czy urodziły się z pojedynczych ciąż czy z mnogich, charakteryzowały się niższymi masami ciała w porównaniu z cielętami płci męskiej (Krupa i wsp. 2005). Stwierdzono również, że zróżnicowanie masy ciała cieląt po urodzeniu może łączyć się z sezonem wycielenia (Litwińczuk i wsp. 1999). Cielęta urodzone przez krowy, które wycieliły się wcześniej (w kwietniu) charakteryzowały się niższymi masami ciała w porównaniu z cielętami 18

19 z wycieleń późniejszych (maj/czerwiec) (Pang i wsp. 1998). Podobną zmienność tej cechy obserwowali Przysucha i Grodzki (2004). Jednak różnica między cielętami urodzonymi w sezonie letnim i zimowym nie była duża i kształtowała się na poziomie 0,47 kg. W innych badaniach wykazano, że cielęta rasy limousine, które urodziły się w miesiącach letnich (od maja do października) osiągnęły wyższe masy urodzinowe w porównaniu z masami ciała cieląt urodzonych w miesiącach zimowych (Przysucha i wsp. 2002). Masa ciała cieląt podczas urodzenia w istotny sposób wpływa na ich przeżywalność i dalszy rozwój. Niska masa urodzeniowa łączyła się z wyższą śmiertelnością cieląt po porodzie. Wyższa masa płodu, z jednej strony może łączyć się z wyższymi dochodami podczas późniejszej sprzedaży, z drugiej jednak może wpływać na wystąpienie trudności podczas samego porodu (Wroński i wsp. 1996, Goonewardene i wsp. 2003). Problemy podczas porodów są ważnymi czynnikami wpływającymi na efektywność odchowu cieląt i opłacalność produkcji bydła mięsnego (Przysucha i Grodzki 2007c, Kotnik i wsp. 2009). Obserwowano wzrost częstości występowania trudnych porodów, gdy cielęta osiągały masę urodzeniową przekraczającą 40 kg, a ich matki charakteryzowały się niskim masami ciała (Wroński i wsp. 1996). Wpływ wysokiej masy płodu na trudności w trakcie porodu obserwowali również Przysucha i wsp. (2005), Kotnik i wsp. (2009) oraz Przysucha (2009). Masa ciała krowy podczas porodu należy do czynników oddziałujących na charakter i przebieg porodu oraz ewentualne trudności. Niższe masy ciała krów w tym czasie wiązały się z najwyższym odsetkiem porodów, w których wystąpiły komplikacje (Przysucha i wsp. 2005). Problemy w trakcie wycielenia wpływały na obniżenie przeżywalności cieląt. Trudności porodowe częściej spotykane są u krów młodszych, do momentu zakończenia rozwoju somatycznego, u których ciąża i poród zbiegają się w czasie z postępującym wzrostem i rozwojem ich organizmu (Comerford i wsp. 1987). Problemy związane z wycieleniami występowały trzy razy częściej podczas pierwszego porodu, niż w trakcie kolejnych (Nix i wsp. 1998, Kotnik i wsp. 2009). Podobne wnioski wynikają z obserwacji Márqueza i wsp. (2005) oraz Przysuchy (2009). Wpływ kolejnego 19

20 wycielenia na wystąpienie trudności podczas porodu obserwowali również Przysucha i wsp. (2005) oraz Wróblewska i wsp. (2007). Podobnie jak w innych badaniach najwyższą liczbę trudnych porodów zanotowano u pierwiastek. Najniższy odsetek takich porodów wystąpił u krów, które wycieliły się po raz trzeci. W kolejnych porodach częstotliwość komplikacji porodowych wzrastała, ale nie osiągała już poziomu, jaki zanotowano u pierwiastek. Problemy podczas porodu mogą powodować zarówno wyższą śmiertelność cieląt, jak i komplikacje okołoporodowe u krów, które mogą być przyczyną późniejszego ich brakowania. Rezultatem trudnych porodów może być obniżenie mleczności i wskaźników reprodukcyjnych krów w stadzie (Przysucha i Grodzki 2007c). Poza tym rodzące się cielęta są zazwyczaj słabsze w porównaniu z cielętami, w trakcie porodu których nie wystąpiły żadne komplikacje. Dodatkowo tak przebiegające porody powodują podwyższenie kosztów weterynaryjnych (Kotnik i wsp. 2009). Łatwość porodów uzależniona jest od wielu czynników determinujących kaliber matki i cielęcia, z których najważniejsze to rasa, rok i płeć cielęcia. Przy porodach buhajków częściej wymagana była pomoc przy porodzie w zestawieniu z porodami jałówek (Wróblewska i wsp. 2007, Kotnik i wsp. 2009). Co istotne jałówki charakteryzowały się wyższą o 13% od buhajków przeżywalnością w pierwszych 24 godzinach po porodzie. Ciąże bliźniacze również wpływają na jakość porodu, jak i na efektywność odchowu. Cielęta z takich ciąż charakteryzują się niższymi masami ciała, wyższą śmiertelnością. Podczas ich porodu problemy występują 4 razy częściej niż w przypadku ciąż pojedynczych. Trudności porodowe obserwowane przy ciążach mnogich są najczęściej związane z niewłaściwym ułożeniem płodów, różnicami w ich wielkości oraz niską kondycją ciała ich matek. Kondycja krowy należy do czynników mających wpływ na przebieg samego porodu. U krów bardziej otłuszczonych częściej występowały komplikacje porodowe (Kotnik i wsp. 2009). Zaobserwowano również, że u krów, które przed porodem były w złej kondycji częściej występowały problemy podczas porodu i częściej wymagały pomocy człowieka (Przysucha i wsp. 2009). Kaliber krowy w sposób bezpośredni wpływa na 20

21 łatwość porodu. U krów większych, mających często większą powierzchnię kanału miednicy, ciężkie porody występują rzadziej niż u krów niższym kalibrze (Przysucha i wsp. 2007b, Przysucha 2009). Stwierdzono, że wycielenia u krów rasy limousine przebiegają bez większych komplikacji. Łatwiejsze porody u krów tej rasy wynikają z ukształtowania okolic miednicy oraz budowy płodu (Comerford i wsp. 1987). Większy kaliber krowy (łączący się z większą miednicą i teoretycznie łatwiejszymi porodami) często wiąże się z wyższymi masami płodów, co niweluje korzystne efekty związane z jej budową (Przysucha i wsp. 2009). Łatwość porodów u rasy limousine może łączy się również ze stosunkowo niskimi (31,2 33,5 kg) masami ciała cieląt, które wykazano w prowadzonych badaniach (Pilarczyk i Wójcik 2007). Stwierdzono, że na przebieg porodu wpływ wywierać może genotyp matki. Krowy, o udziale 75% genów rasy limousine charakteryzowały się najwyższym odsetkiem (6,6%) trudnych porodów. U zwierząt czystorasowych zanotowano najniższy poziom komplikacji występujących podczas porodu (Wróblewska i wsp. 2007). Łatwiejsze porody występujące u krów rasy limousine obserwowali również Dhuyvetter i wsp. (1985). Masa ciała krów przed wycieleniem jest czynnikiem, który także wpływa na przebieg porodu. Stwierdzono, że w stadach bydła rasy limousine trudne porody występują u krów, których masa nie przekroczyła 500 kg, jak i u samic najcięższych, których masa ciała była wyższa niż 800 kg. Krowy rasy limousine o masie ciała powyżej 650 kg rodziły cielęta o najwyższych masach ciała (35 kg). Masa ciała krów nie przekraczająca 550 kg łączyła się z najniższymi masami ciała urodzonych cieląt i była niższa o ponad 2 kg w porównaniu z cielętami urodzonymi przez najcięższe krowy (Przysucha i wsp. 2002). Na łatwość porodów wpływ wywiera także pochodzenie stada. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez Przysuchę i wsp. (2007a) u krów rasy limousine pochodzących z Finlandii, w porównaniu do krów polskich, częściej występowały trudne porody, w których pomoc człowieka okazała się niezbędna. Różnica między tymi dwoma stadami w częstotliwości utrudnień podczas porodu wyniosła 8,7%. W stadzie pochodzącym z Polski pierwiastki w dużo mniejszym 21

22 stopniu potrzebowały pomocy przy porodzie, w porównaniu z pierwiastkami i wieloródkami ze stada fińskiego. Płeć cieląt determinująca ich urodzeniową masę ciała i ewentualne komplikacje w trakcie porodu, może pośrednio wpływać na stan, witalność i przeżywalność młodych osobników. Istotnie wyższą śmiertelność odnotowano w przypadku cieląt płci męskiej (Azzam i wsp. 1993, Nix i wsp. 1998). Stwierdzono również, że najwyższą przeżywalnością charakteryzują się cielęta o średnich masach ciała. Cielęta najlżejsze, u których dodatkowo podczas porodu wystąpiły komplikacje, cechowały się najwyższą śmiertelnością. Wyjątkiem były cielęta o niskiej masie ciała urodzone przez 2 letnie krowy, które charakteryzowały się niższą śmiertelnością w porównaniu z cielętami o podobnej masie ciała, urodzonymi przez krowy starsze. Mogło się to wiązać z koniecznością szczególnej troski hodowcy wynikającej z mniejszej opiekuńczości nad cielętami krów pierwiastek. Zauważono obniżanie się stopnia śmiertelności cieląt wraz ze wzrostem wieku matki (w przypadkach, w których nie wystąpiły trudności podczas porodu) (Azzam i wsp. 1993). Dhuyvetter i wsp. (1985) stwierdzili, że cielęta rasy charolaise charakteryzują się wyższą śmiertelnością w porównaniu z cielętami rasy limousine. Wiązało się to z wyższą częstotliwością występowania trudnych porodów u rasy charolaise. Obserwowano wpływ systemu utrzymania na przebieg porodu. Najniższą liczbę trudnych porodów (3,0%) zanotowano w przypadku krów utrzymywanych w systemie otwartym w porównaniu z utrzymywanymi w budynkach (Wróblewska i wsp. 2007). Zróżnicowanie w zakresie masy ciała cieląt po urodzeniu łączy się z wiekiem krów. Cielęta o najwyższej masie ciała rodziły krowy 4 letnie i starsze w porównaniu z krowami młodszymi: 2 i 3 letnimi (Rotter i Day 1994). Cielęta urodzone przez krowy rasy limousine, które wycieliły się w wieku 29 miesięcy, osiągały niższe masy ciała w porównaniu z cielętami pochodzącymi od krów, których wycielenia odbywało się w wieku 57 miesięcy (Márquez i wsp. 2005). Wyższą masę ciała cieląt urodzonych przez wieloródki w porównaniu z pierwiastkami wykazali także McGee i wsp. (2006). 22

23 Czynnikiem istotnym dla hodowców, ze względu na duże znaczenie ekonomiczne jest masa ciała cieląt podczas odsadzenia. Jest ona cechą złożoną, która uzależniona jest nie tylko od zdolności wzrostu cieląt, ale między innymi również od środowiska, jakie w tym czasie stworzy im matka (jej mleczności i opiekuńczości) (Sellers i wsp. 1970). Jednym z najważniejszych czynników oddziałujących na masę ciała podczas odsadzenia są przyrosty dobowe cieląt. Przyrosty masy ciała cieląt ras mięsnych uzależnione są, zwłaszcza w pierwszym okresie wychowu, od mleczności ich matek (Totusek i wsp. 1973, Przysucha i wsp. 2007b, Hoppe i wsp. 2008). Poziom wydajności mlecznej krów ras mięsnych jest niższy w porównaniu z mlecznością krów jednostronnie mlecznych czy mieszańców (McGee i wsp. 2005). Mieszańce rasy hereford i devon charakteryzowały się wyższymi dziennymi wydajnościami w porównaniu z krowami czystorasowymi rasy hereford. W piątym tygodniu laktacji ilość mleka uzyskanego od tych mieszańców była wyższa o 1,9 kg mleka dziennie (Johnston i wsp. 1995). Występują również różnice w wydajnościach, zarówno dobowych, jak i za okres 200 dni laktacji, między rasami rodzicielskimi (Gregory i wsp. 1992). Mleczność krów mięsnych obniża się z upływem laktacji. Najwyższą ilość mleka od krów rasy hereford uzyskano w 5. tygodniu laktacji (4,18 kg/dzień), natomiast w 37. tygodniu kształtowała się już tylko na poziomie 2,25 kg/dzień (Johnston i wsp. 1995). Wydajność krów może różnić się w zależności od kraju i regionu, w którym są utrzymywane. Najwyższą ilość mleka uzyskano od krów rasy simental użytkowanych we Francji, natomiast najniższą wydajnością charakteryzowały się krowy pochodzące z Chorwacji (Perišić i wsp. 2009). Dzienne przyrosty cieląt, których matki charakteryzowały się wydajnością mleka przekraczającą 2000 kg osiągnęły najwyższe wartości, kształtujące się na poziomie około 1094 g. Niższe wydajności mleczne krów wiązały się z niższymi dziennymi przyrostami masy ciała cieląt. Wydajność mleka na poziomie nie przekraczającym 1500 kg determinowała osiągnięcie przez cielęta istotnie niższych przyrostów dobowych - 654,26 g. Natomiast w grupie cieląt pochodzących od krów o średnich wydajnościach mleka obserwowano wartość 23

24 przyrostów dobowych kształtującą się na poziomie blisko 900 g (Przysucha i wsp. 2002). Przyrosty dobowe cieląt limousine utrzymywanych przy mamkach wyniosły 1180 g, natomiast przyrosty u cieląt, które opasano do masy 600 kg, wyniosły 1352 g (Litwińczuk i wsp. 2007). Obserwowano również wpływ pochodzenia zwierząt na wielkość przyrostów dobowych cieląt. Cielęta w stadach krajowych osiągały przyrosty niższe (do wieku 210 dni) i w dniu odsadzenia osiągały o 12,5 kg niższą masę ciała w porównaniu z cielętami pochodzących ze stada importowanego z Finlandii. Pierwiastki rodziły cielęta o niższych masach ciała i niższych dobowych przyrostach (Przysucha i Grodzki 2007a). Cielęta urodzone przez krowy starsze osiągały wyższe przyrosty masy ciała. Jałówki urodzone przez pierwiastki charakteryzowały się niższymi dobowymi przyrostami masy ciała w porównaniu do cieliczek urodzonych w trzecim i dalszych porodach. Przyrosty masy ciała buhajków urodzonych przez pierwiastki były zbliżone do tych osiąganych przez cieliczki pochodzące od krów pierwiastek. Buhajki pochodzące od krów starszych osiągały wyższe przyrosty (Litwińczuk i wsp. 1999). Oddziaływanie wieku matki na przyrosty ich cieląt obserwowali również Goonewardene i wsp. (2003). Podobnie w tym przypadku cielęta pochodzące od krów starszych osiągały wyższe masy ciała podczas odsadzenia. W tych samych badaniach stwierdzono także wpływ jakości porodu. Wyższe dzienne przyrosty wykazano w grupie cieląt krów starszych, u których podczas porodu wymagana była niewielka pomoc (lekkie ciągnięcie płodu) lub asysta przy porodzie, w porównaniu do krów młodszych, zwłaszcza w grupie wymagających pomocy przy porodzie. Innym czynnikiem, który również wpływa na wielkość przyrostów dobowych jest sezon wycielenia krów. Wyniki badań wskazują na wyższe o 80 g przyrosty masy ciała cieląt, które urodziły się w okresie od stycznia do maja (Przysucha i wsp. 2007b). Podobne rezultaty potwierdzające wpływ sezonu wycielenia krów na dobowe przyrosty masy ciała cieląt uzyskano także we wcześniejszych badaniach (Przysucha i wsp. 2002). Cielęta urodzone w sezonie zimowym osiągały wyższe przyrosty dobowe masy ciała w porównaniu z cielętami urodzonymi w sezonie letnim. Wyższe przyrosty masy ciała do

25 dnia życia cieląt, w zależności od sezonu wycielenia odnotowano również w badaniach Przysuchy i Grodzkiego (2004). Cielęta z wycieleń zimowych charakteryzowały się w tym okresie wyższymi dobowymi przyrostami. Porównywano rezultaty odchowu cieląt w różnych warunkach ich utrzymania. W pierwszym cielęta były utrzymywane w kojcach, a następnie przenoszone były do cielętnika, w drugim cielęta po okresie odpojenia siarą przenoszone były do budek typu igloo, natomiast w trzecim po 3 dniach spędzonych przy matce, przenoszone były do indywidualnych kojców w tym samym budynku. Stwierdzono, że najbardziej korzystnym okazał się system, w którym cielęta zostały przeniesione poza budynek obory do budek igloo (zimny wychów). Cielęta te charakteryzowały się istotnie wyższymi przyrostami ciała w okresie 6 miesięcy, co wpłynęło na wyższą, w porównaniu z cielętami z pozostałych grup, końcową masę ciała oraz wyższe wartości niektórych pomiarów, zwłaszcza w grupie buhajków (Adamski i wsp. 2004). Wielkość dobowych przyrostów masy ciała cieląt uzależniona jest także od masy ciała, jaką charakteryzowały się krowy podczas wycielenia. Wyższa masa krowy, przekraczająca 550 kg łączyła się z wyższymi dobowymi przyrostami. Różnica w wartości tej cechy między cielętami pochodzącymi od tych krów a tymi, urodzonymi przez krowy, których masa ciała nie przekraczała 550 kg wynosiła blisko 162 g (Przysucha i Grodzki 2004). Badania przeprowadzone w stadzie krów rasy limousine wykazały, że różnica w masie ciała krów podczas porodu jest czynnikiem oddziałującym na dzienne przyrosty masy ciała cieląt od urodzenia do 210 dnia ich życia. Najwyższe dzienne przyrosty (976,02 g) osiągnęły cielęta urodzone przez krowy najcięższe, których masa ciała przekraczała 650 kg. Niższe masy ciała krów łączyły się z niższymi dziennymi przyrostami. Cielęta, których masy ciała matek mieściły się w granicach kg, charakteryzowały się dziennymi przyrostami na poziomie 969,43 g. Natomiast najniższe przyrosty (873,45 g) obserwowano w grupie cieląt, których matki charakteryzowały się najniższymi masami ciała, nie przekraczającymi 550 kg. Różnice między tą grupa a pozostałymi zostały potwierdzone statystycznie (Przysucha i wsp. 2002). Wpływ masy ciała 25

26 krowy na wielkość dziennych przyrostów cieląt określono również w badaniach przeprowadzonych przez Przysuchę i Grodzkiego (2004). Wyższe dzienne przyrosty osiągnęły cielęta, których matki podczas porodu charakteryzowały się masą ciała przekraczającą 550 kg. W tym przypadku dzienne przyrosty wyniosły 1068,44 g, natomiast cielęta krów o niższej masie ciała ( 550 kg) osiągnęły przyrosty przekraczające 906 g. Różnice w uzyskanych wartościach okazały się istotne (p 0,01). Wielkość przyrostów masy ciała do wieku 210 dni jest zależna również od masy urodzeniowej cieląt. Wyższe masy ciała podczas urodzenia skutkowały wyższymi przyrostami cielat w okresie wychowu. Masa ciała podczas urodzenia przekraczająca 40 kg łączyła się z najwyższymi wartościami przyrostów dobowych, przekraczającymi 990 g. Natomiast najniższe wartości tego wskaźnika wykazano w grupie cieląt, których masy ciała po urodzeniu nie przekroczyły 30 kg. Różnica miedzy przyrostami dobowymi między tymi dwoma grupami wynosiła prawie 90 g (Przysucha i wsp. 2002). Także w badaniach przeprowadzonych w stadach była rasy charolaise i simental stwierdzono, że cielęta, których urodzeniowa masa ciała nie przekraczała 35 kilogramów, charakteryzowały się niższymi o ponad 26 g przyrostami w porównaniu z grupą cieląt o masie przekraczającej po urodzenia 35 kg (Przysucha i Grodzki 2004). Wielkość dobowych przyrostów masy ciała cieląt może być determinowana także wiekiem ich odsadzenia. Cielęta odsadzane wcześniej (90 dzień życia) charakteryzowały się wyższymi dziennymi przyrostami podczas dwóch okresów od momentu urodzenia do 90 dnia życia i od 90 do 180 dnia życia. Natomiast cielęta odsadzone w 180 dniu życia cechowały się wyższymi dziennymi przyrostami masy ciała podczas trzeciego okresu obejmującego przedział od 180 dni do dnia uboju. Zjawisko wyższych przyrostów w trzecim okresie (u buhajków odsadzanych w 180 dniu życia) może być związane z kompensacją wzrostu w końcowym okresie żywienia, co umożliwia osiągnięcie masy ciała charakterystycznej dla danej rasy w dniu uboju. Cielęta odsadzane wcześniej charakteryzowały się wyższymi masami ciała w porównaniu 26

27 z cielętami, u których zastosowano tradycyjny termin odsadzenia (Story i wsp. 2000). Dodatkowo stwierdzono, że masa ciała cieląt wcześnie odsadzonych w dniu uboju była wyższa w porównaniu z masą cieląt odsadzonych w 180 dniu. Mogło to być związane z różnicą w długości okresu opasania cieląt i różną ilością składników odżywczych w stosowanych dawkach pokarmowych (Story i wsp. 2000, Blanco i wsp. 2008). Termin odsadzenia skutkował również różnicami w zakresie kondycji cieląt. Osobniki, które były odsadzane we wcześniejszym terminie cechowały się istotnie wyższymi wartościami BCS (Pang i wsp. 1998, Story i wsp. 2000). Starsze cielęta, z wcześniejszych wcieleń w danym roku, osiągały wyższe dzienne przyrosty masy ciała w porównaniu z cielętami młodszymi, co można tłumaczyć lepszym wykorzystywaniem paszy stałej (pastwiska) dzięki lepszemu rozwojowi przedżołądków. Zjawisko to świadczy w pewnym stopniu również o wpływie sezonu wycielenia na wielkość przyrostów masy ciała cieląt (Pang i wsp. 1998). Masa ciała przy odsadzeniu, jak również tempo wzrostu uzależnione były od płci cielęcia (Sellers i wsp. 1970, Nogalski i Kijak 1998, Goonewardene i wsp. 2003). Osobniki płci męskiej są lepiej przystosowane do opasu ze względu na szybsze tempo wzrostu i lepsze wykorzystanie paszy, a ich tusza charakteryzuje się mniejszym otłuszczeniem (Nogalski i Kijak 1998). Buhajki osiągały średnio o 80 g wyższe dobowe przyrosty, co świadczy o ich lepszej przydatności do opasu (Przysucha i wsp. 2007b). Podobne wartości uzyskali Litwińczuk i wsp. (1999), gdzie różnice między grupami cieliczek i buhajków i wynosiły 78 g (w okresie odchowu przy matkach). Buhajki charakteryzowały się także wyższymi przyrostami masy ciała w okresie od urodzenia do 210 dnia życia. Ciekawe rezultaty uzyskano w innych badaniach, w których wykazano wyższe przyrosty buhajków pochodzących z ciąży mnogiej w porównaniu do buhajków z ciąży pojedynczej (Krupa i wsp. 2005). Innym czynnikiem mającym wpływ na poziom dobowych przyrostów masy ciała, od porodu do 210 dnia życia, jest genotyp matki. Cielęta urodzone przez krowy czystorasowe (charolaise i simental) charakteryzowały się wyższymi dziennymi przyrostami w porównaniu z cielętami mieszańcami o 50% udziale 27

28 genów tych ras. Porównując przyrosty u cieląt charolaise czystorasowych i mieszańców różnica między dziennymi przyrostami wyniosła tylko 7,26 g, natomiast różnica między grupami cieląt rasy simental i mieszańców kształtowała się już na poziomie 155,22 g (Przysucha i Grodzki 2004). Wiek matki w istotny sposób wpływał na masę cieląt w 205 dniu życia (Szabó i wsp. 2006). Do 5. roku życia krów występowała tendencja wzrostowa, która wynikała także z wyższej masy urodzeniowej cieląt pochodzących od krów starszych, natomiast w kolejnych latach ulegała ona obniżeniu. Podobnie na wyższą masę ciała przy odsadzeniu cieląt charakteryzujących się wyższą urodzeniową masą ciała wskazują rezultaty innych badań (Przysucha i wsp. 2007b). Cielęta o najniższej masie ciała przy odsadzeniu zostały urodzone przez krowy w wieku 2 (178 kg) i 12 lat (174 kg). W przypadku buhajków wpływ wieku matki, jak i sezonu wycielenia okazał się istotny (Szabó i wsp. 2006). Wyższe masy ciała przy odsadzeniu, cieląt urodzonych przez krowy dojrzałe (w porównaniu z krowami, które wycieliły się raz lub dwukrotnie) stwierdzili również Rotter i Day (1994) oraz Krupa i wsp. (2005). Różnice w wartościach masy ciała cieląt w wieku 205 dni występowały również w zależności od roku urodzenia. Zjawisko to mogło być spowodowane różnicami w warunkach utrzymaniu, żywieniu, jakości pastwiska i panującymi warunkami klimatycznymi w danym roku. Sezon wycielenia jest istotnym czynnikiem, który wywiera wpływ na koszty utrzymania stada, głównie wykorzystanie sezonu pastwiskowego, jak również na stan zdrowotny cieląt i jakość tuszy (Przysucha i wsp. 2007b). Cielęta urodzone w preferowanym sezonie zimowo wiosennym (styczeń maj) osiągały najwyższą masę ciała przy odsadzeniu (Sellers i wsp. 1970, Litwińczuk i wsp. 1999). Może to być skutkiem lepszego ich przystosowania do pobierania paszy stałej w sezonie pastwiskowym, ze względu na wiek i lepszym, bardziej stabilnym statusem zdrowotnym organizmu (Przysucha i Grodzki 2004). Buhajki z wycieleń zimowych osiągały wyższe przyrosty dobowe w porównaniu z osobnikami urodzonymi w miesiącach późniejszych, co skutkowało wyższymi masami ciał podczas ich odsadzenia (Sellers i wsp. 1970, Litwińczuk i wsp. 1999). Buhajki urodzone w miesiącach 28

29 zimowych osiągnęły średnio o 17 kg wyższą masę ciała w 205. lub 210. dniu w porównaniu z jałówkami (Szabó i wsp. 2006, Przysucha i wsp. 2007b). Wyższą masę ciała buhajków urodzonych zimą odnotowali również Litwińczuk i wsp. (1999). Natomiast Przysucha i wsp. (2002) nie odnotowali różnic w wartościach masy ciała w 210 dniu życia u cieląt rasy limousine w zależności od sezonu urodzenia. Masy ciała cieląt urodzonych zarówno w sezonie letnim, jak i zimowym przyjmowały podobne wartości, kształtujące się na poziomie około 230 kg. W badaniach przeprowadzonych w stadach krów rasy charolaise i simental odnotowano wpływ sezonu urodzenia na masę ciała w 210 dniu życia cieląt. Osobniki, które urodziły się w sezonie zimowym charakteryzowały się wyższymi masami ciała w porównani z cielętami z wycieleń letnich. Różnice w wartościach masy ciała okazały się istotne (p 0,01) i wyniosły 24 kg (Przysucha i Grodzki 2004). Prawidłowy odchów cieląt jest niezwykle ważnym kryterium, ponieważ od jego przebiegu zależy późniejsza użytkowość zwierząt. Wśród wskaźników odchowu należy wyróżnić: masę ciała przy urodzeniu, masę ciała standaryzowaną na 210 dni i dzienne przyrosty osiągane przez cielęta (Makulska i Węglarz 2003). Wszystkie wskaźniki mające związek z masą ciała zwierzęcia są niezwykle istotne pod względem ekonomicznym w produkcji bydła mięsnego. Czynnikiem, który w znaczny sposób może oddziaływać na rozwój, jak i na masę ciała podczas odsadzenia, jest efekt matki. Dotyczy on głównie produkcji przez nią mleka (Shi i wsp. 1993, Goonewardene i wsp. 2003). Stwierdzono, że efekt matki odgrywa istotne znaczenie bezpośrednio po porodzie. W miarę zbliżania się terminu odsadzenia wpływ tego efektu na wzrost cieląt obniżał się (Shi i wsp. 1993). Obniżające się znaczenie wpływu matki w miarę zbliżającego się terminu odsadzenia może być związane ze zmianami żywienia cieląt, wiążące się z przejściem z paszy płynnej (mleko matki) na pasze stałe i systematyczny wzrost możliwości ich wykorzystania przez cielęta. Wykazano wpływ wydajności mlecznej matki, który determinował wystąpienie różnic w masie ciała w 210 dniu życia cieląt. Wydajność mleka przekraczająca 2000 kg wiązała się z wyższymi masami ciała cieląt, przekraczającymi 265 kg. 29

30 Wydajność mleka krów mieszcząca się w granicach kg skutkowała niższą o 42,7 kg masą ciała w tym czasie. Natomiast najniższa mleczność krów (wydajność poniżej 1500 kg) łączyła się z najniższymi masami ciała, które nie przekroczyły 170,00 kg (Przysucha i wsp. 2002). W dotychczas przeprowadzonych badaniach stwierdzono, że na masę ciała cieląt w 210 dniu życia istotny wpływ wywiera masa ciała krowy w trakcie wycielenia. Najlżejsze, w tym czasie cielęta, zostały urodzone przez krowy, których masa ciała była niższa od 550 kg. Natomiast cielęta urodzone przez krowy o wyższych masach ciała (między kg i ponad 650 kg) rodziły cielęta cięższe, których masy ciała w dniu odsadzenia wyniosły odpowiednio 238,42 kg i 240,57 kg (Przysucha i wsp. 2002). Istotne różnice w masie ciała cieląt (rasy charolaise i simental) w 210 dniu życia wynikały głównie z różnic masy ciała krowy podczas porodu. Cielęta urodzone przez krowy o masie ciała przekraczającej 550 kilogramów osiągnęły wyższe o blisko 36,5 kg masy ciała w porównaniu z masami ciała cieląt pochodzących od krów o niższej masie ciała (poniżej 550 kg) (Przysucha i Grodzki 2004). Masę ciała cieląt w okresie odsadzania charakteryzuje duże zróżnicowanie w poszczególnych stadach, co wskazuje na istotny wpływ efektów rasy i stada na ten wskaźnik. Cielęta urodzone przez krowy rasy charolaise charakteryzowały się wyższymi masami ciała w porównaniu z cielętami rasy hereford (Dadi i wsp. 2002). Natomiast przy porównaniu rasy charolaise i simental, cielęta tej pierwszej rasy charakteryzowały się niższymi, o 18,59 kg, masami ciała w 210 dniu życia (Przysucha i Grodzki 2004). Na zróżnicowanie wartości w zakresie masy ciała w 9 miesiącu życia buhajków różnych ras i typów użytkowych wskazują badania Albertiego i wsp. (2008). Wyższe dobowe przyrosty cieląt determinują w bezpośredni sposób wyższą masą ciała przy odsadzeniu. Masa odsadzeniowa cieląt urodzonych przez krowy starsze była wyższa w porównaniu z tymi pochodzącymi od krów młodszych, co wskazuje na pozytywny efekt wieku matki (Sellers i wsp. 1970, Goonewardene i wsp. 2003). Biorąc pod uwagę wpływ budowy wymienia (wymię małe, średnie i duże i bardzo duże dobrze zawieszone oraz 30

31 obwisłe wymię z butelkowatymi strzykami) na masę cieląt podczas odsadzenia, najwyższą masą (przy wszystkich rodzajach wymion) charakteryzowały się cielęta, u których podczas porodu nie potrzebna była pomoc przy karmieniu. Im wyższe natężenie pomocy podczas wycielenia tym masa odsadzanych cieląt była niższa. Dodatkowo kształt butelkowaty i wymię obwisłe, które wiązały się z niższymi masami ciała cieląt przy odsadzeniu, mogły być skutkiem pobierania mniejszych ilości mleka (Goonewardene i wsp. 2003). Na masę ciała cieląt przy odsadzeniu wpływ wywiera również wiek cieląt termin odsadzenia. Blanco i wsp. (2008) stwierdzili, że cielęta, które były odsadzane wcześniej (w wieku 90 dni) osiągały wyższą masę ciała w wieku 180 dni i podczas uboju. W 90 dniu życia masa ciała cieląt wcześniej odsadzonych, w porównaniu z cielętami odsadzanymi w 180 dniu życia, była nieznacznie niższa, ale wiązało się to z niższą masą urodzeniową. Dadi i wsp. (2002) podobnie zauważyli, że istotny wpływ na masę ciała podczas odsadzenia wywiera wiek, w którym cielęta są odsadzane od matek. Również płeć cieląt wpływa na masę ciała podczas odsadzenia. Buhajki charakteryzują się wyższą masą ciała w stosunku do cieliczek. Ponadto nieznacznie wyższą masą ciała cechowały się buhajki pochodzące z ciąż bliźniaczych. Podobne zjawisko wystąpiło w przypadku cieliczek (Krupa i wsp. 2005). Kolejnym czynnikiem wywierającym wpływ na masę ciała w 210 dniu życia jest genotyp matki. Cielęta czystorasowe (charolaise i simental) osiągnęły w badanym czasie wyższe masy ciała w porównaniu z mieszańcami o 50% udziale genotypów tych ras. W przypadku cieląt rasy charolaise różnica nie była wysoka i kształtowała się na poziomie około 3 kg, natomiast w przypadku cieląt mieszańców z rasą simental różnica wynosiła prawie 33 kg (Przysucha i Grodzki 2004). Z badań przeprowadzonych przez Wróblewską i wsp. (2007) wynika, że na masę ciała cieląt w 120 i 365 dniu życia wpływ wywierają takie czynniki, jak: płeć cielęcia, numer porodu, system utrzymania, czy genotyp matki. Buhajki, w tym wieku, charakteryzowały się wyższą masą ciała w porównaniu z jałówkami. Różnica ta wyniosła ponad 13,5 kg (w 365 dniu 31

32 życia). Stwierdzono, że najwyższą masę ciała uzyskały cielęta z pierwszego porodu, zarówno w 120 dniu, jak i w 365. Podobnie wyższą masą ciała charakteryzowały się cielęta, które były utrzymywane w budynkach, w porównaniu z tymi, utrzymywanymi w systemie otwartym. Genotyp matki również spowodował wystąpienie różnic w masach ciała. Najwyższymi masami ciała w 120 i 365 dniu życia charakteryzowały się cielęta pochodzące po czystorasowych matkach. W 120 dniu masy ciała cieląt, pochodzących od krów o udziale genów rasy mięsnej wynoszącym 75% i 50%, osiągnęły zbliżone wartości. Natomiast krowy o udziale 50% genów limousine rodziły cielęta, które w 365 dniu życia osiągnęły wyższe masy ciała w porównaniu z cielętami, o wyższym udziale genów rasy mięsnej (75%). Obserwowano naturalną zależność wieku zwierząt z ich kalibrem i wyrostowością a wartościami niektórych pomiarów zoometrycznych. Wskaźniki takie jak: długość tułowia, obwód klatki piersiowej u buhajków rasy limousine charakteryzowała tendencja rosnąca. Charakteryzowały się one lepszą budową i umięśnieniem w porównaniu z jałówkami (Wroński i wsp. 1996). Właściwy poziom reprodukcji w stadach jest ściśle powiązany z potencjalnymi korzyściami ekonomicznymi płynącymi z produkcji mięsa wołowego. Do najczęściej stosowanych wskaźników związanych z płodnością krów należą: okres międzywycieleniowy (OMW) i wiek pierwszego wycielenia (MacGregor i Casey 1999, Gutierrez i wsp. 2002). Długość okresu międzywycieleniowego odgrywa istotną rolę w cyklu reprodukcyjnym i produkcyjnym bydła mlecznego. Panuje pogląd, że w hodowli bydła mięsnego długość OMW ma mniej istotne znaczenie, ważniejsze jest zachowanie właściwego rytmu wycieleń. Krowy o krótszym OMW to takie, które w poprzednim roku rodziły cielęta pod koniec okresu wycieleń w stadzie. Hodowcy do dalszego chowu i hodowli przeznaczają zazwyczaj krowy o regularnym okresie międzywycieleniowym (Gutierrez i wsp. 2002). Jak podają Bourdon i Brinks (1982) selekcja prowadzona przez hodowców w grupie krów o najkrótszym OMW dotyczy krów, których poród podczas trwania sezonu wycieleniowego odbył się najpóźniej. Dodatkowo krowy o krótkim odstępie 32

33 między porodami uważane są za samice o najlepszej płodności, których rozród jest najbardziej efektywny (MacGregor i Casey 1999). Bourdon i Brinks (1982) uważają, że lepszym wskaźnikiem płodności w hodowli bydła mięsnego, ze względu na swoje ekonomiczne znaczenie i stosunkowo wysoką odziedziczalność, może być data wycielenia (dzień, w którym krowa się wycieliła w trakcie trwania sezonu wycieleniowego). Zarówno na termin wycielenia, jak i na długość okresu międzywycieleniowego wpływ wywierał rok urodzenia, oraz wiek matki (Bourdon i Brinks 1982, MacGregor i Casey 1999). Najdłuższym OMW charakteryzowały się krowy 3 letnie, wraz z wiekiem obserwowano tendencję do skracania tego okresu, najkrótszy okres międzywycieleniowy stwierdzono w grupie krów 6 i 7 letnich (MacGregor i Casey 1999). Data wycielenia miała znaczący wpływ na długość OMW i datę kolejnego wycielenia (Bourdon i Brinks 1982, MacGregor i Casey 1999). Przesuniecie o każdy kolejny dzień daty poprzedniego wycielenia powodowało skrócenie okresu międzywycieleniowego średnio o 0,72 dnia (MacGregor i Casey 1999). Natomiast Bourdon i Brinks (1982) zanotowali skracanie OMW na poziomie średnio 0,86 dnia. W chowie i hodowli bydła mięsnego termin pierwszego wycielenia jałowic jest ważny ze względów ekonomicznych. Korzystne skutki dla hodowcy, takie jak obniżenie kosztów wychowu jałowic, są możliwe do osiągnięcia przy wcześniejszym ich zacieleniu. Największy wpływ na wiek pierwszego wycielenia wywiera stado i genotyp zwierząt. Średni wiek, w którym krowy rasy limousine po raz pierwszy się wycielają, szacowany jest na 2,82 roku. Zauważalny jest również wpływ roku urodzenia danej krowy na wiek pierwszego wycielenia. Zanotowano nieznaczny wpływ miesiąca urodzenia. Krowy urodzone w miesiącach wiosennych i letnich cieliły się wcześniej w porównaniu z krowami urodzonymi w pozostałych miesiącach (Dákay i wsp. 2006). Prawidłowy stan zdrowotny nowonarodzonego cielęcia determinowany jest odpowiednim poziomem odporności biernej, który pozwoli na późniejszy właściwy wzrost i rozwój, a także właściwe funkcjonowanie układu odpornościowego (Błaszkowska i Twardoń 2006). Ponieważ cielęta rodzą się 33

34 praktycznie z zerową odpornością (budowa łożyska nie pozwala na przechodzenie przeciwciał z organizmu matki do organizmu płodu) należy w jak najkrótszym czasie podać im odpowiednią ilość siary (Szulc i Zachwieja 1998). Występujące w siarze immunoglobuliny są źródłem biernej odporności dla cieląt. Zapewnienie nowonarodzonym cielętom odpowiedniego poziomu odporności biernej, którą uzyskują z pobraną siarą, powoduje obniżenie częstotliwości występowania schorzeń, niższy poziom śmiertelności i związanych z tym kosztów (McGee i wsp. 2006). Siara jest wydzieliną syntezowaną w gruczole mlekowym przed zbliżającym się porodem, znacznie różniącą się od składu mleka. Większość składników siary występuje w niej w dużo wyższych ilościach w porównaniu do mleka (Szulc i Zachwieja 1998, Barrington i wsp. 2001). Colostrogeneza (powstawanie siary) jest zjawiskiem specyficznym dla gruczołu mlekowego, podczas którego przekazywane są do wymienia wszystkie, niezbędne dla późniejszego zdrowia cieląt, składniki (Barrington i wsp. 2001). W okresie kilku dni po porodzie zawartość składników siary ulega obniżeniu (Szulc i Zachwieja 1998, Zachwieja 1995). Siara dostarcza wielu łatwo przyswajalnych składników, które pomagają w przystosowaniu się noworodka do warunków, które panują poza organizmem matki (Reber i wsp. 2008). Dodatkowo powoduje usuwanie kału płodowego (smółki) oraz wykazuje korzystny wpływ na perystaltykę jelit (Szulc i Zachwieja 1998). Siara jest pierwszym, w pełni naturalnym, pokarmem nowonarodzonych cieląt. Dostarcza im niezbędnych do prawidłowego rozwoju i stanu zdrowotnego składników. Niższa produkcja siary przez krowy ras mięsnych nie łączy się z niższym udziałem składników odżywczych. Często siara krów mięsnych koncentracją składników odżywczych przewyższa siarę krów mlecznych o wyższych wydajnościach (Wroński i Sosnowska 2007). Należy podkreślić, że najwyższa koncentracja wszystkich składników w siarze występuje tuż po porodzie i stopniowo obniża się (Zachwieja 1995). Dlatego niezwykle istoty jest czas jej podania cielętom. Należy ją podawać jak najszybciej po wycieleniu. Jedynym składnikiem, którego poziom w siarze jest 34

35 niższy od poziomu w mleku jest laktoza. Takie zjawisko jest korzystne dla noworodków, ponieważ niski poziom tego składnika pozwala na obniżenie ryzyka wystąpienia biegunek. W siarze występują trzy klasy immunoglobulin IgG (IgG 1 i IgG 2 ), IgA oraz IgM. Najliczniejszą grupą, stanowiącą około 90% wszystkich, stanowią immunoglobuliny klasy G (Szulc i Zachwieja 1998, Elfstrand i wsp. 2002). Stwierdzono różnice miedzy wydzieliną gruczołu mlekowego krów mlecznych a krów mięsnych. Wyższy poziom immunoglobulin G 1 w wydzielinie gruczołu mlekowego, między 45 a 10 dniem przed wycieleniem, zaobserwowano u krów ras mięsnych. Pomimo tego, że u krów mlecznych poziom immunoglobulin, w miarę zbliżającego się porodu (do 10 dnia) wzrastał, ich ilość była niższa w porównaniu z IgG 1 siary krów mięsnych. W ostatnich kilku dniach przed porodem koncentracja immunoglobulin G 1, u krów mięsnych i mlecznych, obniżała się. Mogło być to wynikiem wzrostu objętości wydzieliny gruczołu mlekowego (Guy i wsp. 1994). Istnieje wiele czynników mogących oddziaływać na skład siary. Siara pierwiastek krów ras mięsnych żywionych kiszonką charakteryzowała się niższym poziomem immunoglobulin klasy G w porównaniu z siarą wieloródek żywionych kiszonką. Siara pierwiastek posiadała również niższy poziom immunoglobulin klasy A przed porodem w porównaniu z siarą wieloródek. Siara wieloródek żywionych słomą zawierała wyższą koncentrację tłuszczu w siarze. Natomiast siara pierwiastek charakteryzowała się wyższą koncentracją laktozy w porównaniu z siarą wieloródek (niezależnie od sposobu żywienia) (McGee i wsp. 2006). Na poziom immunoglobulin w surowicy cieląt wpływa głównie ilość dostępnych immunoglobulin w siarze oraz czas, w którym podano noworodkowi siarę (Selman 1973). Po podaniu siary, w surowicy krwi cieląt (po 24 godzinach) gwałtownie wzrastał poziom immunoglobulin G, który bezpośrednio po porodzie był względnie niski (Reber i wsp. 2008). Cielęta ras mięsnych charakteryzują się wyższą przyswajalnością immunoglobulin siarowych w porównaniu z przyswajalnością u cieląt ras mlecznych. Jest to związane z wyższą podażą siary w pojedynczych odpasach (Adams i wsp. 1987). Ilość immunoglobulin dostępnych dla cieląt jest uzależniona przede wszystkim od ich koncentracji 35

36 w siarze i objętości podanej siary (Petrie i wsp. 1984). Ich ilość w siarze obniża się wraz z kolejnymi dojami po porodzie (Elfstrand i wsp. 2002, Guliński i wsp. 2006). Najwyższa absorpcja Ig występuje zaraz po urodzeniu i stopniowo obniża się (Selman 1973). W okresie pierwszych 24. godzin po porodzie odnotowano obniżenie ilości immunoglobulin o ponad 50%, co wpływa na pogorszenie jej jakości i obniżenie jej korzystnych właściwości wpływających na zdrowie cieląt (Guliński i wsp. 2006). Ograniczanie poziomu dostępnych składników odżywczych siary, połączone z postępującym ograniczeniem przechodzenia tych składników przez nabłonek jelita cieląt wpływa na obniżenie skuteczności absorbcji immunoglobulin przez cielęta. Zmiany w poziomie składników dotyczą nie tylko białka, ale również ilości tłuszczu oraz jego kompozycji. Stosunek nasyconych i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w miarę upływu czasu ulegał obniżeniu, natomiast ilość mononienasyconych kwasów tłuszczowych wzrastała (Elfstrand i wsp. 2002). W celu zapewnienia odpowiedniego poziomu odporności biernej u noworodków określono minimalny poziom immunoglobulin G w 1 litrze surowicy cieląt, który powinien wynosić 15 g. Z uwagi na ograniczoną przyswajalność immunoglobulin przez cielęta, w celu zapewnienia odpowiedniego poziomu biernej odporności, cielę powinno pobrać ponad 150 g immunoglobulin w pierwszej dobie życia (Quiglley i wsp. 1994, Guliński wsp. 2004). Stwierdzono także, że obecne w siarze leukocyty matki, aktywują rozwój leukocytów w organizmach noworodków (Reber i wsp. 2008). Na zawartość w siarze immunoglobulin wpływ wywiera wiele czynników. Najwyższy poziom stwierdzono u krów w 3 laktacji i starszych (Guliński i wsp. 2006, Zachwieja 1991). Również długość okresu zasuszenia w znaczny sposób wpłynęła na zawartość immunoglobulin w siarze. Wyższy ich poziom stwierdzono u krów, których okres zasuszenia był dłuższy niż 60 dni (Guliński i wsp. 2006). Wyższą wydajnością siary charakteryzowały się krowy starsze (wieloródki) w porównaniu z krowami młodszymi (po pierwszym lub drugim wycieleniu). Wydajność siary produkowanej przez krowy mięsne różniła się 36

37 pomiędzy poszczególnymi osobnikami ( ml), różnice wystąpiły również w koncentracji immunoglobulin w serwatce (od 1,7 do 17,7 g/dl). Krowy hereford x simental i hereford x simental x charolais produkowały siarę o najwyższej koncentracji γ-globulin (odpowiednio 20,7 i 20 g/dl). Średnio cielęta podczas pierwszego pojenia siarą pobierały około 1,5 litra siary. Najniższy poziom immunoglobulin w surowicy krwi występował u cieląt o niższej żywotności, które potrzebowały pomocy podczas porodu oraz tych, których matki miały problem ze wstaniem po wycieleniu (Petrie i wsp. 1984). Efekt stada (różnice w systemie utrzymania, różne wydajności krów) może również wpływać na skład siary. Istotne różnice wystąpiły w poziomie białka całkowitego i serwatkowego, ale także dla zawartości suchej masy, tłuszczu i laktozy (Zachwieja i wsp. 2001). W siarze, oprócz immunoglobulin, ważnymi składnikami są czynniki wzrostu (insulino-podobny czynnik wzrostu IGF-1, transformujący czynnik wzrostu TGFβ-2, hormon wzrostu). Wpływają one na wzrost i rozwój organizmów nowonarodzonych cieląt (Pakkanen 1998, Elfstrand i wsp. 2002). Hormon wzrostu (GH, bgh), określany również jako somatotropina, bierze udział w procesach wzrostu organizmu i w procesach metabolicznych zwierząt (Oprządek i wsp. 2006a, Thomas i wsp. 2007). Jest hormonem specyficznym dla danego gatunku. Niektórzy badacze uważają jednak, za bardziej właściwym określenie stwierdzenie, że hormon wzrostu działa na określoną liczbę gatunków - mogąc wywołać różne odpowiedzi (Bauman 1992). Bierze on udział zarówno w procesie rozwoju wymienia (aktywność mammogenna), jak i w syntezie mleka (laktogeneza), a także w aktywacji lipogenezy oraz w glukoneogenezie (Burton i wsp. 1994). Jest hormonem o pojedynczym łańcuchu polipeptydowym, produkowanym przez przedni płat przysadki mózgowej, kodowany jest przez pojedynczy gen, który zawiera w swojej budowie 5 intronów i 4 eksony (Reis i wsp. 2001, Loevendahl 2004). Do obiegu uwalniany jest z przedniego płata przysadki, pod wpływem działania peptydów z podwzgórza GHRH i somatostatyny (SS), która wykazuje działanie inhibitorowe wydzielanie hormonu wzrostu (Loevendahl 2004). 37

38 Do prawidłowej odpowiedzi komórki docelowej na działanie hormonu wzrostu niezbędny jest odpowiedni receptor zlokalizowany na powierzchni tej komórki (Bauman 1992). Do tzw. osi somatotropowej należą wszystkie geny i przekaźniki, które obejmują wiele hormonów wpływających na działanie hormonu wzrostu. Należy tu wyróżnić GHRH (growth hormone releasing hormone), który bierze udział w syntezie i sekrecji GH, insulino podobny czynnik wzrostu - I (IGF-I), który uczestniczy w działaniu GH na komórki docelowe oraz czynnik transkrypcyjny Pit-I, który podobnie jak GHRH uczestniczy w syntezie hormonu wzrostu (Zwierzchowski 2006). U bydła locus hormonu wzrostu zlokalizowany jest na 19 chromosomie (Thomas i wsp. 2007). Jest hormonem odpowiedzialnym za wzrost komórek organizmu już po porodzie, a co za tym idzie, za osiąganą w późniejszym czasie, masę ciała zwierząt. Działanie tego hormonu determinuje wielkość dziennych przyrostów masy ciała (Silveira i wsp. 2008). Hormon ten korzystnie wpływa na produkcję mleka, rozwój mięśni (wspomaga przyłączanie się aminokwasów do białek budujących mięśnie) oraz zapobiega odkładaniu tłuszczu (Burton i wsp. 1994, Etherton i Bauman 1998). Korzystnie wpływa na koncentrację insulinopodobnego czynnika wzrostu (IGF-I) (Etherton i Bauman 1998). Może on również zwiększyć ekspresję mrna insuliny w wyizolowanych wysepkach trzustkowych (Feng i wsp. 2009). Jak wykazały obserwacje Brückmanna i wsp. (2000) zmiany poziomu hormonu wzrostu u cieląt łączyły się z występowaniem biegunek w okresie odchowu. Przed wystąpieniem objawów chorobowych wykazano istotny wzrost jego zawartości we krwi cieląt, w trakcie choroby natomiast obniżenie jego udziału. Pomimo wszystkich wymienionych wyżej rezultatów spowodowanych działaniem hormonu wzrostu, zakres jego pełnej aktywności nie jest jeszcze do końca poznany (Etherton i Bauman 1998). Lepsze zbadanie jego funkcjonowania może w korzystny sposób wpłynąć na produkcyjność zwierząt gospodarskich (Feng i wsp. 2009). Dzięki wysokiej odziedziczalności i zależności między cechami związanymi z hormonem wzrostu jest on dobrym markerem genetycznym cech produkcyjnych (Lee i wsp. 1996, Sorensen 38

39 i wsp. 2002, Loevendahl 2004, Oprządek i wsp. 2006a). Może też posłużyć do prognozowania przyszłej wydajności młodych cieląt ras mlecznych (Sorensen i wsp. 2002). Także inne, obok hormonu wzrostu, wymienione hormony i czynniki wzrostu należące do tzw. osi somatotropinowej mogą być dobrymi wskaźnikami ważnych dla hodowców poziomu cech ilościowych (Oprzadek i wsp. 2005). Polimorfizm genu hormonu wzrostu u bydła występuje przede wszystkim w jego części strukturalnej (Oprządek i wsp. 2006a). Na częstotliwość wystąpienia danego genotypu hormonu wzrostu (leucyna/walina) wpływ wywiera wiele czynników, do najważniejszych należy zaliczyć rasę, stado, ale również kraj i obszar, w którym żyją się zwierzęta (Sorensen i wsp. 2002). Prowadzone badania pozwoliły wyodrębnić allele: L i V. Za formę bydlęcego hormonu wzrostu, a dokładnie za wystąpienie aminokwasu leucyny w pozycji 127 odpowiada allel L. Natomiast hormon wzrostu z allelem V w pozycji 127 zawiera inny aminokwas- walinę (Zhang i wsp. 1993b, Silveira i wsp. 2008). Na wystąpienie danego wariantu hormonu wzrostu wpływ wywiera czynnik rasy i stada bydła (Lucy i wsp. 1993, Reis i wsp. 2001). Stwierdzono, że u krów rasy holsztyńskiej częściej występował allel leucyny w porównaniu z krowami rasy Jersey (Lucy i wsp. 1993). Podobne rezultaty uzyskali Sorensen i wsp. (2002). Stwierdzili oni, że allel leucyny występował częściej w stadach krów rasy duńskiej holsztyńskiej niż duńskiej czerwonej, czy duńskiej jersey. W swoich badaniach określili również frekwencję występowania genotypów hormonu wzrostu - LL (leucyna / leucyna), LV (leucyna / walina) i VV (walina / walina). U krów rasy duńskiej jersey wystąpiły wszystkie trzy genotypy, podczas gdy u dwóch pozostałych nie stwierdzono genotypu VV. Dany genotyp hormonu wzrostu miał również wpływ na uwalnianie hormonu wzrostu u cieląt pochodzących od krów rasy duński jersey. Cielęta, u których stwierdzono genotyp LL charakteryzowały się wyższym poziomem uwalniania hormonu wzrostu w porównaniu z cielętami o genotypie VV. Cielęta o genotypie LV cechowały się średnimi wartościami uwalniania GH. U młodego bydła fryzyjskiego najczęściej identyfikowano osobniki o genotypie LL hormonu 39

40 wzrostu, podczas gdy homozygoty VV były najmniej liczne (Oprządek i wsp. 2003). Lechniak i wsp. (1999) u buhajów ras mlecznych stwierdzili frekwencję allelu L na poziomie 0,86, u mięsnych natomiast tylko 0,38. Porównując genotypy hormonu wzrostu krów w różnych stadach stwierdzono, że najczęściej występującym jest genotyp LL. W granicach 7,4-20% występował genotyp LV, natomiast VV w jednym stadzie osiągnął poziom zaledwie 3% (Kovacs i wsp. 2006). Podobnie w badaniach Dybusa i wsp. (2003) w stadzie bydła rasy limousine stwierdzono, że najczęściej występującym genotypem hormonu wzrostu jest LL, a najniższym udziałem charakteryzował się genotyp VV. Dowiedziono, że krowy z genotypem LL hormonu wzrostu charakteryzują się wyższą wydajnością mleka, białka i tłuszczu w porównaniu z genotypem LV (Dybus i wsp. 2002, Oprządek i wsp. 2006b). Prowadzono także badania nad wpływem suplementacji dawki pokarmowej krów hormonem wzrostu. Podawanie krowom hormonu wzrostu wpłynęło korzystnie na wydajność mleka w laktacji. Wiązało się to nie tylko z wyższą wydajnością zaraz po podaniu GH, ale hormon ten powodował niższy spadek produkcji mleka w późniejszych fazach laktacji (Bauman 1992). Korzystne działanie związane z hormonem wzrostu zauważono stosując jego dodatek do paszy podawanej krowom. Dodatek tego hormonu, stosowany dla krów żywionych koncentratem połączonym z sianem spowodował wzrost w surowicy krwi koncentracji insuliny (już w drugim dniu od podania hormonu). Takie zjawisko nie miało miejsca w przypadku krów żywionych wyłącznie sianem. Wyższy poziom insuliny, przed aplikacją hormonu wzrostu, odnotowano u krów, które otrzymywały paszę treściwą z sianem. Na działanie i efekt hormonu wzrostu, biorąc pod uwagę wzrost poziomu insuliny w surowicy krwi, wpływ wywiera status żywieniowy lub bilans energetyczny zwierzęcia (Feng i wsp. 2009). Krowy o genotypie VV hormonu wzrostu charakteryzowały się znacznie wyższą wydajnością mleka w pierwszej laktacji (potwierdzoną statystycznie), w porównaniu z pozostałymi genotypami GH. Podobna tendencja była widoczna w drugiej laktacji. Natomiast w kolejnej laktacji, z powodu braku 40

41 osobników o genotypie VV, najwyższą wydajnością charakteryzowały się krowy o genotypie LV. W mleku najwyższą zawartością tłuszczu i białka charakteryzowało się mleko krów o genotypie LV hormonu wzrostu, najniższy poziom tych składników wystąpił w próbach mleka krów o genotypie VV. Najwyższym procentowym udziałem tłuszczu i białka w mleku charakteryzowały się krowy pierwiastki z genotypem LV, najniższym VV. Natomiast w trzeciej i kolejnych laktacjach wyższy udział tłuszczu obserwowano u krów o genotypie LV w porównaniu z genotypem LL. Dla poziomu białka stwierdzono odwrotną zależność. Wyższy jego udział obserwowano w mleku krów o genotypie LL (Oprządek i wsp. 2006b). Wyniki innych badań wskazują na odmienne zależności między genotypem hormonu wzrostu a cechami użytkowości mlecznej krów rasy czarno-białej. W pierwszej laktacji najwyższą wydajnością mleka (ponad 5300 kg) charakteryzowały się krowy o genotypie LL hormonu wzrostu. Najniższa wydajność mleka w pierwszej laktacji wystąpiła u heterozygot LV i była niższa o 225 kg mleka od wydajność krów z genotypem VV. W przypadku drugiej laktacji genotyp VV wiązał się z najwyższą wydajności mleka, przekraczającą 5700 kg. Wydajnością najniższą, podobnie jak w przypadku pierwszej laktacji, charakteryzowały się krowy o genotypie LV hormonu wzrostu. Różnica między tymi grupami genotypu GH wyniosła 85 kg. Trzecia laktacja charakteryzowała się wystąpieniem podobnego trendu, najwyższa wydajność była związana z genotypem VV hormonu wzrostu, najniższa zaś z LV. W przypadku składu chemicznego w pierwszej laktacji najwyższa wydajność (krowy z genotypem LL) nie łączyła się z najwyższym udziałem białka i tłuszczu, w tym przypadku stwierdzono najniższą zawartość tych składników. W mleku krów o genotypie VV hormonu wzrostu wykazano najwyższy poziom zarówno białka, jak i tłuszczu. W kolejnych dwóch laktacjach zaobserwowano podobne zjawisko, jak w przypadku laktacji pierwszej. Homozygoty VV charakteryzowały się najwyższym udziałem procentowym tych składników, najniższy zaś stwierdzono w mleku krów homozygot LL (Dybus 2003). Krowy limousine z genotypem LV hormonu wzrostu osiągnęły wyższą wydajność mleka, białka i tłuszczu 41

42 za 305 dni laktacji w porównaniu z krowami o genotypie LL. Poziom tych składników w grupie krów o genotypie VV przyjmował wartości pośrednie (Dybus i wsp. 2002). Yardibi i wsp. (2009) w swoich badaniach wykazali, że krowy rasy czerwonej z południowej Anatolii o genotypie LL hormonu wzrostu, charakteryzowały się znacznie wyższą wydajnością tłuszczu w porównaniu do krów o pozostałych dwóch genotypach. Podobnie zjawisko wystąpiło u krów taj samej rasy z regionu zachodniej Anatolii. W przypadku procentowego udziału białka w mleku różnice między genotypami hormonu wzrostu nie były istotne. Obserwowano także różnice w zakresie składu mleka między stadami. U krów o tym samym genotypie hormonu wzrostu, ale pochodzących z różnych stad (południowa Anatolia i wschodnia Anatolia) zaobserwowano różnice w poziomie białka i tłuszczu w mleku. Dla wszystkich trzech genotypów hormonu wzrostu u krów pochodzących z regionu wschodniego wykazano wyższy udział tych składników w mleku. Oprządek i wsp. (2005) w badaniach nad wpływem genetycznego polimorfizmu hormonu wzrostu stwierdzili, że osobniki męskie rasy holsztyńskofryzyjskiej, o genotypie LV somatotropiny charakteryzowały się wyższymi masami ciała i pobierały większe ilości paszy. Polimorfizm hormonu wzrostu wiązał się również ze zróżnicowanym udziałem mięsa w tuszy buhajków. Homozygoty LL i heterozygoty charakteryzowały się wyższą ilością mięsa w tuszy w porównaniu z homozygotami VV. Genotyp hormonu wzrostu wpływał również na wystąpienie różnic w składzie siary krów (Zachwieja i wsp. 2006). W badanym stadzie stwierdzono obecność dwóch genotypów hormonu wzrostu: LL i LV. Poziom suchej masy i tłuszczu był wyższy w siarze krów o genotypie LV. Natomiast ilość białka i laktozy była wyższa dla genotypu LL porównaniu z genotypem LV. W siarze krów o genotypie LV hormonu wzrostu odnotowano wyższy poziom immunoglobulin wszystkich klas. Genotyp LL hormonu wzrostu wiązał się z wyższą zawartością tych immunoglobulin w surowicy krwi cieląt. Wystąpienie genetycznego polimorfizmu hormonu wzrostu w niewielkim stopniu wpłynęło na cechy fizyko chemiczne siary krów. Wyższą termostabilnością i kwasowością 42

43 potencjalną charakteryzowała się siara krów o genotypie LL. Wyższą kwasowość czynną i krzepliwość zanotowano natomiast w siarze pochodzącej od krów z genotypem LV (Zachwieja i wsp. 2006). Rezultaty badań wskazują, że polimorfizm hormonu wzrostu wpływał także na wzrost i rozwój cieląt rasy limousine. Najwyższymi wartościami w zakresie wysokości w krzyżu, wysokości w kłębie, obwodu klatki piersiowej, średnich przyrostów dobowych charakteryzowały się osobniki o genotypie VV hormonie wzrostu (Dybus i wsp. 2003). Z kolei rezultaty badań nad czarnym bydłem japońskim wykazały, że osobniki o genotypie LL hormonu wzrostu charakteryzowały się wyższymi dziennymi przyrostami, a dzięki temu osiągały wyższe masy ciała w analizowanych okresach odchowu. Osobniki heterozygotyczne (LV) uzyskały pośrednie masy ciała. W obu przypadkach wartości te były istotnie wyższe w porównaniu z osobnikami o genotypie VV hormonu wzrostu. Osobniki z allelem V uzyskały korzystniejszą ocenę w zakresie marmurkowatości mięsa. Genotyp LL determinował wyższą masę wyrębów wartościowych w tuszy w porównaniu z osobnikami o genotypie LV. (Katoh i wsp. 2008). Podobnie rezultaty uzyskali Reis i wsp. (2001). Stwierdzono, że osobniki o genotypie LV hormonu wzrostu charakteryzowały się wyższymi masami ciała w ostatnich fazach wzrostu. Genotyp hormonu wzrostu może wpływać na zawartość poszczególnych składników w surowicy krwi. W grupie osobników VV wykazano wyższą koncentrację trójglicerydów w porównaniu z pozostałymi genotypami, przy niższym jednak poziomie cholesterolu. Koncentracja insuliny w surowicy krwi osiągała najwyższy poziom u osobników z genotypem LL, natomiast najniższe wartości wystąpiły przy genotypie LV. Podobnie najwyższy poziom IGF-I w surowicy krwi zmierzono w grupie osobników o genotypie LL. Różnice między genotypami zostały potwierdzone statystycznie (Katoh i wsp. 2008). Genetyczny polimorfizm hormonu wzrostu determinuje również poziom cech reprodukcyjnych krów. Krowy z genotypem VV cieliły się w najmłodszym wieku, następnie kolejno z genotypem LL, później LV, co wynika z intensywniejszego tempa wzrostu zwierząt o genotypie VV. Porównując 43

44 długość okresów miedzywycieleniowych, najkrótsze wystąpiły u osobników z genotypem LV, a najdłuższe natomiast w grupie krów o genotypie VV (Kovacs i wsp. 2006). Wyniki dotychczasowych badań wskazują na zróżnicowany wpływ czynników zarówno genetycznych, jak i poza genetycznych na wartość cech reprodukcyjnych i produkcyjnych w stadach bydła mięsnego (m. in.: liczba urodzonych i odchowanych cieląt, masa urodzeniowa, tempo wzrostu cieląt, ich płeć, łatwość porodu, mleczność matek, ich budowę i kaliber) warunkujących w istotnym stopniu efektywność produkcji żywca wołowego. W przeważającej części prezentują one jednak zależności dotyczące wpływu jednego wybranego czynnika, zasadnym wydała się więc próba przeprowadzenia szerszej analizy wpływu czynników determinujących wartość tych cech. 44

45 Cel badań Celem badań była analiza parametrów odchowu cieląt w stadzie bydła rasy limousine w zależności od wybranych czynników chowu z uwzględnieniem genetycznego polimorfizmu hormonu wzrostu krów. Cele cząstkowe: analiza frekwencji alleli i genotypów hormonu wzrostu w grupie zwierząt objętych badaniami; określenie współzależności pomiędzy polimorfizmem hormonu wzrostu a wzrostem i rozwojem krów matek, ich mlecznością, składem siary i mleka, wartością wybranych wskaźników biochemicznych krwi; ustalenie zależności między genetycznymi wariantami hormonu wzrostu krów matek i kolejnym wycieleniem (wiekiem) a wskaźnikami odchowu ich cieląt do wieku 210 dni, z uwzględnieniem płci; określenie wskaźników odchowu cieląt w grupach ojcowskich. 45

46 Materiał i metody Badania prowadzono w Gospodarstwie Hodowlanym Radan 1, Zakład Dębinka, w okresie od 2004 do 2007 roku, w stadzie bydła rasy limousine. Ogółem w trzech kolejnych latach objęto nimi 236 krów i ich cieląt (tab. 1) w różnych wariantach genetycznych hormonu wzrostu krów matek. Materiał doświadczalny stanowiły krowy, które cieliły się w trzech kolejnych latach (łącznie 236 sztuk) oraz ich cielęta (tab. 1 i 2). W związku ze stosowaniem embriotransferu, łączącego się z wydłużeniem okresu międzywycieleniowego, z doświadczenia wyłączono w drugim roku doświadczenia 31 krów, natomiast w trzecim 46 krów. Tab. 1. Materiał doświadczalny, po kolejnych wycieleniach ( ).* Wycielenia w kolejnych latach doświadczenia Lp. Wyszczególnienie I II III jałówki buhajki jałówki buhajki jałówki buhajki 1. cielęta krowy krowy wyłączone z doświadczenia * - w doświadczeniu ujęto krowy, które ocieliły się w trzech kolejnych latach, (okres międzywycieleniowy wynosił 12 miesięcy); pozostałe krowy z uwagi na prowadzony embriotransfer miały wydłużony okres międzywycieleniowy i zostały wyłączone z doświadczenia. W okresie badań urodziło się 236 cieląt (tab. 2). W roku 2005 urodziły się 42 jałówki oraz 64 buhajki. W roku 2006 urodziły 73 cielęta, w tym 41 jałówek. Natomiast w ostatnim roku doświadczenia urodziły się 24 cieliczki i 33 buhajki. Jak wskazują wyniki niektórych analiz, zróżnicowany rozkład płci w kolejnych wycieleniach krów może wynikać z wielu przyczyn, także wpływu ojca (Astolfi i wsp. 1995, Giraldo i wsp. 2010, Van Wagtendonk i wsp. 2000). Krowy były kryte różnymi buhajami dającymi różny rozkład potomstwa. 46

47 Tab. 2. Materiał doświadczalny z uwzględnieniem genotypu hormonu wzrostu krów matek i płci cieląt. Potomstwo z kolejnych wycieleń (sztuk) L.p. Genotyp I II III Razem matki B J B J B J B J Σ 1. VV LV LL Razem Zwierzęta doświadczalne utrzymywane były w systemie ekstensywnym. W okresie zimowym żywione były kiszonką z kukurydzy oraz strączkowych i zbożowych (GPS), natomiast od wiosny do jesieni wypasane były na pastwisku. Tylko krowy matki buhajów były inseminowane, pozostałe kryte były w systemie naturalnym, buhajami z własnej hodowli. W pierwszym roku badań od wszystkich krów objętych doświadczeniem pobierano próby krwi, w celu ustalenia genotypów hormonu wzrostu i poziomu wybranych wskaźników biochemicznych (po ukończeniu pierwszego miesiąca laktacji), a po pierwszym wycieleniu próby siary, do 6 godzin po porodzie oraz mleka po zakończeniu pierwszego miesiąca laktacji, po upływie około 1 min. od rozpoczęcia ssania przez cielęta. Próby krwi krów oraz w grupie cieląt (jałowic na remont stada i buhajków hodowlanych) pozyskiwano w trakcie pobierania krwi do rutynowych badań przez lekarza weterynarii. Analizę polimorficznych form hormonu wzrostu krów matek i cieląt przeznaczonych do hodowli określono przy wykorzystaniu polimerazowej reakcji łańcuchowej (PCR-RLFP), wykonano w Instytucie Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN w Jastrzębcu. Analiza składu siary i mleka krów (zawartość suchej masy, tłuszczu, białka i laktozy) została przeprowadzona w Laboratorium Oceny i Analiz Mleka Instytutu Hodowli Zwierząt, przy użyciu aparatu Milkoscan 133B (Foss Electric). Analiza wybranych wskaźników biochemicznych: aminotransferazy 47

48 asparginianowej (AST), aminotransferazy alaninowej (ALT), mocznika i cholesterolu w laboratorium Kliniki Chorób Wewnętrznych Akademii Rolniczej we Wrocławiu (metoda fotometryczna przy użyciu aparatu Epoll-2). Określono także parametry wzrostu i rozwoju: masę ciała cieląt po urodzeniu; masę ciała cieląt w wieku 210 dni; przyrosty masy ciała cieląt w okresie odchowu; wymiary ciała w wieku pierwszego wycielenia krów matek (około 30. miesiąca życia): obwód klatki piersiowej, wysokość w kłębie, wysokość w krzyżu; masę ciała krów matek po kolejnych wycieleniach. Dokonano również oceny pokroju i porodu, zgodnie z regulaminem PZHiPBM. Oszacowano także mleczność krów matek, na podstawie masy ciała cieląt, w oparciu o następujące równanie (Dobicki 1998): OMM 210 = MC ods x 210 Wiek cielęcia (dni) gdzie: OMM 210 oszacowana mleczność matki na laktację 210 dniową, MC ods masa ciała cielecia przy odsadzeniu. Badane cechy odchowu cieląt analizowano także w pięciu grupach ojcowskich buhajów. Wszystkie pomiary, podobnie jak pobieranie prób siary i mleka wykonano samodzielnie. Analizę statystyczną oparto na modelu wieloczynnikowej analizy wariancji, uwzględniając efekty następujących czynników: wieku krów (kolejnego wycielenia), genetycznego polimorfizmu hormonu wzrostu krów matek i ich cieląt, płci cieląt, ojca. 48

49 Dla analizowanych cech i parametrów odchowu cieląt przy użyciu wieloczynnikowej analizy wariancji (Statistica 9.0) uwzględniono następujące efekty: x ijk = μ + a i + b ij +c ijk + e ijk x ijkl obserwowana wartość cechy, μ średnia cechy w populacji, a i efekt kolejnego wycielenia (1-3), b ij efekt genotypu hormonu wzrostu matki (1-3), c ijk efekt płci cieląt (1-2), d ijkl efekt interakcji, e ijkl błąd losowy. Dla mleczności i masy ciała krów po kolejnych wycieleniach: x ijk = μ + a i + b ij +c ijk + e ijk x ijkl obserwowana wartość cechy, μ średnia cechy w populacji, a i efekt kolejnego wycielenia (1-3), b ij efekt genotypu hormonu wzrostu (1-3), c ijk interakcja, d ijkl błąd losowy. Wartości analizowanych cech i parametrów odchowu cieląt w grupach ojcowskich analizowano przy użyciu następującego modelu: x ijk = μ + a i + b ij +c ijk + e ijk x ijkl obserwowana wartość cechy, μ średnia cechy w populacji, a i efekt ojca (1-3), b ij efekt płci (1-2), c ijk interakcja, d ijk błąd losowy. 49

50 Natomiast dla grupy cieląt hodowlanych wykorzystano następujący model: x ijk = μ + a i + b ij +c ijk + e ijk x ijkl obserwowana wartość cechy, μ średnia cechy w populacji, a i efekt genotypu GH, b ij efekt płci, c ijk interakcja, e ijkl błąd losowy, Dla cech siary i mleka, parametrów biochemicznych, cech pokroju i łatwości porodu krów pierwiastek wykorzystano jednoczynnikową analizę wariancji, uwzględniającą wpływ genotypu hormonu wzrostu. Istotność różnic oszacowano przy użyciu testu Duncana. Obliczono także współczynniki korelacji fenotypowych między badanymi cechami. 50

51 Charakterystyka firmy RADAN 1 Firma RADAN 1 jest jednym z największych i najdłużej działających podmiotów zajmujących się hodowlą bydła mięsnego w Polsce. Teren działalności obejmuje użytki rolne w województwie lubuskim, skupione w dwóch dużych gospodarstwach: 1. Witnica typowe gospodarstwo towarowe położone przy ujściu Warty o łącznej powierzchni 2500 ha z czego użytki zielone stanowią 2300 ha. W gospodarstwie znajduje się ponad 1200 krów i jałówek mieszańców (czarno białe, angus, limousin, hereford). 2. Dębinka gospodarstwo, w którym utrzymywano stada zarodowe ras limousine i charolaise wraz z przychówkiem. Gospodarstwo ma powierzchnię 1300 ha rozmieszczonych w obrębie trzech zakładów: 1. Dębinka (bydło LMS), 2. Jaryszów (bydło CHL) 3. Mirkowice (mieszańce). Hodowlę bydła mięsnego rozpoczęto w roku Celem jaki sobie postawiono było stworzenie elitarnych stad bydła ras: limousine i charolaise w oparciu o import materiału hodowlanego z Francji. Stada, które charakteryzowałyby się optymalnymi cechami w polskich warunkach klimatycznych (w porównaniu z Francją Polska charakteryzuje się ostrzejszym klimatem oraz dysponuje mniejszą powierzchnią pastwisk). W roku 1996 sprowadzono z Francji 61 jałowic rasy limousine (w tym 20 sztuk cielnych), oraz dwa buhaje tej rasy. W późniejszym okresie zakupiono również nasienie buhajów: Dauphin, Espoir, Genial, Epson, Elezaar, a także 30 zarodków. W kolejnym roku zakupiono 25 jałowic rasy charolaise, które w okresie 5 lat unasienniano nasieniem buhajów rasy CHL hodowli francuskiej. Od początku w gospodarstwie stosowano sztuczne unasienianie oraz przenoszenie zarodków (przeniesiono około 530 zarodków, w tym około 100 zakupionych we Francji). Aktualnie zakład Dębinka utrzymuje: 196 krów rasy limousine oraz 70 krów rasy charolaise. 51

52 RADAN 1 współpracuje od kilkunastu lat z największą francuską spółdzielnią zajmującą się hodowlą bydła mięsnego Groupe Agena oraz największymi hodowcami bydła ras mięsnych we Francji. Gospodarstwo posiada certyfikaty weterynaryjne obór wolnych od gruźlicy, białaczki i brucelozy. System utrzymania i żywienia System żywienia zimowego, w zależności od roku, rozpoczyna się zazwyczaj od października - listopada i trwa do końca kwietnia. W okresie tym krowy żywione są kiszonką z kukurydzy i sorga. Kiszonka zadawana jest do woli. W okresie dużych mrozów ¾ kiszonki stanowi kiszonka z kukurydzy o dużej zawartości suchej masy (około 40%). Oprócz tego zwierzęta otrzymują słomę owsianą lub siano. Matki karmiące i pierwiastki otrzymują dodatek paszy treściwej własnej receptury w ilości 1-2 kg/szt./dzień. Przez cały rok zwierzęta mają dostęp do wzbogaconych o mikroelementy lizawek solnych. W okresie zimowym krowy korzystają z obszernego 9-cio hektarowego okólnika przy oborze, do którego mają swobodny dostęp. Kiszonka zadawana jest zwierzętom w oborze w celu uniknięcia strat natomiast pasze objętościowe suche na okólniku w zadaszonych paśnikach. Jeżeli w okresie zimowym przy matkach utrzymywane są cielęta, dokarmiane są mieszanką treściwą sporządzoną w gospodarstwie. Jałówki w okresie zimowym, utrzymywane są alkierzowo w grupach po sztuk. Podstawą żywienia jest kiszonka z kukurydzy i sorga. Oprócz tego, jałówki otrzymują siano, paszę białkową (najczęściej śrutę rzepakową), treściwą i składniki mineralne. Okres pastwiskowy trwa od maja do października (fot. 1-6). W przypadku suszy i braku odrostu runi, zwierzęta są dokarmiane kiszonką i sianem, jednocześnie podczas całego tego okresu otrzymują dodatki mineralne, w postaci lizawek i innych preparatów. Cielęta utrzymywane są przy matkach 7-8 miesięcy (fot. 3, 4, 5), po tym okresie są odsadzane, ważone i rozdzielane do osobnych grup (jałówki i buhajki). 52

53 Młode buhajki hodowlane utrzymywane są grupowo po około 20 szt., w systemie alkierzowym. Żywienie przez cały rok jest bardzo podobne: kiszonka z kukurydzy (do woli), śruta rzepakowa: 1,5-2 kg, mieszanki zbożowe własne: 1-2 kg, dodatki mineralne. Natomiast z pasz objętościowych suchych podawane jest dobrej jakości siano w dawkach około 1-3 kg/szt./dzień. Jałowice, po odsadzeniu utrzymywane są przez okres 1 roku w systemie alkierzowym, bez względu na porę roku. Po odsadzeniu zwierzęta otrzymują kiszonkę (z kukurydzy i sorga), siano, paszę białkową (śruta rzepakowa) i paszę treściwą zbożową oraz dodatki mineralne. Wszystkie zwierzęta raz w miesiącu są ważone co pozwala kontrolować ich kondycję, umożliwia również właściwe bilansowanie dawki pokarmowej. Rozród i metody pracy hodowlanej Dla osiągnięcia założonych celów postawiono w stadzie głównie na sztuczną inseminację oraz przenoszenie zarodków. Metoda przenoszenia zarodków pozwala na uzyskanie większej liczby potomstwa od jednej samicy, tym samym daje możliwość uzyskanie większego postępu hodowlanego. Pozwala również na zastosowanie ostrzejszej selekcji wobec samic i rozmnażanie osobników wybitnych. Przenoszenie zarodków realizowano poprzez zakup ponad 100 par rodzicielskich sprawdzonych we Francji. Oprócz tego na bazie materiału wyhodowanego w gospodarstwie wyprodukowano i przeniesiono w okresie 10 lat prawie 530 zarodków. Sztuczne unasienianie dzięki ostrzejszej selekcji samców i możliwości uzyskania większej liczby potomstwa po danym buhaju, pozwala na przyspieszenie postępu hodowlanego. W tym celu użyto przede wszystkim nasienia bardzo dobrych francuskich buhajów katalogowych, wycenionych na potomstwie, takich jak: Highlander, Hymoour, Jansonnet, Ulysse, Tarvis, Volcan, Dauphin. Jałowice zacielane są po raz pierwszy w wieku miesięcy, głównie przy wykorzystaniu metody sztucznej inseminacji (90-95% jałowic) z czego 85% inseminowanych jest skutecznie, przy średnim zużyciu 1,5 porcji nasienia/sztukę. 53

54 Zabiegowi sztucznego unasienniania poddawane są również najlepsze krowy. Skuteczność zabiegu w tym przypadku wynosi około 60% przy średnim zużyciu 1,7 porcji nasienia/sztukę. Pozostała cześć stada krów i jałówek kryta jest naturalnie reproduktorami z własnej hodowli. Ważnym etapem pracy hodowlanej jest właściwy program selekcji. Była ona w głównej mierze uwarunkowana sytuacją jaka panowała na rynku. W okresie dużego popytu na materiał hodowlany tej rasy prowadzono bardzo ostrą selekcję. Do hodowli pozostawiono jedynie najbardziej wartościowe zwierzęta. Natomiast w okresie ograniczonego popytu ze stada eliminowano tylko osobniki wyraźnie odstające od stada, które odbiegały od ustalonych standardów. Taki sposób prowadzenia selekcji wynikał z założeń hodowców, którzy w tym okresie postawili na rozbudowę stada podstawowego (zwiększenie liczby sztuk). Kolejny etap polegał na doborze par do rozpłodu, w którym kierowano się następującymi kryteriami: łatwością wycieleń, tempem wzrostu w okresie odchowu, umięśnieniem, budową szkieletu, płodnością, mlecznością. Obecnie zwierzęta ocenianie są dwoma metodami. W ramach oceny w stadzie zwierzęta oceniane są przez francuskich specjalistów, metodą punktową. W okresie badań w Polsce nie prowadzono oceny wartości hodowlanej bydła ras mięsnych, prowadzona była, przez pracowników Polskiego Związku Hodowców i Producentów Bydła Mięsnego (PZHiPBM), ocena wartości użytkowej. Charakterystyka buhajów ESPOIR po ojcu BILL nr i matce AQUILA nr pochodzący z francuskiej hodowli, zarejestrowany w katalogu reproduktorów francuskich. Potomstwo po tym buhaju charakteryzuje się poprawną budową ciała, dobrym umięśnieniem, zwłaszcza partii zadu, posiada wysoki wskaźnik 54

55 łatwości wycieleń. Potomstwo - córki charakteryzują się opiekuńczością i odpowiednią wydajnością mleka. Indeksy: łatwość wycieleń (99), wydajność rzeźna (119). Ocena na potomstwie: przyrosty do 18 mies. życia 120, umięśnienie 112, kościec 137, morfologia (eksterier) 128, płodność 94, mleczność córek 99, odchów potomstwa (210 dni) 118. DAUPHIN, po ojcu ROMEO nr i matce OMBRETTE nr Buhaj zarejestrowany w katalogu buhajów francuskich, pozostawił potomstwo o bardzo dobrym zrównoważonym eksterierze, bardzo harmonijnie zbudowane. Jego synowie, młode buhajki hodowlane charakteryzowały się bardzo dobrym tempem wzrostu ( g/dzień), sprzedawane były do krycia naturalnego, wiernie przekazują swoje cechy na potomstwo, Indeksy: łatwość wycieleń 100, wydajność rzeźna 104. Ocena na potomstwie: przyrosty na 18 miesięcy 137, umięśnienie 113, kościec 139, morfologia (eksterier) 134, płodność 101, łatwość wycieleń 106, mleczność 111, odchów potomstwa (210 dni) 118. GENIAL po ojcu VAURIEN nr i matce DELINE nr Jeden z najlepszych rozpłodników francuskich charakteryzujących się przekazywaniem na potomstwo genów bardzo wysokiej wydajności rzeźnej. Potomstwo charakteryzuje się bardzo dobrą, mocną budową, dużym kalibrem z bardzo dobrym umięśnieniem. Młode byczki charakteryzuje bardzo dobre tempo wzrostu o szybkim przyroście tkanki mięśniowej. W pewnych etapach wzrostu przyrosty dzienne przekraczają nawet 2000 g. Jednak przy inseminacji tym buhajem należy pamiętać aby jałówki były dobrze wyrośnięte z dobrze rozwiniętą miednicą, gdyż w przeciwnym razie można spodziewać się problemów związanych z wycieleniami. Indeksy: łatwość wycieleń 95, wydajność rzeźna 117. Ocena potomstwa: łatwość wycieleń 95, przyrosty do 18 miesięcy 130, umięśnienie 117, kościec 103, morfologia 118, płodność 91, łatwość wycieleń 102, mleczność 103, odchów potomstwa (210dni)

56 BARTEK (ET), po ojcu TARVIS nr i matce LICORNE nr Buhaj kupiony we Francji (zarodek), pochodzący z bardzo dobrej pary rodzicielskiej. Buhaje z tej linii doskonale nadają się do tworzenia mieszańców, bardzo wiernie przekazują cechy umięśnienia na potomstwo. Dorosłe osobniki posiadają o ok. 15% niższą masą ciała w porównaniu do rówieśników ale są bardzo harmonijnie umięśnione i bardzo dobrze związane w każdej partii ciała. Indeksy: łatwość wycieleń 90, odchów potomstwa (210dni) 105, umięśnienie 114, szkielet 108. CEDR (ET), po ojcu nr i matce ARNICA nr Buhaj pochodzący z bardzo dobrej francuskiej hodowli, zakupiony jako zarodek i odchowany w gospodarstwie Radan1. Ojcem jego jest znany, katalogowy buhaj o nazwie DECLIC. Potomstwo po tym buhaju cechuje się dużym temperamentem, bardzo dobrą budową szkieletu, bardzo dobrym umięśnieniu, bardzo dobrym tempem wzrostu, a jego córki są dobrymi matkami (opiekuńczość). Po ojcu DECLIC, jego syn, buhaj o nazwie GALON wyhodowany w gospodarstwie Radan1, na Krajowej Wystawie Zwierząt Hodowlanych w 2004 zdobył tytuł championa wygrywając ze starszymi od siebie buhajami. 56

57 Omówienie wyników i dyskusja Frekwencja genotypów i alleli hormonu wzrostu Występowanie polimorfizmu hormonu wzrostu łączyło się z różną frekwencją genotypów w grupie zwierząt objętych badaniami. Stwierdzono, że najliczniejszą grupę stanowiły krowy o genotypie LL hormonu wzrostu (tab. 3) - 50% (53 sztuki) całej grupy krów objętej doświadczeniem (frekwencja tego genotypu wyniosła 0,5). Krowy o genotypie VV okazały się najmniej liczną grupą, stanowiącą 7,5% (8 osobników). Frekwencja tego genotypu w stadzie wynosiła 0,075. Nieznacznie niższy udział od homozygot LL wykazano dla genotypu LV hormonu wzrostu, grupa tych krów liczyła 45 osobników, co stanowiło 42,5% (frekwencja genotypu 0,425) (tab. 3). W badaniach przeprowadzonych w stadzie bydła rasy limousine wyższą frekwencję występowania genotypu LL hormonu wzrostu zanotowali Nowopolska-Szczyglewska i wsp. (2004). W przeprowadzonych badaniach ustalono frekwencję tego genotypu na poziomie 0,54. Niższą frekwencję odnotowali natomiast w przypadku genotypów LV i VV (odpowiednio 0,40 i 0,06). Dybus i wsp. (2003) określając częstotliwość występowania genotypów hormonu wzrostu u bydła rasy limousine stwierdzili (podobnie jak w badaniach własnych), że najwyższą frekwencją charakteryzował się genotyp LL (0,469). Najmniej licznie wystąpił genotyp VV (0,123). Natomiast stwierdzona częstość występowania heterozygot LV wynosiła 0,408. Wyższą frekwencję genotypu VV u buhajów ras mięsnych (0,39) wykazali Lechniak i wsp. (1999). Tab. 3. Frekwencje genotypów i alleli hormonu wzrostu (GH) krów rasy limousine w stadzie Dębinka. Genotypy Allele Wyszczególnienie LL LV VV L V Krowy n = Frekwencja 0,500 0,425 0,075 0,712 0,288 57

58 W innych badaniach, w których określono frekwencję występowania genotypów hormonu wzrostu u bydła fryzyjskiego wykazano podobną zmienność. W analizowanym stadzie najliczniejszą grupę zwierząt stanowiły osobniki o genotypie LL hormonu wzrostu (116 sztuk), osobników o genotypie LV stwierdzono 91, natomiast najmniej liczną grupę stanowiły zwierzęta o genotypie VV, których odnotowano tylko 58 (Oprządek i wsp. 2003). Różnice we frekwencji genotypów hormonu wzrostu odnotowali również Kovacs i wsp. (2006). Wśród badanych krów rasy holsztyńsko-fryzyjskiej, podobnie najliczniejszą grupę stanowiły osobniki o genotypie LL, których udział wynosił ponad 87%. Krowy o genotypie LV stanowiły 12.4%, natomiast VV tylko 0,55%. Taka tendencja utrzymywała się w każdym z 6 analizowanych stad bydła. Jednak tylko w obrębie 3 stad odnotowano występowanie genotypu VV. Lee i wsp. (1996) uzyskali frekwencję genotypu VV na poziomie 0,7%. W niektórych przypadkach w stadach bydła rasy hf, w analizowanej grupie krów, nie wykazano obecności homozygot VV hormonu wzrostu (Zachwieja i wsp. 2007). Podobną tendencję w rozkładzie częstości występowania genotypów odnotował Sorensen i wsp. (2002). Natomiast Yardibi i wsp. (2009) w badaniach nad krowami rasy czerwonej, z południowej i wschodniej Anatolii, stwierdzili, że najliczniejszą grupę stanowiły zwierzęta o genotypie LV, najmniej liczną grupę stanowiły krowy o genotypie VV (na południu) natomiast LL na wschodzie regionu. Zmieniająca się częstość występowania osobników o danym genotypie hormonu wzrostu może być spowodowana różnicami międzyrasowymi, czego potwierdzeniem są wyniki badań przeprowadzone przez Reisa i wsp. (2001), w których porównywano 8 ras bydła w Portugalii. Najniższą frekwencją osobników o genotypie LL (0,167) charakteryzowała się rasa maronesa, natomiast najwyższą (0,910) rasa mertolenga. Natomiast rasa preta charakteryzowała się najwyższym udziałem genotypu LV hormonu wzrostu. Frekwencja alleli somatotropiny w stadzie wynosiła: bgh Leu 0,712, natomiast bgh Val 0,288 (tab. 3). Nowopolska-Szczyglewska i wsp. (2004) również odnotowali wyniki, dotyczące 58

59 częstotliwości występowania alleli L i V w stadzie bydła rasy limousine, różniące się od wyników uzyskanych w badaniach własnych. Jednak podobnie wyższą frekwencję stwierdzono dla allelu L. Jego frekwencja wynosiła 0,74, natomiast allelu V 0,26. Niższą częstość występowania allelu Leu w stadzie bydła limousine zanotowali także Dybus i wsp. (2003). Kształtowała się ona na poziomie 0,673, natomiast w przypadku allelu V wynosiła 0,327. Również w badaniach przeprowadzonych w stadzie bydła innych ras stwierdzono wyższą frekwencję allelu L (Sorensen i wsp. 2002). Badania dotyczyły krów ras holsztyńskich, czerwonych duńskich i duńskich jersey. W badaniach Yardibi i wsp. (2009) wyższą frekwencję allelu L obserwowano w przypadku bydła czerwonego z południa Anatolii. U krów pochodzących ze wschodu wyższą frekwencję zanotowano w przypadku allelu V. Różnice w częstotliwości występowania danego allelu w różnych stadach stwierdzili również Reis i wsp. (2001). Także w badaniach Grochowskiej i wsp. (2001) wyższą frekwencją występowania charakteryzował się allel V (0,69) w porównaniu z allelem L (0,31). W innych badaniach wykazano frekwencję allelu V tylko na poziomie 0,25, nie stwierdzono bowiem w stadzie osobników z genotypem VV (Zachwieja i wsp. 2007). Parametry wzrostu i pokroju krów matek W przeprowadzonych badaniach obserwowano wpływ polimorfizmu hormonu wzrostu na masę ciała krów-matek (tab. 4). Najwyższe masy ciała stwierdzono u krów-matek o genotypie VV, najniższe (38,9 kg) masy ciała wiązały się natomiast z genotypem LL. Homozygoty LL miały masy ciała niższe o ponad kilogram w porównaniu z homozygotami VV. W 210 dniu życia również stwierdzono różnice między masami ciała krów-matek w zależności od genotypu somatotropiny. Najwyższą masą ciała w tym czasie charakteryzowały się krowy o genotypie VV (251 kg), niższą o 4,6 kg wartość uzyskano w grupie krów o genotypie LV. Natomiast genotyp LL wiązał się z najniższymi masami ciała w 7 miesiącu życia (242,7 kg). Podobną tendencję dotyczącą wpływu 59

60 genetycznego polimorfizmu hormonu wzrostu na masę ciała w wieku 210 dni wykazali Dybus i wsp. (2003). Tab. 4. Masa ciała krów-matek- od urodzenia i w wieku 210 dni do trzeciego ich ocielenia w zależności od genotypu hormonu wzrostu. L.p. Masa ciała Symb. Genotypy GH stat. LL LV VV 1. Urodzeniowa x 38,88 39,46 40,57 sd 4,09 5,83 3,41 2. W 210 dniu x 242,7 246,4 251,0 sd 16,94 19,91 10,95 3. Po I ocieleniu x 520,3a 537,5 559,4b sd 38,07 42,16 39,25 4. Po II ocieleniu x 595,2a 612,3a 700,0b sd 101,25 99,44 101,54 5. Po III ocieleniu x 626,9 665,1 675,0 sd 102,81 94,48 114,26 a, b wartości w wierszach oznaczone różnymi literami różnią się istotnie przy p 0,05. Otrzymane w ich badaniach masy ciała były zbliżone do wartości uzyskanych w badaniach własnych. Wpływ genetycznego polimorfizmu somatotropiny na masę ciała w 210 dniu analizowali również Zwierzchowski i wsp. (1998). Badania prowadzone były na młodym bydle rasy polskiej fryzyjskiej. Najwyższą masą ciała charakteryzowały się osobniki heterozygotyczne (LV). Najniższą natomiast, przeciwnie do wyników badań własnych, zwierzęta o genotypie VV hormonu wzrostu. Przeciętna masa ciała w wieku pierwszego wycielenia w badanej grupie 106 krów wynosiła 530,5 kilograma (tab. 4). Podobny zakres dla pierwiastek rasy limousine, w przedziale kg, stwierdzono w innych badaniach (Stanek 2006a). Analiza Przysuchy i Grodzkiego (2007b) wskazuje, że masa ciała krów rasy limousine po pierwszym wycieleniu w roku wynosiła 543 kg, a przeciętna wartość masy ciała w latach była wyższa i kształtowała się na poziomie 602 kg. Masy ciała krów-matek wzrastały w kolejnych wycieleniach. Jedynym wyjątkiem była niższa masa ciała krów-matek, o genotypie VV hormonu 60

61 wzrostu, obserwowana po trzecim porodzie. Po pierwszym wycieleniu najniższe masy ciała charakteryzowały krowy, u których zidentyfikowano genotyp LL hormonu wzrostu. Średnie masy ciała tych krów wynosiły około 520 kg. Wyższe o ponad 17 kilogramów masy ciała zanotowano w grupie krów o genotypie LV. Genotyp VV hormonu wzrostu wiązał się z najwyższymi, wynoszącymi prawie 560 kg, masami ciała krów-matek. Występujące między grupami genotypów LL i VV różnice zostały potwierdzone statystycznie (p 0,05), podobnie jak różnica w masach ciała po drugim wycieleniu miedzy krowami o genotypach LL i VV, która wynosiła ponad 100 kg. Średnie masy ciała krów o genotypie LV hormonu wzrostu kształtowały się na poziomie 612,3 kg. Po trzecim kolejnym wycieleniu różnica masy ciała między homozygotami LL i VV nie była już tak wysoka, jak po drugim wycieleniu i wynosiła około 48 kg. Najwyższą masę ciała w tym wieku stwierdzono w grupie krów o genotypie LV somatotropiny. Masa ciała krów matek po pierwszym wycieleniu była niższa od masy ciała krów pierwiastek rasy limousine, które wycieliły się po raz pierwszy w latach W kolejnych latach masa ciała czystorasowych krów - pierwiastek systematycznie obniżała się (z 634 kg w 1999 roku do 543 kg w 2005 roku). Uzyskano zbliżone wartości w tym zakresie dla pierwiastek wycielonych w 2005 roku (Przysucha i Grodzki 2007b). Wyższe masy ciała krów rasy limousine (ponad 680 kg) odnotowali Wójcik i wsp. (2004b). U krów-matek po pierwszym wycieleniu przeprowadzono ocenę zootechniczną, która obejmowała pomiary wysokości w krzyżu, wysokości w kłębie, obwodu klatki piersiowej, ocenę eksterieru i ocenę porodu (tab. 5). Wartości pomiarów wysokości w krzyżu były zbliżone bądź wyższe od tych uzyskanych przez innych autorów, w których stwierdzono, że najwięcej zwierząt w zakresie pomiaru wysokości w krzyżu mieściło się w przedziale cm, przy średniej wartości wynoszącej 129,8 cm (Stanek 2006b). Litwińczuk i wsp. (2000) wykazali, że przeciętna wysokość w kłębie pierwiastek rasy limousine w zależności od wieku pierwszego wycielenia kształtowała się w przedziale od 124 do 127 centymetrów. W badaniach własnych stwierdzono, że wystąpienie genetycznego polimorfizmu hormonu wzrostu miało 61

62 wpływ na wartości tych cech. Najwyższą wysokość w krzyżu (136,5 cm) zanotowano u krów o genotypie VV. Niższe o ponad 2 cm okazały się krowy heterozygoty LV, natomiast najniższą wartość tej cechy stwierdzono w grupie homozygot LL, różnice między grupami zostały potwierdzone statystycznie (p 0,05). Wpływ genetycznego polimorfizmu hormonu wzrostu na wysokość w krzyżu analizowali również Dybus i wsp. (2003). W swoich badaniach oceniali cielęta i młodzież rasy limousine w różnym wieku (w trzecim dniu życia, w 210. i w 365. dniu życia). Tab. 5. Ocena zootechniczna po pierwszym ocieleniu krów-matek. L.p. Cecha Symb. Genetotypy GH stat. LL LV VV 1. Wysokość w x 132,0a 134,3b 136,5c krzyżu (cm) sd 3,48 3,78 4,76 2. Wysokość w x 126,7a 128,4a 138b kłębie (cm) sd 2,16 3,80 11,14 3. Obwód klatki x ,8 192,6 piersiowej (cm) sd 3,97 5,19 4,32 4. Ocena x 83,06 83,81 84,50 eksterieru (pkt) sd 2,86 3,36 2,55 5. Ocena x 1,11 1,09 1,14 porodu (pkt) sd 0,36 0,35 0,37 a, b wartości oznaczone różnymi literami różnią się istotnie przy p 0,05. Wśród zwierząt najstarszych (365 dni) wystąpiły różnice, które zostały potwierdzone statystycznie. Najwyższą wysokość w krzyżu wykazano w grupie zwierząt o genotypie VV hormonu wzrostu. Homozygoty LL charakteryzowały się najniższymi wartościami tej cechy. Podobne tendencje stwierdzono dla pomiaru wysokości w kłębie (tab. 5) Genotyp VV łączył się z najwyższymi wartościami analizowanego wskaźnika, najniższymi natomiast krowy o genotypie LL. Różnice między genotypami wynosiły: między genotypem VV a LV prawie 10 cm, natomiast między VV a LL ponad 11 cm, w obu przypadkach były istotne (p 0,05). Podobną zależność między genotypem somatotropiny a wysokością w kłębie 62

63 stwierdzono w badaniach Dybusa i wsp. (2003). Jałówki o genotypie VV, w wieku 365 dni, osiągnęły najwyższe wartości tego wskaźnika. Najniższą wysokość w kłębie wykazano dla grupy zwierząt o genotypie LL hormonu wzrostu. Uzyskane rezultaty wskazują, że istnieje związek między genotypem hormonu wzrostu a tempem wzrostu bydła. Obwody klatek piersiowych krów były zbliżone i wynosiły u krów o genotypie LL 189 cm, natomiast dla genotypu LV 190,8 cm. Wyższą o ponad 3,5 cm wartością tego pomiaru charakteryzowały się krowy homozygoty VV, w porównaniu z obwodem klatki piersiowej krów o genotypie LL. Dybus i wsp. (2003) w swoich badaniach zaobserwowali podobny wpływ genotypu hormonu wzrostu na wielkość obwodu klatki piersiowej. Najwyższą wartością charakteryzowały się osobniki o genotypie VV, najniższymi zaś osobniki o genotypie LL. Różnice te znalazły potwierdzenie statystyczne. Krowy o genotypach LL i LV charakteryzowała zbliżona wartość w zakresie oceny eksterieru (tab. 5), wynosząca odpowiednio 83,06 i 83,81 punktów. Najwyżej ocenione zostały krowy w grupie genotypu VV hormonu wzrostu, które uzyskały średnio po 84,5 pkt. Brak wyraźnych różnic w analizowanych cechach budowy, które brane są pod uwagę w ocenie zootechnicznej może świadczyć o tym, że zwierzęta nie będą różnić się znacząco jeżeli będą utrzymywane w podobnych warunkach w stadzie, w którym prowadzona jest właściwa selekcja w zakresie typu i budowy. Ocenę przebiegu porodu prowadzono w skali 4 punktowej, gdzie 1 oznaczało poród, w którym zbędna była pomoc, natomiast 4 to poród przez cesarskie cięcie lub zastosowanie embriotomii. We wszystkich grupach genotypów GH uzyskano ocenę przekraczającą 1 punkt. Stosunkowo najłatwiejsze wycielenia wystąpiły u krów o genotypie LV hormonu wzrostu. Mogło to być spowodowane niższymi masami ciała rodzących się cieląt w tej grupie, w porównaniu z pozostałymi dwoma genotypami. Natomiast nieco wyższy poziom tego wskaźnika w grupie krów o genotypie VV może łączyć się z wyższymi masami urodzonych cieląt, przede wszystkim buhajków. Nie był to jednak wzrost istotny bowiem równocześnie genotyp VV krów matek łączył się 63

64 z najwyższymi wartościami ich kalibru. Taka ocena przebiegu porodu w badaniach własnych jest potwierdzeniem, że wycielenia krów rasy limousine przebiegają zazwyczaj bez komplikacji. Podobną wartość (1,06 pkt.) w swoich badaniach uzyskali Phocas i Laloë (2004). Wykazano wyższy poziom wskaźnika dla rasy charolaise (1,52) i blonde d Aquitaine (1,38). Na predyspozycje krów rasy limousine do łatwych porodów wskazują również badania Przysuchy i wsp. (2005). Podobnie badania Jędrzejczyka i wsp. (2000) wskazują na łatwość wycieleń krów tej rasy. W trakcie prowadzonych obserwacji nie odnotowano porodu, który wymagałby pomocy człowieka. Wskaźniki biochemiczne krwi krów matek Badania krwi w stadach bydła powinny być wykonywane rutynowo. Takie zabiegi pozwalają na obniżenie ryzyka i wcześniejsze zdiagnozowanie chorób metabolicznych, a przez to obniżenie ewentualnych strat ekonomicznych. Jak wykazały przeprowadzone analizy, genetyczny polimorfizm hormonu wzrostu nie wpłynął w istotny sposób na poziom wskaźników biochemicznych krwi krówmatek, jednak w grupie genotypu VV stwierdzono najniższą ich koncentrację (tab. 6). Najniższym poziomem GOT (AST - aminotransferazy asparaginianowej), 93,4 U/L, charakteryzowały się krowy o genotypie VV hormonu wzrostu. Wyższym, o blisko 6 U/L, poziomem tego wskaźnika wyróżniały się krowy o genotypie LV hormonu wzrostu. Tab. 6. Wybrane wskaźniki biochemiczne krwi krów-matek, w zależności od genotypu hormonu wzrostu. Genotyp GH Symb. stat. GOT (AST) (U/L) GPT (ALT) (U/L) Mocznik (mmol/l) Cholesterol (mmol/l) LL x 97,35 27,95 4,71 3,84 sd 22,99 15,46 1,39 1,11 LV x 99,38 26,76 5,38 a 3,66 sd 23,59 8,57 3,06 1,21 VV x 93,40 26,80 4,13 b 3,55 sd 18,78 11,36 0,84 1,23 a, b wartości w kolumnach oznaczone różnymi literami różnią się istotnie przy p 0,05. 64

65 Uzyskane wartości mieściły się w górnych granicach koncentracji tego składnika we krwi według wartości referencyjnych, kształtujących się w przedziale od 48 do 100 U/L (Meyer i Harley 1998, Winnicka 2004, Mordak i Nicpoń 2006, Mordak 2008). Poziom tego wskaźnika ulega znacznym wahaniom, co potwierdzają Mordak i Nicpoń (2006) w swoich badaniach na trzech grupach krów w różnych fazach cyklu produkcyjnego: dni po porodzie, krowy zasuszone oraz krowy w okresie dni po porodzie. Najwyższy udział aminotransferazy arginianowej we krwi stwierdzono u krów po porodzie. Najniższy natomiast na 7 3 dni prze porodem (grupa krów zasuszonych). Wartości uzyskane w badaniach własnych były znacznie wyższe, co może świadczyć o różnicach łączących się z typem użytkowym krów, wynikających z intensywniejszego użytkowania krów ras mlecznych. Na poziom tego składnika, jak w swoich badaniach wykazali Wójcik i wsp. (2004a), wpływ może wywierać także sezon żywienia. Po okresie pastwiskowym odnotowano wyższą ilość aminotransferazy asparaginianowej (102,5 U/L -1 ) w porównaniu z ilością tego wskaźnika we krwi krów rasy limousine przed wyjściem zwierząt na pastwisko (88,15 U/L -1 ). Wartości uzyskane w badaniach własnych były zbliżone, niezależnie od grupy genotypu hormonu wzrostu. W przypadku GPT (ALT - aminotransferazy alaninowej) podobny jej poziom odnotowano w przypadku homozygot VV i heterozygot LV i wynosił on odpowiednio 26,8 U/L i 26,76 U/L. Wyższą o ponad 1 U/L koncentracją tego składnika we krwi zmierzono u samic o genotypie LL hormonu wzrostu. W przypadku tych dwóch składników wystąpiła znaczna zmienność między osobnikami, o czym świadczy wysoka wartość odchyleń standardowych. Dodatkowo w przypadku aminotransferazy alaninowej jej wartości utrzymywały się w dolnych granicach, które wynoszą U/L według norm referencyjnych (Meyer i Harley, 1998, Winnicka 2004, Mordak 2008). Najwyższy poziom GPT u krów mlecznych stwierdzono u krów dni po porodzie (Mordak i Nicpoń 2006). Uzyskana wartość (28,5 U/L) była zbliżona do 65

66 wartości dla poszczególnych genotypów hormonu wzrostu uzyskanych w badaniach własnych. Podobnie jak w przypadku GOT, poziom aminotransferazy alaninowej we krwi krów rasy limousine był zróżnicowany zarówno przed, jak i po okresie pastwiskowym (Wójcik i wsp. 2004a). Wartości tego wskaźnika biochemicznego były zbliżone do zawartości GPT u krów po okresie pastwiskowym (27,4 U/L -1 ). Poziom mocznika we krwi jest podstawowym wskaźnikiem ilustrującym pokrycie potrzeb pokarmowych zwierząt i właściwe zbilansowanie dawki pokarmowej, jest również jednym ze wskaźników profilu nerkowego (Mordak 2008). Może być także wykorzystywany jako marker służący do określania budowy ciała zwierzęcia (Adamski i Zachwieja 2007). Najwyższe stężenie mocznika, kształtujące się na poziomie 5,38 mmol/l, zmierzono we krwi krów o genotypie LV hormonu wzrostu. Najniższy poziom tego składnika (4,13 mmol/l) wystąpił we krwi krów z genotypem VV. Homozygoty LL natomiast charakteryzowały się koncentracją mocznika na poziomie 4,72 mmol/l. Różnice między wartościami dla genotypów LV i VV zostały potwierdzone statystycznie (p 0,05). Odwrotną zależność dotyczącą wpływu genetycznego polimorfizmu hormonu wzrostu na poziom mocznika we krwi krów rasy czarnej japonskiej uzyskali Katoh i wsp. (2008). Najwyższym poziomem mocznika we krwi charakteryzowała się grupa osobników z genotypem VV hormonu wzrostu. Natomiast najniższą koncentrację tego składnika wykazano we krwi krów o genotypie LV. Kučera i Chladek (2004) analizując wpływ rasy na poziom mocznika we krwi krów i jałowic różnych ras, dla rasy limousine wykazali, że koncentracja tego składnika była niższa w porównaniu z wartościami otrzymanymi w badaniach własnych. Wykazano także, że na zawartość mocznika we krwi krów wpływ wywiera rok (p 0,05) oraz sezon (p 0,01), co wynika z rodzaju stosowanej dawki pokarmowej. W sezonie letnim (nadmiar białka przy niedoborach energii) koncentracja mocznika we krwi była wyższa i wynosiła 5,10 mmol/l. Stwierdzono także zróżnicowany poziom mocznika we krwi krów cielnych i w laktacji (także krów mamek). Alvarez Rodriguez i wsp. (2010) analizując poziom mocznika we krwi krów 66

67 w różnym wieku rasy padre de montana, w zależności od poziomu żywienia, obserwowali w piątym tygodniu zbliżony udział mocznika we krwi krów (od 4 do ponad 5 mmol/l). Niezależnie od genotypu hormonu wzrostu krów-matek zawartość cholesterolu kształtowała się na zbliżonym poziomie i wynosiła: dla LL 3,84 mmol/l, LV 3,66 mmol/l i dla VV - 3,55 mmol/l. Poziom cholesterolu we krwi krów rasy limousine, w badaniach Wójcik i wsp. (2004a), był wyższy zarówno przed, jak i po okresie pastwiskowym w porównaniu z wynikami badań własnych. Wyższy poziom tego składnika odnotowano po okresie, który zwierzęta spędziły na pastwisku (4,27 mmol/l). Podobne wartości uzyskali także Mordak i wsp. (2008). Dla rasy padre de montana wykazano niższy poziom cholesterolu we krwi krów kształtujący się w przedziale od 2,56 3,08 mmol/l, w różnych fazach laktacji (Alvarez Rodriguez i wsp. 2010). Wśród krów rasy czarnej japońskiej wystąpiły różnice, potwierdzone statystycznie, w poziomie cholesterolu u cieląt o różnych genotypach somatotropiny (Katoh i wsp. 2008). Najwyższym poziomem tego składnika charakteryzowały się zwierzęta o genotypie LV (99,1 mg/dl), najniższym zaś podobnie jak w badaniach własnych, krowy z genotypem VV (72,7 mg/dl). Na obniżanie zawartości cholesterolu we krwi krów rasy limousine w okresie ostatnich czterech tygodni przez porodem, a następnie intensywny wzrost w okresie pierwszych dwóch miesięcy laktacji wskazują wyniki badań Guedona i wsp. (1999b). W czwartym tygodniu po wycieleniu poziom cholesterolu był niższy od tego uzyskanego w badaniach własnych i wynosił 1,22 g/l (3,17 mmol/l) Wskaźniki profilu metabolicznego krów mogą dostarczać informacji o kierunkach i zaburzeniach przemian w ich organizmach, które mogą skutkować niekorzystnymi zmianami stanu ich zdrowia i cech użytkowych. Poziomy enzymów wątrobowych (ALT, AST), cholesterolu i mocznika łączą się z gospodarką energetyczno białkową organizmu krów (Mordak 2008, Wójcik i wsp. 2004a). Wszystkie uzyskane w badaniach własnych wartości mieściły się w granicach normy, obserwowano jedynie zbliżony do górnej jej wartości poziom 67

68 aminotransferazy asparginianowej, z kolei w dolnych granicach wartości referencyjnych kształtował się poziom aminotransferazy alaninowej. Udział zarówno mocznika jak i cholesterolu mieścił się zaś w środkowym przedziale wartościach norm referencyjnych. Należy jednak podkreślić, że najniższe wartości analizowanych wskaźników łączyły się z genotypem VV hormonu wzrostu, co może świadczyć o tym, że w konkretnych warunkach utrzymania i żywienia w tej grupie zwierząt, mimo obserwowanego wyższego poziomu wskaźników produkcyjnych (masa ciała, kaliber, wyższa masa ciała cieląt) nie dochodzi do zaburzeń metabolicznych wynikających z nadmiernego obciążenia ich organizmu. Są więc bardziej przydatne do tego kierunku użytkowania. Uzyskane wartości współczynników korelacji między analizowanymi wskaźnikami biochemicznymi krwi krów nie wykazały wielu istotnych zależności (tab. 7). Dodatnią zależność wykazano między poziomem AST i ALT (r = 0,176). Na podobnym poziomie, ale ujemną zależność wykazano między zawartością cholesterolu i mocznika (r = - 0,175). Jedynie między poziomem cholesterolu a zawartością aminotransferazy asparginianowej ustalono istotną (p 0,05) zależność (r = 0,206). Nie wykazano związku między badanymi parametrami biochemicznymi krwi krów a masą ciała cieląt po urodzeniu i w 210. dniu życia. Wartości wszystkich obliczonych współczynników korelacji kształtowały się na niskim poziomie (poniżej 0,08), tylko między urodzeniową masą ciała a zawartością aminotransferazy alaninowej wartość współczynnika korelacji była wyższa (r = 0,142), jednak także nieistotna statystycznie. Wykazano istotną (p 0,01) zależność między wartością przyrostów dobowych a masą ciała w wieku 210 dni (r = 0,987), co jest wartością logiczną, bowiem jej wielkość zależy od poziomu przyrostów dobowych w okresie odchowu. 68

69 Tab. 7. Współczynniki korelacji fenotypowych pomiędzy biochemicznymi wskaźnikami krwi u krów-matek i wskaźnikami odchowu ich cieląt, bez wyróżnienia genetycznego polimorfizmu hormonu wzrostu. Wyszczególnienie GOT (AST) (U/L) GPT (ALT) (U/L) Mocznik (mmol/l) Cholesterol (mmol/l) M.c. ur (kg) M.c.210 (kg) GOT (AST) (U/L) x GPT (ALT) (U/L) 0,176 X Mocznik (mmol/l -0,056-0,039 X Cholesterol (mmol/l) 0,206* 0,011-0,175 x M.c.ur. (kg) 0,079 0,142 0,124-0,073 x M.c.210 (kg) 0,075 0,078 0,03-0,041 0,519** X Przyrost dobowy, g 0,067 0,058 0,009-0,03 0,376* 0,987** * - zależności istotne przy p 0,05; ** - zależności istotne przy p 0,01. Podobnie istotna, lecz na niższym poziomie (p 0,05) okazała się zależność między urodzeniową masą ciała a masą ciała w dniu odsadzenia. W dostępnej literaturze nie znaleziono wyników badań, w których próbowano ustalić powyższe zależności dla wskaźników biochemicznych krwi krów. Guedon i wsp. (1999a) wykazali, że wzrost wykorzystania rezerw energetycznych organizmu krów rasy limousine, skutkujący wzrostem poziomu metabolitów we krwi, łączył się z wyższymi masami urodzeniowymi cieląt. 69

70 Skład siary i mleka, mleczność krów matek Przeciętna zawartość tłuszczu w analizowanych próbach siary krów (tab. 8) kształtowała się na poziomie zbliżonym do wyników innych badań (Zachwieja i wsp. 2007, Zachwieja 2004) i wynosiła 4,38%, dla białka - 15,68%, laktozy - 1,85%, suchej masy 21,74% z czego 17,49% stanowiła sucha masa beztłuszczowa. Wysokie odchylenia standardowe świadczą o dużej zmienności składu siary krów rasy limousine. Wroński i Sosnowska (2007) w swoich badaniach określili zmiany w poziomie składników siary w kolejnych godzinach po porodzie. Średnia zawartość tłuszczu w siarze krów rasy aberdeen angus w 6 godzinie po porodzie była wyższa i kształtowała się na poziomie prawie sześciu procent. Podobnie wyższy w porównaniu z siarą krów limousine okazał się udział laktozy (4,79%). Obserwowano natomiast niższy poziom białka. Różnice te, a zwłaszcza wysoki udział laktozy i niższa zawartość białka, wynikają prawdopodobnie z czasu jaki upłynął od wycielenia do momentu pobrania prób siary (do 2 lub 6 godzin). Jednak wyższy udział poszczególnych składników skutkował wyższą zawartością suchej masy, która kształtowała się na poziomie 28,84%. Podobnie wyższe ilości tłuszczu (4,54%), białka (18,99%) i suchej masy (26,37%) w siarze krów mieszańców o różnym udziale genów ras mięsnych obserwowali w swoich badaniach Zachwieja i wsp. (1997). Wykazano jedynie niższy poziom laktozy w porównaniu do wyników badań własnych. Porównując skład siary (badania własne) ze składem siary krów rasy charolaise (Zachwieja i wsp. 2007), należy zauważyć, że poziom tłuszczu (4,68%) był zbliżony porównując jego zawartość w siarze krów, które wycieliły się na początku sezonu wycieleń w marcu. Jednak wyższą różnicę odnotowano w przypadku krów wycielonych w kolejnych miesiącach. W przypadku poziomu innych składników (białka, laktozy i suchej masy) wstąpiły większe różnice. Udział białka ogólnego i suchej masy w siarze krów rasy limousine był niższy odpowiednio o 2,23% i 3,39% w porównaniu z siarą krów charolaise. 70

71 Tab. 8. Skład siary krów-matek oraz współczynniki korelacji fenotypowych między badanymi cechami siary. L.p. Cecha x sd V Współczynnik korelacji (%) (%) Tłuszcz 4,38 2,56 58,45 0,443* -0,354* 0,697** 0,450* 2 Białko 15,68 5,47 34,89 x -0,729** 0,636** 0,644** 3 Laktoza 1,85 0,93 50,27 x -0,638** -0,669** 4 Sucha masa 21,74 6,19 28,47 x 0,934** Sucha masa 5 beztłuszczowa 17,49 4,57 26,13 x * - zależności istotne przy p 0,05; ** - zależności istotne przy p 0,01. Różnica w zawartości laktozy wynosiła 0,28% - u krów charolaise odnotowano niższy jej poziom. Natomiast poziom laktozy w siarze krów rasy charolaise, które wycieliły się w kwietniu był niższy już tylko o 0,10%. Różnice między składem siary krów rasy limousine (badania własne) a siarą krów rasy aberdeen angus, krowami mieszańcami, czy charolaise świadczą o wpływie rasy na skład siary, a w konsekwencji na jej jakość. Różnice uzyskane między wartościami w badaniach własnych a rezultatami innych badań (Zachwieja i wsp. 2007) wskazują także na wpływy czynników poza genetycznych na poziom podstawowych składników w siarze. Obliczone współczynniki korelacji (tab. 8), wskazują na istotne zależności pomiędzy składnikami siary. Stwierdzono ujemną zależność między zawartością laktozy a udziałem białka, tłuszczu i suchej masy. Współczynnik korelacji wahał się od r = - 0,354 (laktoza x tłuszcz) do r = - 0,729 (laktoza x białko), Ujemne zależności świadczą o niższym udziale laktozy łączącej się ze wzrostem m. in. poziomu białka w siarze, co wykazano w innych badaniach (Zachwieja i wsp. 2001). Wystąpienie ujemnej korelacji między zawartością laktozy a pozostałymi składnikami siary jest zjawiskiem korzystnym dla cieląt, z punktu widzenia możliwości jej wykorzystania, a w konsekwencji wpływa na obniżenie prawdopodobieństwa wystąpienia biegunek u nowonarodzonych osobników. Ujemną korelację między udziałem laktozy a innymi składnikami siary uzyskał 71

72 w swoich badaniach również Zachwieja (2004). Wartości były zbliżone do tych uzyskanych w badaniach własnych. Wyniki innych badań wskazują na niższe wartości współczynników korelacji między składnikami siary krów innej rasy mięsnej - charolaise (od r = - 0,25 do r = -0,55). W tym przypadku jednak zależność między poziomem laktozy a zawartością tłuszczu była niska, jednak dodatnia (r = 0,17) (Zachwieja i wsp. 2007). Wzrost zawartości tłuszczu w siarze łączył się z najwyższym poziomem suchej masy. Współczynnik korelacji w tym przypadku kształtował się na poziomie r = 0,697. Na podobnym poziomie kształtowały się zależności pomiędzy udziałem tłuszczu a zawartością białka i suchej masy beztłuszczowej (odpowiednio: r = 0,443 i r = 0,450). Zbliżony poziom zależności między tymi składnikami ustalił w swoich badaniach Zachwieja (2004). Tylko zależność między zawartością tłuszczu i białka była niska i bliska zeru (r = -0,08). Podobną zależność ale na wyższym (r = -0,58), istotnym poziomie stwierdzono w innych badaniach tego autora (Zachwieja i wsp. 2007). Poziom suchej masy jest uzależniony przede wszystkim od zawartości tłuszczu i białka. W przypadku białka odnotowano podobne, dodatnie współczynniki korelacji: miedzy zawartością białka a suchej masy r = 0,636, białka a suchej masy beztłuszczowej r = 0,644. Wyniki badań Zachwieji i wsp. (2007) potwierdzają dodatnią istotną zależność między poziomem białka a udziałem suchej masy. Współczynniki korelacji między udziałem suchej masy a zawartością białka w siarze określili w swoich badaniach również Zachwieja (1995) oraz Zachwieja i wsp. (2007). W obu przypadkach współczynnik korelacji był wyższy (odpowiednio r = 0,77 i r = 0,73) w porównaniu z wynikami, jakie otrzymano w badaniach własnych. Natomiast wartość współczynnika korelacji między poziomem białka i suchej masy w innych badaniach (Zachwieja 2004) była niższa niż wartość uzyskana w badaniach własnych ( r= 0,59). Skład analizowanych prób siary krów rasy limousine charakteryzował się zróżnicowaniem i dużą zmiennością. Laktoza i tłuszcz należały do składników wykazujących najwyższą zmienność, przekraczającą 50%. Zmienność udziału 72

73 pozostałych składników była niższa i kształtowała się na poziomie 34,9% dla białka, 28,5% dla suchej masy i 26,13% dla suchej masy beztłuszczowej. Wykazano zróżnicowanie składu siary krów między grupami genotypu hormonu wzrostu (tab. 9), jednak różnice te nie zostały potwierdzone statystycznie. Najwyższym poziomem tłuszczu charakteryzowała się siara krów o genotypie LV (4,56%), najniższym natomiast pozyskana od grupy krów z genotypem VV (3,91%). Różnica między genotypami wynosiła prawie 10%. Zawartość tłuszczu w siarze krów o genotypie LL kształtowała się na poziomie 4,3%. Podobne wartości w swoich badaniach odnotowali Zachwieja i wsp. (2006), gdzie zawartość tłuszczu w siarze była najwyższa u krów o genotypie LV hormonu wzrostu (6,63%), natomiast poziom tego składnika w siarze krów o genotypie LL wynosił 5,63%. Najwyższy poziom białka w siarze wykazano w przypadku genotypu VV (17,29 %). Nieco niższe wartości odnotowano w siarze krów z genotypem LV hormonu wzrostu 16,55%. Najniższy poziom białka zmierzono w siarze krów o genotypie LL, o około 14% od poziomu białka w grupie genotypu VV. Odmienne wartości w zakresie zawartości białka w siarze krów rasy holsztyńskofryzyjskiej uzyskali Zachwieja i wsp. (2006). Najwyższy poziom białka stwierdzono w siarze krów o genotypie LL, natomiast niższy w siarze krów z genotypem LV. Tab. 9. Skład siary w zależności od genetycznego polimorfizmu GH krów matek, (%). Lp. Cecha Symb. Genotyp GH stat. LL LV VV x 4,30 4,56 3,91 1 Tłuszcz sd 2,64 2,68 0,47 x 14,86 16,55 17,29 2 Białko sd 5,7 5,34 4,33 x 1,91 1,85 1,26 3 Laktoza sd 0,88 1,01 0,92 x 21,39 22,14 22,19 4 Sucha masa sd 6,46 6,33 2,50 Sucha masa x 17,23 17,73 18,30 5 beztłuszczowa sd 5,05 4,21 2,40 73

74 Polimorfizm hormonu wzrostu łączył się również ze zróżnicowanym poziomem laktozy w siarze. W próbach siary krów o genotypie VV somatotropiny wykazano najniższy jej udział, kształtujący się na poziomie 1,26%, podczas gdy genotyp LL charakteryzował się najwyższą jej ilością 1,91%. Średnie wartości poziomu laktozy zanotowano w siarze pochodzącej od krów o genotypie LV (1,85%). Podobne zależności wystąpiły w badaniach Zachwieji i wsp. (2006). Siara krów o genotypie LV zawierała niższy poziom laktozy w porównaniu z jej ilością w siarze krów o genotypie LL. Pomimo wystąpienia między genotypami GH różnic dla poziomu suchej masy w siarze, nie zostały one potwierdzone statystycznie. Najwyższą jej zawartość stwierdzono w próbach siary pozyskanych od krów o genotypie VV (22,19%). W siarze krów o genotypie LV udział suchej masy był nieznacznie niższy i kształtował się na poziomie 22,14 %. Najniższą zawartość suchej masy stwierdzono w siarze osobników homozygotycznych LL 21,39 %. Na podobne różnice w zawartości suchej masy w siarze wskazują również wyniki wcześniejszych badań (Zachwieja i wsp. 2006), w których podobnie różnice między genotypami nie zostały potwierdzone statystycznie, jednak w tym przypadku nieznacznie wyższy jej poziom stwierdzono w siarze krów o genotypie LV hormonu wzrostu. W pobranych próbkach mleka stwierdzono niski poziom tłuszczu, który przekraczał 2%, prawdopodobnie z uwagi na sposób pobierania prób mleka, z początkowej partii w trakcie pobierania przez cielęta (tab. 10), a jak wiadomo to ostatnie partie mleka pozyskiwanego podczas doju charakteryzuje najwyższy udział tłuszczu. Zawartość białka była stosunkowo wysoka (3,83%) w porównaniu do wartości uzyskiwanych w mleku krów mlecznych. Udział laktozy w wydzielinie gruczołu mlekowego krów wzrasta w kolejnych godzinach po porodzie (Zachwieja 1995). W mleku powinien więc przyjmować wyższe wartości niż w siarze. W badanych próbach kształtował się na poziomie 4,01%. Zawartość suchej masy była niska (10,78%), głównie z powodu niskiej zawartości tłuszczu. Pobrane próbki mleka pobierano po upływie około 1 minuty 74

75 od rozpoczęcia ssania przez cielęta, stąd w analizowanych próbach obserwowano niski udział tłuszczu i wysoki poziom zmienności tej cechy. Tab. 10. Skład mleka krów-matek oraz współczynniki korelacji fenotypowych między badanymi cechami mleka. L.p. Cecha x Sd V Współczynnik korelacji (%) (%) Tłuszcz 2,20 1,54 69,91 0,289 0,080 0,910** 0,308 2 Białko 3,83 0,97 25,32 x -0,390 * 0,404* 0,413* 3 Laktoza 4,01 1,01 25,21 x 0,345* 0,651** 4 Sucha masa 10,78 2,26 21,02 x 0,673** Sucha masa 5 beztłuszczowa 8,58 0,93 10,81 x * - zależności istotne przy p 0,05 ** - zależności istotne przy p 0,01 Obliczony dla procentowej zawartości tłuszczu współczynnik zmienności wynosił prawie 70%. Dla pozostałych składników podstawowych mleka wartości te kształtowały się w przedziale od 21 do 25%, Natomiast dla poziomu suchej masy beztłuszczowej na najniższym poziomie około 10%. Uzyskano dodatnie wartości współczynników korelacji między udziałem laktozy i pozostałych składników, w odróżnieniu od siary, gdzie zależności te były ujemne. Odnotowano następujące współczynniki korelacji: zawartość laktozy x zawartość tłuszczu r = 0,08, laktoza x sucha masa r = 0,345, laktoza x sucha masa beztłuszczowa r = 0,651 (zależność istotna p 0,01). Jedyną zaobserwowaną ujemną zależnością był współczynnik korelacji między zawartością laktozy i białka (r = -0,39). Wysoko istotną zależność odnotowano między udziałem tłuszczu i suchej masy (r = 0,91), pozostałe współczynniki przyjmowały niższe wartości, które kształtowały się na poziomie: od r = 0,289 (tłuszcz x białko) do r = 0,308 (tłuszcz x sucha masa beztłuszczowa). Współczynniki korelacji między zawartością białka oraz suchej masy i suchej masy beztłuszczowej były podobne i wyniosły odpowiednio: r = 0,404 75

76 i r = 0,413. Zależność między zawartością suchej masy i suchej masy beztłuszczowej była istotna (p 0,01) i wynosiła r = 0,673. Genetyczny polimorfizm hormonu wzrostu wiązał się z wystąpieniem różnic w składzie mleka, które jednak nie zostały potwierdzone statystycznie (tab. 11). Najwyższy poziom tłuszczu stwierdzono w mleku krów o genotypie LL hormonu wzrostu (2,35%), homozygoty VV charakteryzowały się pośrednimi wartościami, niższymi od homozygot LL o około 10%, natomiast poziom tłuszczu w mleku krów o genotypie LV był najniższy i wynosił 2,04%. W badaniach Dybusa (2002) mleko krów czarno białych o genotypie VV hormonu wzrostu charakteryzowało się najwyższym udziałem tłuszczu. Poziom tego składnika kształtował się od 4,25% (w przypadku pierwszej laktacji) do 4,31% (w laktacji trzeciej), natomiast najniższym udziałem tego składnika charakteryzowało się mleko pochodzące od krów o genotypie LL hormonu wzrostu. Natomiast Grochowska i wsp. (2001) w swoich badaniach stwierdzili, że genotyp LL łączył się z najwyższą wydajnością tłuszczu w porównaniu do pozostałych dwóch genotypów hormonu wzrostu. Różnice między rezultatami uzyskanymi w badaniach własnych i wynikami Dybusa (2002), Grochowskiej i wsp. (2001) mogą wynikać z różnych typów użytkowych bydła i wyższej wydajności krów mlecznych. Tab. 11. Skład mleka w zależności od genetycznego polimorfizmu GH krów matek. Lp. Cecha Symb. Genotyp GH Razem stat. LL LV VV x 2,35 2,04 2,11 2,20 1 Tłuszcz sd 1,81 1,08 1,83 1,54 x 3,95 3,67 3,97 3,83 2 Białko sd 1,11 0,73 1,04 0,97 x 4,06 4,04 3,48 4,01 3 Laktoza sd 0,90 1,05 1,5 1,01 x 10,97 10,54 10,77 10,78 4 Sucha masa sd 2,69 1,53 2,74 2,26 Sucha masa x 8,62 8,52 8,66 8,58 5 Beztłuszczowa sd 0,95 0,89 1,04 0,93 76

77 Niski poziom tłuszczu w mleku uzyskany w badaniach własnych wynika ze sposobu pobierania prób mleka, bowiem krowy ras mlecznych, podobnie jak w przypadku siary, będą charakteryzowały się niższym udziałem składników mleka, co jest wynikiem prowadzonej od wielu lat pracy hodowlanej, której głównym celem było osiągnięcie wyższej wydajności mleka. Różnice w poziomie tłuszczu uzależnione od wystąpienia genetycznego polimorfizmu hormonu wzrostu zaobserwowali również Oprządek i wsp. (2006b). Badania przeprowadzono w stadzie krów rasy holsztyńsko fryzyjskiej odmiany czarno białej. Genotyp LV hormonu wzrostu łączył się z najwyższą wydajnością tłuszczu w mleku w I, II, III i dalszych laktacjach. W przypadku laktacji I i II jego poziom wynosił odpowiednio: 4,22% i 4,28%. Krowy o genotypie VV w dwóch pierwszych laktacjach (w późniejszych nie zidentyfikowano osobników o tym genotypie) charakteryzowały się najniższą ilością tłuszczu w mleku. Podobną zależności nie wykazano w badaniach własnych. Krowy o genotypie LV charakteryzował najniższy poziom tłuszczu w mleku. Obserwowano zróżnicowanie udziału białka w mleku krów w zależności od wystąpienia wariantu genetycznego hormonu wzrostu. Najwyższą zawartość (3,97%) stwierdzono w mleku krów o genotypie VV. Na zbliżonym poziomie kształtował się poziom białka w mleku krów z genotypem LL (3,95%). Zawartość białka w mleku krów o genotypie LV wynosiła 3,67%. Uzyskane wartości znajdują potwierdzenie w badaniach Dybusa (2002), w których wykazano związek między genotypem VV hormonu wzrostu z najwyższym poziomem tego składnika w mleku krów, natomiast genotyp LL w przypadku krów mlecznych skutkował najniższym poziomem białka w mleku. Inne zależności ustalili Oprządek i wsp. (2006b), którzy stwierdzili, że genotyp LV somatotropiny, niezależnie od numeru laktacji, wiązał się z najwyższym poziomem białka w porównaniu z homozygotami LL i VV. Udział białka w mleku dla tego genotypu w pierwszej laktacji kształtował się na poziomie 3,31%, w przypadku laktacji drugiej 3,36%. Genotyp VV hormonu wzrostu łączył się z najniższymi wartościami białka w dwóch pierwszych laktacjach. 77

78 Wyższy udział białka w mleku krów o genotypie LV stwierdzili w swoich badaniach również Grochowska i wsp. (2001). Poziom laktozy w mleku krów był zróżnicowany w zależności od genotypu hormonu wzrostu krów. Najwyższy jej udział wykazano w próbach mleka pozyskanych od krów o genotypie LL (4,06%). Zbliżoną wartość uzyskano w mleku krów heterozygot (4,04%), natomiast mleko krów o genotypie VV charakteryzowało się najniższym udziałem laktozy (3,48%). Pomimo braku potwierdzenia różnic statystycznych w zawartości suchej masy, mleko krów o genotypie LL hormonu wzrostu charakteryzowało się najwyższym jej udziałem (10,97%). Zawartość suchej masy w mleku osobników homozygotycznych (VV) kształtowała się na poziomie 10,77%, natomiast heterozygoty (LV) produkowały mleko o najniższej zawartości suchej masy. Podobnie najwyższą zawartością suchej masy beztłuszczowej charakteryzowały się próby mleka od krów o genotypach LL i VV hormonu wzrostu. W mleku heterozygot LV stwierdzono natomiast najniższy jej poziom. Zawartość podstawowych składników mleka, poza udziałem tłuszczu, była zbliżona do wartości przedstawionych przez Alvarez Rodriguez i wsp. (2010) dla rasy parda de Montana. W badaniach Mordaka i wsp. (2008) w mleku krów rasy limousine zawartość suchej masy, białka i laktozy kształtowała się na wyższym poziomie i wynosiła odpowiednio: 11,77, 5,43 i 5,02%. Wyższy udział składników mleka w tym przypadku może wynikać z różnego terminu pobierania prób trakcie laktacji. Jak wskazują wyniki wcześniejszych badań, głównym czynnikiem determinującym przyrosty cieląt ras mięsnych w okresie odchowu jest mleczność ich matek (Przysucha i wsp. 2007b, Hoppe i wsp. 2008). Wydajność mleczna ras mięsnych jest niższa w porównaniu z mlecznością krów użytkowanych w kierunku mlecznym i krów mieszańców (McGee i wsp. 2005). W zakresie tej cechy nie uzyskano istotnego zróżnicowania między grupami krów o różnych genotypach hormonu wzrostu (tab. 12). Poziom wydajności mlecznej krów objętych badaniami przekraczał o około 100 kg wartości podane w wynikach 78

79 oceny wartości użytkowej bydła ras mięsnych za rok 2009 dla rasy limousine (PZHiPBM 2010). Tab. 12. Wydajność mleka w kolejnych laktacjach w zależności od genotypu hormonu wzrostu krów matek. Genotypy GH Laktacja Symb. stat. LL LV VV x 2086, , ,51 sd 133,82 148,99 143,43 x 2056, , ,33 sd 149,81 144,75 191,11 x 2121, , ,52 sd 136,51 162,77 34,64 Należy jednak stwierdzić, że wyższy poziom mleczności (różnica od 13 do 18 kg czyli poniżej 1%) wykazano w grupie krów o genotypie VV w pierwszej laktacji. W kolejnych laktacjach różnice te były wyższe i wynosiły od 40 do 85 kg na korzyść genotypu VV, jednak nie zostały potwierdzone statystycznie. Najniższą mleczność oszacowano w grupie krów o genotypie LV. Obserwowano obniżenie poziomu mleczności krów matek w drugiej laktacji, a następnie wzrost w kolejnej, trzeciej laktacji. Tendencja ta była zbliżona we wszystkich grupach genotypu hormonu wzrostu, tylko w grupie krów o genotypie VV wydajność wzrastała systematycznie w kolejnych laktacjach, o około 30 kg. Kovács i wsp. (2006) analizowali wpływ genotypu hormonu wzrostu na wydajność mleka u krów rasy węgierski hf. Krowy o genotypie LV uzyskały najwyższą wydajność w 305 dniowej laktacji (ponad kg mleka). Najniższą wydajność odnotowano u krów o LL genotypie hormonu wzrostu (10003 kg mleka). Z kolei w badaniach Dybusa i wsp. (2002) najwyższą wydajnością w pierwszej laktacji charakteryzowały się krowy czarno-białe 79

80 o genotypie LL hormonu wzrostu (ponad 5300 kg mleka), najniższą natomiast heterozygoty LV (5038 kg). W kolejnych laktacjach wystąpił podobny trend jak w badaniach własnych. Najwyższą ilość mleka uzyskano od krów o genotypie VV somatotropiny, natomiast heterozygoty uzyskały najniższe wydajności. Rezultaty innych badań wskazują na ujemną zależność między obecnością allelu V hormonu wzrostu a wartością hodowlaną krów dla wydajności mleka (Lee i wsp. 1996). Zróżnicowanie w zakresie mleczności krów matek rasy limousine, łączące się z efektami odchowu ich cieląt, wykazano w badaniach Przysuchy i wsp. (2002). Dzienne przyrosty cieląt, których matki charakteryzowały się wydajnością mleka przekraczającą 2000 kg osiągnęły najwyższe wartości, kształtujące się na poziomie 1094,09 g. Niższe wydajności wiązały się z niższymi dziennymi przyrostami masy ciała cieląt. Wydajność mleka na poziomie nie przekraczającym 1500 kg determinowała osiągnięcie przez cielęta istotnie niższych przyrostów dobowych - 654,26 g. Natomiast w grupie cieląt pochodzących od krów o średnich wydajnościach mleka obserwowano wartość przyrostów dobowych kształtującą się na poziomie blisko 900 g. Rezultaty innych badań wskazują na niższe tempo przyrostów dobowych cieląt rasy limousine utrzymywanych przy krowach mamkach (1180 g), w porównaniu do grupy cieląt, które opasano do masy 600 kg (1352 g) (Litwińczuk i wsp. 2007). Jędrzejczyk i wsp. (2000) także określili mleczność matek krów rasy limousine. Wartości tego wskaźnika były zróżnicowane i kształtowały się w przedziale od 1088 do 2785 kg mleka, ze średnimi wartościami 1940 kg w pierwszej laktacji. Szacowany poziom mleczności krów matek, z uwagi na sposób obliczania, wynika wprost z wartości w zakresie masy ciała uzyskiwanych przez cielęta przy odsadzeniu. Należy jednak stwierdzić, że wyższe przyrosty masy ciała cieląt w okresie wychowu były skutkiem wyższej wydajności ich matek, wynikającej z większego kalibru i masy ciała krów o genotypie VV hormonu wzrostu. 80

81 Masa ciała cieląt i ich przyrosty dobowe w okresie odchowu W grupie cieląt pochodzących od krów pierwiastek stwierdzono niższe urodzeniowe masy ciała, zarówno dla buhajków, jak i jałówek, w porównaniu do potomstwa urodzonego w kolejnych dwóch wycieleniach (tab. 13, rys. 2). Jak wynika z rezultatów dotychczasowych badań niższe masy ciała cieląt urodzonych przez pierwiastki, są związane z wciąż rosnącym i rozwijającym się organizmem ich matek, w tej kategorii krów obserwuje się również najwyższy odsetek komplikacji porodowych (Szabó i wsp. 2006). Z uwagi na zróżnicowanie liczebności w poszczególnych latach i grupach genotypów hormonu wzrostu krów - matek i płci cieląt, nie w każdym przypadku obserwowane różnice zostały potwierdzone statystycznie. Jak wynika z wielu badań na masę ciała płodu wpływ wywiera wiele czynników. Obserwowano zróżnicowanie masy urodzeniowej cieląt zależne od rasy i wieku krów. Jałówki rodziły cielęta o niższych masach ciała (Przysucha i Grodzki 2007a). Podobne zjawisko obserwowali Goonewardene i wsp. (2003). Márquez i wsp. (2005) w swoich badaniach stwierdzili, że krowy starsze rodziły cielęta o wyższych masach ciała, urodzone buhajki charakteryzowały się wyższymi masami ciała w porównaniu z jałówkami. Podobne zależności stwierdzili również inni autorzy (Comerford i wsp. 1987, Makulska i Węglarz 2003, Pilarczyk i Wójcik 2007, Przysucha i wsp. 2007b). Na zmieniającą się wartość tej cechy w populacji rasy limousine, a także mieszańców, w kolejnych latach wskazują wyniki analizy Przysuchy i Grodzkiego (2007b). Wystąpiły różnice w masach ciała cieląt w zależności od genotypów somatotropiny krów - matek. Pomimo, że różnice między masami ciała nie zostały potwierdzone statystycznie, najcięższe jałówki urodzone zostały przez pierwiastki o genotypie LV hormonu wzrostu 37,48 kg. Porównywalne masy ciała charakteryzowały jałówki urodzone przez pierwiastki o genotypach LL i VV hormonu wzrostu, jednak nieznacznie wyższe masy ciała zanotowano w grupie jałówek urodzonych przez pierwiastki homozygoty LL 36,85 kg. Natomiast jałówki pochodzące od krów o genotypie VV osiągnęły masy ciała na najniższym poziomie 36,5 kg. 81

82 Tab. 13. Masa ciała cieląt po urodzeniu i po odsadzeniu od matek w wieku 210 dni, z kolejnych wycieleń krów, w zależności od genetycznego polimorfizmu hormonu wzrostu krów-matek. Jałówki Buhajki Wycielenie Symb. stat. Genotyp GH matek Genotyp GH matek LL LV VV LL LV VV I x 36,85b* 37,48 36,50 38,57B* 39,19 39,81 sd 4,14 4,39 2,53 2,59 4,86 5,04 II x 38,42** 37,68B* 38,66 40,15** 40,18* 41,00 sd 1,98 3,44 2,88 2,07 2,66 1,00 III x 39,30a* 40,22A 39,50 41,45A* 40,68 42,20 sd 2,86 1,31 0,70 2,80 3,35 0,57 a, b różnice istotne przy p 0,05 lub A, B przy p 0,01 między wycieleniami w obrębie płci i genotypu krów matek; * - różnice istotne przy p 0,05 lub ** - przy p 0,01 między płciami cieląt w obrębie wycielenia i genotypu hormonu wzrostu krów matek. W grupach buhajków urodzonych przez pierwiastki, odmiennie niż w kategorii jałówek, najcięższe okazały się osobniki, których matkami były krowy o genotypie VV hormonu wzrostu (39,81 kg), natomiast masa ciała buhajków urodzonych przez pierwiastki o genotypie LL była niższa o 1,24 kg. Krowy homozygoty LL urodziły buhajki, których masy ciała osiągnęły wartości najniższe wynoszące 38,57 kg. W przypadku krów, które cieliły się po raz drugi, masy ciała cieląt były wyższe w porównaniu z cielętami urodzonymi przez pierwiastki (tab. 13). Jałówki, których matki były homozygotami, LL i VV, osiągnęły wyższe masy ciała w porównaniu z jałówkami urodzonymi przez krowy heterozygoty LV. Masy urodzeniowe wynosiły odpowiednio: 38,42 kg, 38,66 kg i 37,68 kg. Masy ciała buhajków były wyższe od masy ciała jałówek ale zbliżone do siebie i wyniosły: 40,15 kg (dla matek o genotypie LL hormonu wzrostu), 40,18 kg (genotyp matki LV) i 41 kg (genotyp VV hormonu wzrostu). Jałówki z trzeciego wycielenia urodzone przez krowy o genotypie LV charakteryzowały się najwyższymi masami ciała, które kształtowały się na 82

83 poziomie 40,22 kg (tab. 13). Matki będące homozygotami LL rodziły jałówki o najniższej masie ciała, która wyniosła średnio 39,30 kg. Natomiast krowy o genotypie VV hormonu wzrostu urodziły jałówki o masie ciała niższej o 0,72 kg w porównaniu z najcięższymi cieliczkami. Masa ciała tych jałówek była niższa w porównaniu z masami ciała jałówek urodzonych przez krowy o tym samym genotypie hormonu wzrostu w drugim wycieleniu. Masy ciała buhajków z trzeciego wycielenia wynosiły: 41,45 kg, 40,68 kg i 42,2 kg odpowiednio dla genotypów LL, LV, VV ich matek. Różnica między grupami cieliczek i buhajków pochodzących z drugiego wycielenia, od matek o genotypie LL hormonu wzrostu, okazała się istotna (p 0,01). Potwierdzono statystycznie (p 0,05) także różnice między grupami cieliczek i buhajków urodzonych przez krowy o genotypie LL w pierwszym i trzecim wycieleniu oraz dla genotypu LV krów matek w drugim wycieleniu. Obserwowano istotne różnice (p 0,01) między masą ciała cieliczek pochodzących od krów o genotypie LV hormonu wzrostu z drugiego i trzeciego wycielenia. Podobne różnice stwierdzono między buhajkami urodzonymi przez krowy o genotypie LL w pierwszym i trzecim wycieleniu. Przedstawione wartości dotyczące zróżnicowania urodzeniowej masy ciała w grupach genotypów hormonu wzrostu w zależności od ich płci (rys. 1) potwierdzają wyniki uzyskane w kolejnych latach. We wszystkich grupach genotypów krów matek buhajki uzyskiwały wyższe masy ciała. Różnice dla płci wynosiły od 1,46 do 2,50 kg w obrębie genotypów hormonu wzrostu krów matek. Masy ciała urodzonych cieląt rasy limousine były wyższe w porównaniu z wynikami badań jakie uzyskali Pilarczyk i Wójcik (2007), w których średnie masy ciała kształtowały się na poziomie 31,2 kg dla cieliczek i 33,5 kg dla buhajków. Na podobną wartość tej cechy wskazują badania Przysuchy i Grodzkiego (2007b). Średnie masy ciała cieląt rasy limousine w latach kształtowały się na poziomie 33,8 kg dla cieliczek i 35,3 kg dla buhajków. 83

84 Rys. 1. Urodzeniowa masa ciała cieląt w zależności od ich płci i genotypu hormonu wzrostu ich krów-matek kg ,79 39,49 39,91a 38,29 38,11b 38,03 Jałówki Buhajki LL LV VV Genotyp 40,5 40 kg 39, ,5 a, b różnice istotne przy p 0,05 między płciami w obrębie genotypu krów matek; Natomiast Wójcik i wsp. (2004b) w swoich badaniach stwierdzili wyższe średnie masy ciała (44,6 kg) cieląt rasy limousine. Nowopolska-Szczyglewska i wsp. (2004) w badaniach nad rasą limousine i charolaise określili również wpływ polimorfizmu hormonu wzrostu na masę ciała cieląt. W uzyskanych wynikach genotyp VV łączył się z najwyższą masą ciała cieląt rasy limousine (41,3 kg) w porównaniu z pozostałymi genotypami, dla których masy ciała kształtowały się na zbliżonym poziomie (39,7 kg LL i 39,3 kg LV). Badania Kwaśnickiego i Frankowskiego (2007) także wskazują na wpływ genotypu hormonu wzrostu na urodzeniową masę ciała cieląt. Zestawienie wartości dla cieląt urodzonych w kolejnych wycieleniach (rys. 2) z wyłączeniem genotypów hormonu wzrostu, wykazało istotne różnice między grupami cieląt różnej płci, pochodzącymi od krów w różnym wieku. Średnie masy ciała cieliczek i buhajków w kolejnych wycieleniach krów wzrastały i były wyższe w grupie buhajków. Różnice między cieliczkami a buhajkami urodzonymi przez krowy w drugim wycieleniu wyniosła 2,12 kg i została potwierdzona statystycznie (p 0,05). Podobną urodzeniową masę ciała 84

85 cieląt rasy limousine w swoich badaniach uzyskali Márquez i wsp. (2005). Kształtowała się ona na poziomie 37,94 kg dla cieląt urodzonych przez krowy młodsze (29 miesięcy) oraz 41,4 kg dla cieląt pochodzących od krów w wieku 57 miesięcy. Rys. 2. Urodzeniowa masa ciała cieląt w zależności od ich płci i wieku krów-matek kg ,25a 41,08 39,66 38,61 38,13b 37,12 Jałówki Buhajki I II III Wycielenie 41, , ,5 kg 39 38, ,5 37 a, b różnice istotne przy p 0,05 między płciami w obrębie wycielenia krów matek; Wyniki te znajduję potwierdzenie także w badaniach Shi i wsp. (1993). Rezultaty innych badań również wskazują na związek masy cieląt po urodzeniu z wiekiem krów. Cielęta urodzone przez krowy starsze uzyskiwały wyższą masę w porównaniu do tych pochodzących od krów młodszych, co wskazuje na pozytywny efekt wieku matki, który należy łączyć z wyższą masą ciała i kalibrem krów starszych (Sellers i wsp. 1970, Goonewardene i wsp. 2003). Rezultaty badań Guedona i wsp. (1999a) nie potwierdzają zależności między wiekiem krów a masą ciała urodzonych cieląt. W grupie potomstwa pochodzącego od pierwiastek średnia masa ciała wynosiła 41,2 kg, natomiast cielęta urodzone przez krowy starsze charakteryzowały się niższą o 0,8 kg masą ciała. Obserwowano wzrost masy ciała w wieku 210 dni łączący się z wiekiem krów. Wystąpienie genetycznego polimorfizmu hormonu wzrostu krów matek wpłynęło również na masy ciała cieląt w 210 dniu ich życia (tab. 14). Buhajki 85

86 charakteryzowały się wyższymi masami ciała w porównaniu z masami ciała jałówek. Średnia masa ciała cieląt w 7 miesiącu życia, urodzonych przez pierwiastki, kształtowała się na najniższym poziomie. Wartość tego wskaźnika wzrastała wraz z wiekiem krów, poza grupą jałowic urodzonych przez krowy o genotypach LL i LV hormonu wzrostu w drugim wycieleniu, które charakteryzowały się niższymi masami ciała w porównaniu z masami ciała jałówek z pierwszego i trzeciego wycielenia. Tab. 14. Masa ciała cieląt po odsadzeniu w wieku 210 dni, z kolejnych wycieleń krów, w zależności od genetycznego polimorfizmu hormonu wzrostu krówmatek. Jałówki Buhajki Numer Symb. wycielenia stat. Genotyp GH Genotyp GH LL LV VV LL LV VV I x 245,7** 244,4** 246,0 263,1** 270,1** 271,6 SD 7,56 7,22 9,02 15,33 15,42 18,67 II x 240,6b** 241,2** 252,7 266,7b** 271,9** 274,2 SD 8,19 12,91 11,46 9,07 11,54 7,57 III x 250,9a** 247,9** 259,0 274,5a** 271,2** 278,0 SD 12,38 14,49 0,70 13,73 11,91 5,10 a, b różnice istotne przy p 0,05 między wycieleniami w obrębie płci i genotypu krów matek; ** - różnice istotne przy p 0,05 między płciami w obrębie wycielenia i genotypu hormonu wzrostu krów matek. Natomiast w przypadku bujaków urodzonych przez krowy starsze (trzecie wycielenie), o genotypie LV, stwierdzono zbliżoną masę ciała w porównaniu do grup buhajków pochodzących z wcześniejszych wycieleń grupy krów o tym samym genotypie hormonu wzrostu. Najcięższe jałówki w 210 dniu życia, o średniej masie ciała wynoszącej 246 kg, pochodziły od pierwiastek o genotypie VV hormonu wzrostu. Najlżejsze natomiast od pierwiastek będących heterozygotami. Różnica między masami ciała urodzonych jałówek wynosiła 1,6 kg. Średnie masy ciała w 210 dniu jałówek urodzonych przez homozygoty LL hormonu wzrostu kształtowały się na poziomie 245,7 kg. Najcięższe buhajki w 7 miesiącu pochodziły od pierwiastek o genotypie VV somatotropiny, ich średnie masy ciała wynosiły 271,6 kg. Genotyp LV hormonu wzrostu krów 86

87 pierwiastek skutkował niższą o około 1,5 kg masą ciała w 210 dniu życia buhajków. Krowy homozygoty LL odchowały buhajki o najniższych masach ciała, które w czasie odsadzenia wynosiły średnio 263,1 kg. Jałówki z drugiego wycielenia, urodzone przez krowy o genotypach LL i LV hormonu wzrostu, osiągnęły zbliżone masy ciała w 210 dniu, które wynosiły odpowiednio: 240,6 kg i 241,2 kg. Wyższa o ponad 12 kg masa ciała w dniu odsadzenia charakteryzowała jałówki pochodzące od krów o genotypie VV. Różnice w masach ciała wystąpiły również w przypadku urodzonych w drugim wycieleniu buhajków. Masy ciała, w zależności od genotypu hormonu wzrostu matek wynosiły: 266,7 kg (LL), 271,9 kg (LV) i 274,2 kg (VV). Analizując masy ciała cieląt w 210 dniu życia, pochodzących z trzeciego wycielenia (tab. 14) wykazano, że jałówki urodzone przez heterozygoty LV hormonu wzrostu charakteryzowały się najniższymi masami ciała, wynoszącymi średnio 247,9 kg. Jałówki pochodzące od krów homozygot LL osiągnęły w tym czasie wyższe o 3 kg masy ciała. Najwyższe masy ciała (259 kg) odnotowano w grupie jałówek urodzonych przez krowy o genotypach VV hormonu wzrostu. Najniższymi masami ciała, wynoszącymi średnio 271,2 kg charakteryzowały się buhajki, u których matek stwierdzono genotyp LV hormonu wzrostu. Wyższe, średnio o 3,3 kg, masy ciała odnotowano w grupie buhajków, pochodzących od matek o genotypie LL hormonu wzrostu. Natomiast buhajki pochodzące od krów homozygot VV charakteryzowały się najwyższymi masami ciała wynoszącymi średnio 278 kg. Średnie wartości w zakresie masy ciała w 210. dniu życia okazały się istotnie wyższe (p 0,01) w grupie buhajków w porównaniu do jałówek, po każdym wycieleniu (rys. 3). Różnice między grupami jałowic i buhajków wynosiły od 21,5 kg po wycieleniu pierwszym do 28,4 kg miedzy grupami pochodzącymi z drugiego wycielenia. 87

88 Rys. 3. Masa ciała cieląt w wieku 210 dni w zależności od ich płci i wieku krów-matek kg ,6A 245,1B 270,1A 272,9A 250,5B kg ,7B Jałówki Buhajki I II III Wycielenie A, B różnice istotne przy p 0,01, między płciami w obrębie wycielenia. Podobną tendencje, potwierdzoną statystycznie (p 0,01), w różnicy mas ciała w dniu odsadzenia między płciami wykazano w grupach genotypu hormonu wzrostu krów matek (rys. 4). Najwyższe wartości odnotowano dla buhajków i jałówek odchowanych przez krowy o genotypie VV hormonu wzrostu (274,1 i 252,6 kg). Najniższe natomiast dla jałówek pochodzących od krów o genotypie LV i LL (243,9 i 245 kg). Średnie masy ciała w 210 dniu życia uzyskane w badaniach Pilarczyk i Wójcika (2007) były niższe w porównaniu z masami ciała uzyskanymi w badaniach własnych. Średnia masa ciała cieląt w wieku 210 dni wyniosła 237,9 kg (jałówki) oraz 256,2 kg (buhajki). 88

89 Rys. 4. Masa ciała cieląt w wieku 210 dni w zależności od ich płci i genotypu hormonu wzrostu krów-matek ,1A 270,9A 274,1a kg B 252,6b 260 kg ,9B Jałówki Buhajki LL LV VV Genotyp a, b różnice między płciami istotne przy p 0,05 w obrębie genotypu GH, A, B różnice między płciami istotne przy p 0,01 w obrębie genotypu GH. Zbliżone masy ciała, cieląt rasy limousine w wieku 210 dni, kształtujące się na poziomie 251,1 kg zaobserwowali Shi i wsp. (1993). Natomiast wyższe, w porównaniu z wartościami uzyskanymi w badaniach własnych, masy ciała cieląt rasy limousine w 210 dniu życia otrzymali Wójcik i wsp. (2004b). Średnie masy ciała kształtowały się na poziomie 310 kg i osiągnęły górne wartości charakterystyczne dla osobników czystorasowych. Z danych prezentowanych przez Przysuchę i Grodzkiego (2007b), na podstawie rezultatów oceny wartości użytkowej dla rasy limousine wynika, że średnia wartość dla masy ciała w wieku 210 dni wynosiła 233 kg dla jałowic i 247 kg dla buhajków. Rosnącą wartość masy cieląt przy odsadzeniu związaną z wiekiem krów matek obserwowano także w innych badaniach (Rotter i Day 1994, Márquez i wsp. 2005, McGee i wsp. 2005, Raphaka i Dzama 2009). Badania nad wpływem polimorfizmu hormonu wzrostu na masę ciała cieląt w wieku 210 dni przeprowadzili Nowopolska-Szczyglewska i wsp. (2004). Stwierdzono, że najwyższą masę ciała w tym czasie uzyskały cielęta o genotypie VV hormonu wzrostu 255,3 kg. Masy ciała cieląt o genotypie LL hormonu 89

90 wzrostu były niższe o około 6 kg, natomiast masy ciała heterozygot o blisko 3 kg. Również Katoh i wsp. (2008) wykazali w swoich badaniach, że genetyczny polimorfizm hormonu wzrostu łączył się z występowaniem różnic w masie ciała w wieku 10 miesięcy u cieląt rasy czarnej japońskiej. Cielęta o genotypie LL osiągnęły najwyższe masy ciała w badanym okresie, natomiast najniższymi masami ciała charakteryzowały się osobniki o genotypie VV somatotropiny. Na wpływ wystąpienia genetycznego polimorfizmu hormonu wzrostu na masę ciała w 210 dniu życia wskazują również badania Kwaśnickiego i Frankowskiego (2007). Wśród jałówek rasy charolaise najwyższą masę ciała osiągnęły te o genotypie VV. Masy ciała osiągnięte przez te jałówki były istotnie wyższe w porównaniu z masami ciała w pozostałych dwóch wariantach genotypu hormonu wzrostu. Odnotowano zróżnicowanie wielkości przyrostów dobowych cieląt, zarówno w grupie buhajków, jak i jałówek w kolejnych latach (tab. 15, rys. 5). Tab. 15. Przyrosty dobowe masy ciała cieląt w okresie odchowu w zależności od ich płci oraz genotypu hormonu wzrostu i wieku ich matek. Jałówki Buhajki Wycielenie Symb. stat. Genotyp GH Genotyp GH LL LV VV LL LV VV I x 994** 985** ** 1099** 1104 sd 86,21 80,01 53,32 82,98 83,48 61,25 II x 963** 969** ** 1104** 1110 sd 66,11 75,09 58,23 81,82 86,99 50,05 III x 1008** 989** ** 1098** 1124 sd 83,13 79,42 38,29 84,63 89,82 44,12 ** - różnice istotne przy p 0,01 między płciami w obrębie wycielenia i genotypu hormonu wzrostu krów matek. Poza obserwowanym obniżeniem przyrostów w grupie jałówek urodzonych w drugim roku badań, u cieląt z kolejnych wcieleń wykazano wyższy poziom przyrostów dobowych, który łączył się z wyższymi masami ciała zarówno po urodzeniu, jak i przede wszystkim w momencie odsadzenia. 90

91 Stwierdzono istotny (p 0,01) wpływ płci cieląt na wielkość uzyskanych przyrostów dobowych. W grupach genotypów LL i LV hormonu wzrostu krów matek różnice między buhajkami i jałówkami okazały się istotne. Także u potomstwa pochodzącego od krów o genotypie VV wyższy poziom przyrostów dobowych charakteryzował buhajki. Podobnie różnice między grupą jałówek i buhajków z kolejnych wcieleń, zostały w każdym przypadku potwierdzono statystycznie (p 0,01) i wynosiły od 94 g w pierwszym roku, 101 g w grupach cieląt od krów po trzecim wycieleniu, do 124 g w drugim roku badań (rys. 5). Rys. 5. Przyrosty dobowe masy ciała cieląt w okresie wychowu w zależności od ich płci i wieku krów-matek Jałówki Buhajki 1150 g A 1094A 1105A 1050 g 990B 1004B 970B 950 I II III Wycielenie 950 A, B różnice między płciami istotne przy p 0,01 w obrębie wycielenia. 91

92 Rys. 6. Przyrosty dobowe masy ciała cieląt w okresie odchowu w zależności od ich płci i genotypu hormonu wzrostu krówmatek Jałówki Buhajki A 1100A 1111a 1100 g b 1050 g B B LL LV V V Genotyp 950 a, b różnice między płciami istotne przy p 0,05 w obrębie genotypu GH. A, B różnice między płciami istotne przy p 0,01 w obrębie genotypu GH. Wpływ płci na osiągane przyrosty masy ciała stwierdzili w swoich badaniach Jędrzejczyk i wsp. (2000). Wyższe przyrosty odnotowano również w grupie buhajków w porównaniu z grupą jałówek. Podobne różnice w zakresie przyrostów dobowych wystąpiły w grupach cieląt urodzonych przez krowy o różnym genotypie hormonu wzrostu (rys. 6). Najwyższe przyrosty osiągały cielęta o genotypie VV: 1020 gramów jałówki i 1111 gramów buhajki. W grupie buhajków najniższymi przyrostami charakteryzowały się cielęta pochodzące od krów o genotypie LL. Podobnej zależności nie obserwowano w grupie jałówek, gdzie najniższe przyrosty wykazano w grupie pochodzącej od krów o genotypie LV. Przyrosty dobowe jałowic w okresie odchowu, niezależnie od genotypu hormonu wzrostu, były do siebie zbliżone, podobne różnice obserwowano w przypadku buhajów. Wystąpiła jednak tendencja wzrostowa: najniższymi przyrostami dziennymi charakteryzowały się osobniki o genotypie LL hormonu wzrostu. Genotyp VV 92

93 wiązał się z najwyższymi wartościami omawianego wskaźnika. Uzyskane wartości są zbieżne z wynikami badań innych autorów, w których cielęta pochodzące od krów o genotypie VV uzyskiwały wyższe przyrosty dobowe, chociaż na niższym poziomie, w porównaniu do homozygot LL i heterozygot LV (Dybus i wsp. 2003, Nowopolska Szczyglewska i wsp ). Wyższe wartości przyrostów dobowych determinowały wyższą masę ciała w terminie odsadzenia. Innymi czynnikami, które wpłynęły na wartość tej cechy były wyższe urodzeniowe masy ciała cieląt odnotowane w przypadku buhajków, w grupach genotypów VV ich matek oraz wiek krów matek. Wskaźniki odchowu cieląt w grupach ojcowskich W grupach ojcowskich określona została frekwencja genotypu hormonu wzrostu (tab. 16). Najmniej licznym genotypem wśród cieląt okazał się genotyp VV hormonu wzrostu. Jego udział mieścił się w granicach od 0,00 w przypadku cieląt pochodzących po buhaju Dauphin, do 0,07 w grupie potomstwa buhaja Genial. W przypadku pozostałych cieląt frekwencja genotypów VV hormonu wzrostu kształtowała się na poziomie poniżej 0,1. Najczęściej występującym genotypem był genotyp LL. Najliczniej wystąpił on u potomstwa buhaja Genial (0,64), natomiast najmniej liczny okazał się w przypadku cieląt pochodzących po buhaju Dauphin (0,50). Tab. 16. Frekwencja polimorficznych genotypów i alleli hormonu wzrostu potomstwa w grupach ojcowskich. Liczba Frekwencja Lp. Nazwa ocenionego genotypy allele potomstwa LL LV VV L V 1 Bartek 42 0,54 0,43 0,03 0,75 0,25 2 Cedr 39 0,56 0,38 0,06 0,74 0,26 3 Dauphin 41 0,50 0,50 0,00 0,75 0,25 4 Espoir 19 0,56 0,38 0,06 0,74 0,26 5 Genial 18 0,64 0,29 0,07 0,78 0,22 6 Pozostałe 77 0,54 0,38 0,09 0,71 0,29 RAZEM 236 0,54 0,40 0,06 0,74 0,26 93

94 U potomstwa buhajów Bartek, Cedr i Espoir frekwencja tego genotypu wynosiła odpowiednio: 0,54, 0,56, 0,56. Najwyższą frekwencje genotypu LV odnotowano u potomstwa buhaja Dauphin (0,5). Najniższą (0,29) u cieląt pochodzących po buhaju Genial. W przypadku cieląt buhaja Bartek frekwencja tego genotypu wyniosła 0,43. Taką samą częstotliwością występowania tego genotypu charakteryzowały się cielęta pochodzące po buhajach Cedr i Espoir. Łączna frekwencja allelu L wśród badanego potomstwa wyniosła 0,26, natomiast allelu V 0,74. W przeprowadzonych badaniach określono również wskaźniki odchowu w grupach ojcowskich (tab. 17). Wyniki potwierdzają wcześniejsze zależności dotyczące wpływu płci cieląt na masę ciała po urodzeniu i w 210 dniu życia. Konsekwencją tych różnic były wyższe przyrosty dobowe buhajków do momentu odsadzenia. W każdym przypadku, niezależnie od ojca, urodzone buhajki charakteryzowały się wyższymi masami ciała (zarówno urodzeniowymi, jak i w 210 dniu) w porównaniu z jałówkami. Średnie masy ciała jałówek po buhaju Bartku wyniosły 39,09 kg, natomiast masy ciała buhajków 41,26 kg. Masa ciała jałówek w 210 dniu życia była niższa od masy buhajków o 24,20 kg i wyniosła 243,9 kg. Różnice w masie ciała łączyły się z niższą o 105 gramów wartość przyrostów dobowych w grupie jałówek. Różnice między wartościami masy ciała i przyrostów dobowych potomstwa męskiego i żeńskiego zostały potwierdzone statystycznie (p 0,05). Wyższą o około 1 kg masą ciała charakteryzowały się osobniki po buhaju Cedr w porównaniu do męskiego potomstwa buhaja Espoir. Buhajki urodzone po buhaju Espoir charakteryzowały się najniższą masą ciała po urodzeniu wśród wszystkich urodzonych i analizowanych buhajków. Najwyższą masę ciała po urodzeniu osiągnęły jałówki i buhajki pochodzące po buhaju Dauphin, odpowiednio 40,39 kg i 43,97 kg, różnice między nimi okazały się istotne (p 0,05). Masy ciała jałówek po urodzeniu pochodzących po buhajach Cedr i Espoir były zbliżone do siebie i wyniosły odpowiednio: 38,72 kg i 38,92 kg. Jałówki o najniższej urodzeniowej masie ciała pochodziły po buhaju Genial. Średnie masy ich ciała wynosiły blisko 37 kg. Masy ciała buhajków były stosunkowo 94

95 wysokie i kształtowały się na poziomie przekraczającym 42 kg. Stwierdzono istotną różnicę (przy p 0,05) między urodzeniową masą ciała jałówek pochodzących po buhajach Dauphin i Genial. Wartości masy ciała cieląt rasy limousine, urodzonych w różnych sezonach, uzyskane w badaniach Przysuchy i wsp. (2002) okazały się niższe w porównaniu z masami ciała, zarówno jałówek i buhajków z badań własnych. Tab. 17. Wskaźniki odchowu cieląt w grupach ojcowskich. Masa ciała po Symb. urodzeniu stat. (kg) L.p. Buhaj Liczba potomstwa (sztuki) 1. Bartek 42 Masa ciała w 210 dniu (kg) Przyrost dobowy (g) x 39,09b 41,26a 243,9b 268,1a 975b 1080a sd 1,82 2,89 8,23 11,45 44,02 59,11 2. Cedr Dauphin Espoir Genial 18 x 38,72b 41,45a 240,1b 263,3a 959b 1056a sd 1,62 2,39 7,82 12,77 35,59 59,13 x 40,39b* 43,97a 244,1b 284,8a 970b 1147a sd 4,89 2,66 18,65 7,58 98,25 22,72 x 38,92 40,47 248,2 280, sd 5,42 3,12 17,74 2,85 83,47 28,25 x 36,99* 42,40 245,9 280, sd 6,04 2,50 13,65 2,87 44,42 33,25 6. Pozostałe 76 x 38,96b 41,02a 247,7b 275,5a 994b 1116a sd 3,94 2,72 14,68 14,96 103,13 65,74 a, b wartości oznaczone różnymi literami różnią się istotnie przy p 0,05, między płciami, w obrębie cechy i grupy ojcowskiej; * - różnice istotne między grupami ojcowskimi w obrębie płci przy p 0,05. 95

96 Podobnie masa ciała cieląt rasy limousine po urodzeniu (średnio 31,2 kg w przypadku cieliczek i 33,5 kg u buhajków) w badaniach Pilarczyk i Wójcika (2007) była niższa w porównaniu z wartościami tego wskaźnika uzyskanymi w badaniach własnych. W przypadku masy ciała cieląt w 210 dniu ich życia (tab. 17) najwyższe jej wartości osiągnęły jałówki po buhaju Espoir (248,2 kg) i buhajki po ojcu Dauphin, których średnie masy ciała wynosiły 284,8 kg. Masy ciała w 210 dniu życia jałówek po buhajach Dauphin, i Genial były zbliżone, mimo istotnie różnej urodzeniowej masy ciała i wynosiły odpowiednio 244,1 kg i 245,9 kg. Najniższe masy ciała osiągnęły jałówki pochodzące po buhaju Cedr i były one niższe o około 8 kg od najcięższych jałówek po buhaju Espoir. Wśród buhajków najlżejsze okazały się także osobniki pochodzące po buhaju Cedr. Średnie masy ciała kształtowały się na poziomie 263 kg. Były one niższe o 21,5 kg od buhajków o najwyższych masach ciała (buhajki pochodzące po buhaju Dauphin). Masy ciała w 210 dniu buhajków urodzonych po buhajach Espoir i Genial były zbliżone do siebie i wynosiły odpowiednio 280,4 kg i 280 kg. Poza istotnymi różnicami (p 0,05) między płciami w obrębie grup potomstwa po buhajach Bartek, Dauphin i pozostałych, nie stwierdzono istotnych różnic między grupami potomstwa. Masy ciała cieląt (badania własne) były wyższe w porównaniu z masami ciała w 210 dniu życia cieląt tej samej rasy, które w swoich badaniach przedstawili Przysucha i wsp. (2002). Masa ciała cieląt w tych badaniach kształtowała się na poziomie 230 kg, zarówno wśród cieląt urodzonych w sezonie zimowym, jak i w letnim. Niższe okazały się również masy ciała cieląt limousine w wieku 210 dni uzyskane przez Pilarczyk i Wójcika (2007). Jałówki w tym czasie osiągnęły kg, natomiast buhajki 256,2 kg. Również w badaniach Micińskiego i wsp. (2000) oraz Kwaśnickiego i Frankowskiego (2007) odnotowano wpływ ojca na osiągane masy ciała w 210 dniu życia. Różne masy ciała cieląt pochodzących po różnych ojcach wskazuje na dziedziczne uwarunkowanie tej cechy (Miciński i wsp. 2000). Dlatego należy uwzględniać efekt ojca w planie kojarzeń, zarówno przy kryciu naturalnym, jak i wykorzystaniu do sztucznej inseminacji nasienia danego buhaja. 96

97 Porównując dzienne przyrosty jałówek najwyższymi ich wartościami charakteryzowały się jałówki pochodzące po buhajach Espoir (997 g) i Genial (995 g). Najniższe przyrosty osiągnęły jałówki po buhaju Cedr i w porównaniu z najwyższymi przyrostami były one niższe o 38 g. Przyrosty dobowe jałówek pochodzących po buhaju Dauphin wynosiły 970 g. Buhajki pochodzące po buhajach Dauphin, Espoir i Genial osiągnęły przyrosty przekraczające 1100 g. Najwyższe przyrosty osiągnęły buhajki po ojcu Dauphin i kształtowały się one na poziomie 1147 g. Natomiast buhajki po pozostałych dwóch osobnikach osiągnęły średnie przyrosty niższe tylko o około 4 g i 15 g w porównaniu z najwyższymi przyrostami. Najniższe dzienne przyrosty obserwowano u buhajków pochodzących po buhaju Cedr. Średnie ich wartości wyniosły 1056 g. Określono również analizowane wskaźniki odchowu dla grupy cieląt pochodzących po innych buhajach. Średnie masy ciała wynosiły: 38,96 kg dla jałówek i 41,02 kg buhajków. Masa ciała w 210 dniu życia jałówek była niższa o 27,5 kg w porównaniu z masą ciała buhajków w tym czasie (275,5 kg). Dzienne przyrosty buhajków kształtowały się na poziomie gramów i były wyższe od przyrostów, jakie osiągnęły jałówki o 122 g. Podobnie jak w przypadku urodzeniowej masy ciała i masy ciała w wieku 7. miesięcy, różnice w wielkości przyrostów dobowych między jałówkami i buhajkami w grupach potomstwa po buhajach Bartek, Cedr, Dauphin i pozostałych ojcach, zostały potwierdzone statystycznie (p 0,05). Uzyskane wartości przekraczają średni poziom przyrostów dobowych dla cieląt rasy limousine (946 g dla jałówek i 1020 g dla buhajków) jaki wykazali w swoich badaniach Przysucha i Grodzki (2007b). Zdecydowanie przekraczają cytowany w tej analizie standard PZHiPBM w zakresie minimalnego poziomu przyrostów dobowych w okresie odchowu dla jałówek rasy limousine (850 g). Zróżnicowanie przyrostów dobowych masy ciała cieląt w zależności od ojca odnotowali również Miciński i wsp oraz Kwaśnicki i Frankowski (2007). Różnice w masach ciała, czy przyrostach dobowych świadczą o wpływie pochodzenia (ojca) na wartości tych wskaźników. Dokonując odpowiedniego wyboru ojca możemy więc również wpływać na poprawę wskaźników odchowu cieląt. 97

98 Można stwierdzić, że frekwencja alleli L i V hormonu wzrostu u potomstwa odchowywanego w stadzie była podobna do tej jaką ustalono dla krów matek oraz zbieżna z wynikami wcześniejszych badań (Dybus i wsp. 2003, Oprządek i wsp. 2003, Kwaśnicki i Frankowski 2007). Obserwowano zróżnicowanie udziału poszczególnych genotypów hormonu wzrostu w grupach ojcowskich, co jednak nie łączyło się z wynikami odchowu cieląt. Najwyższe przyrosty dobowe buhajków stwierdzono w grupie potomstwa buhaja Dauphin, gdzie nie wykazano osobników VV. Najwyższe przyrosty dobowe jałówek obserwowano w grupie potomstwa po buhaju Espoir i Genial (odpowiednio: 997 i 995 g), gdzie frekwencja genotypu LL była najwyższa, z kolei w grupie jałówek po buhaju Cedr, gdzie stwierdzono podobną frekwencją osobników VV i LL uzyskano najniższe przyrosty dobowe jałówek, wynoszące 959 g. Z uwagi na ograniczona liczbę cieląt, zwłaszcza płci męskiej, a także niski udział lub brak, jak w przypadku buhaja Dauphin, potomstwa o genotypie VV, nie przeprowadzono analizy wpływu genotypu hormonu wzrostu na wskaźniki odchowu cieląt w grupach ojcowskich. Wyniki wcześniejszych badań oraz wartości uzyskane w badaniach własnych (rys. 2, 4), wskazują jednak na zależność między genotypem hormonu wzrostu a masą ciała cieląt, zarówno po urodzeniu, jak i w momencie odsadzenia (Kwaśnicki i Frankowski 2007, Nowopolska Szczyglewska i wsp. 2004, Pilarczyk i Wójcik 2007). 98

99 Wskaźniki odchowu cieląt hodowlanych Przeprowadzona analiza wskaźników odchowu w grupie jałowic przeznaczonych na remont stada i buhajków hodowlanych na mniej licznej grupie zwierząt (tab. 18), wskazuje na podobne różnice do tych uzyskanych dla całej grupy odchowanych cieląt, zarówno w zakresie urodzeniowej masy ciała, jak i masy ciała w momencie odsadzenia. Tab. 18. Liczba zwierząt przeznaczonych do hodowli z uwzględnieniem płci i genotypu hormonu wzrostu. L.p. Genotyp Liczba zwierząt hormonu wzrostu Buhajki Jałówki Razem 1. LL LV VV Razem Buhajki hodowlane charakteryzowała wyższa masa ciała po urodzeniu w porównaniu do jałówek (rys. 7), jednak tylko w obrębie genotypu LV hormonu wzrostu różnice dla płci cieląt zostały potwierdzone statystycznie (p 0,05). Dla genotypu VV różnica między masą cieliczek i buhajków była najwyższa i wynosiła ponad 4 kilogramy. Najniższe różnice między płciami wykazano w grupie cieląt o genotypie LL (około 1 kg). Na wpływ płci cieląt na ich masę urodzeniową wskazują wyniki innych dotychczasowych badań (Szabó i wsp. 2006, Pilarczyk i Wójcik 2007). Średnie wartości masy ciała po urodzeniu dla grup genotypów hormonu wzrostu, z pominięciem płci, wynosiły: 39,54 kg dla LL, 39,77 dla LV i 41,21 dla VV. Uzyskane w zakresie urodzeniowej masy ciała wartości wskaźników odchowu, kształtowały się także dla grupy jałowic i buhajków hodowlanych na poziomie wyższym od tych, które prezentowane były w wynikach innych badań (Márquez i wsp. 2005, Pilarczyk i Wójcik 2007). Na podobne zależności, wyższej masy ciała po urodzeniu, dla cieląt o genotypie VV wskazują wyniki uzyskane we wcześniejszych badaniach (Nowopolska-Szczyglewska i wsp. 2004). 99

100 Rys. 7. Masa ciała cieląt hodowlanych po urodzeniu w zależności od ich płci i genotypu hormonu wzrostu. 45 Jałówki Buhajki 43, kg 39 39,17 40,23 41,32a 38,98b 39, LL LV VV Genotyp a, b różnice istotne przy (p 0,01) między płciami, w obrębie genotypu; Rys. 8. Masa ciała cieląt hodowlanych w wieku 210 dni w zależności od ich płci i genotypu hormonu wzrostu. 275 Jałówki Buhajki 274,3B* 279,1 263,4B* kg ,3A 248,0A 254,6 235 LL LV VV Genotyp A, B różnice istotne przy (p 0,01) w obrębie genotypu; * - różnice istotne przy (p 0,05) w obrębie płci. 100

101 Wyższą urodzeniową masę ciała cieląt rasy charolaise o genotypie VV hormonu wzrostu stwierdzono także w badaniach Kwaśnickiego i Frankowskiego (2007). Podobne zależności odnotowano także dla masy cieląt w wieku 210 dni (rys. 8). Najwyższe masy ciała w dniu odsadzenia wykazano dla jałówek i buhajków o genotypie VV hormonu wzrostu. Istotne różnice (p 0,01), wynoszące od 26 do 27 kilogramów, ustalono pomiędzy masą ciała jałówek i buhajków zarówno w grupie genotypu LL, jak i LV. Potwierdzono także dla tej cechy istotne różnice (p 0,05) między genotypem LL i LV w grupie buhajków hodowlanych. W obrębie genotypu VV mimo, że różnica między masą jałówek i buhajków wynosiła prawie 25 kilogramów, nie zastała potwierdzono statystycznie. Podobną tendencje, wyższej masy ciała w wieku 210 dni obserwowano w innych badaniach (Nowopolska Szczyglewska i wsp. 2004) jednak wartości dla poszczególnych grup genotypów były niższe i wynosiły od 249,32 (LL) do 255,33 kg (VV). Wyniki badań Kwaśnickiego i Frankowskiego (2007) wskazują na istotnie wyższą (p 0,01) masę ciała cieląt rasy charolaise o genotypie VV hormonu wzrostu w wieku 7. miesięcy, w porównaniu do zwierząt o genotypach LL i LV. Wyższa masa ciała cieląt w wieku 210 dni, którą stwierdzono dla genotypów VV i LV hormonu wzrostu, zarówno w grupie buhajków jak i jałowic determinowała wyższe przyrosty dobowe w okresie ich odchowu. W grupie buhajków wykazano istotne różnice (p 0,05), między genotypami LL i LV. Nieznacznie wyższy poziom przyrostów dobowych cieląt (od 5 do 21 gramów) o genotypie VV hormonu wzrostu stwierdzili Nowopolska Szczyglewska i wsp. (2004). 101

102 Rys. 9. Przyrosty dobowe masy ciała cieląt w okresie odchowu w zależności od ich płci i genotypu hormonu wzrostu Jałówki Buhajki 1063A* 1109A* g B 996B 950 LL LV V V Genotyp A, B różnice istotne przy (p 0,01) w obrębie genotypu; * - różnice istotne przy (p 0,05) w obrębie płci między grupami genotypów GH. Wyższe wartości w zakresie masy ciała, jak i przyrostów dobowych uzyskane dla cieląt o genotypie VV w stadzie, w tych samych warunkach utrzymania i żywienia, świadczą o wyższym potencjale ich wzrostu, co powinno skłaniać hodowców do brania pod uwagę tego rodzaju informacji przy podejmowaniu decyzji dotyczących pozostawiania zwierząt na remont stada i do hodowli. Wskaźniki rozrodu krów i odchowu cieląt w stadzie Na podstawie przedstawionych w tabeli 19 wskaźników rozrodu krów rasy limousine i odchowu ich cieląt, w całym stadzie, w kolejnych latach, należy stwierdzić, że ich wartości mieściły się w przedziałach obserwowanych we wcześniejszych analizach, zwłaszcza średnie wartości za okres trzech lat. Obserwowano jednak pewne zróżnicowanie tych wartości w kolejnych latach badań. W 2005 roku przeznaczono do krycia 131 krów i jałowic, z których 102

103 wycieliło się 129 sztuk (98,5%), od których odchowano 116 cieląt (89,9%). Liczba krów, które wycieliły się w roku 2006 była wyższa o 9 sztuk, od których odchowano 117 cieląt, ze stada zostały wybrakowane 3 krowy. Wyższa była również liczba cieląt martwo urodzonych (5 sztuk). W okresie tego roku liczba upadków lub brakowania cieląt w czasie odchowu wynosiła 16 sztuk. W kolejnym 2007 roku liczba cieląt odchowanych wynosiła 117. W roku 2007 wzrosła liczba krów przeznaczonych do krycia (148 sztuk), a liczba cieląt odchowanych zwiększyła się o 6 sztuk, do 123. W wymiarze procentowym wskaźnik odchowu cieląt przekroczył 91%. Najniższą wartość wskaźnika cieląt odchowanych stwierdzono w 2006 roku, głównie z powodu wyższego od przeciętnej w stadzie poziomu upadków, co było wynikiem wzrostu przypadków zachorowań cieląt w tym czasie (ponad 26% cieląt chorych i leczonych). Wartości te (dla roku 2006) oraz niektóre wyniki dotyczące wskaźników odchowu cieląt (masa ciała, przyrosty dobowe) w drugim roku badań wskazują na ewidentnie niekorzystny wpływ tego roku na wskaźniki reprodukcyjne uzyskiwane w stadzie. Liczba cieląt martwo urodzonych kształtowała się na poziomie od 2,3% w roku 2005 do 4,4% w ostatnim roku badań i właściwie nie odbiegała od wartości uzyskiwanych przez innych autorów (Goyache i wsp. 2003, Nix i wsp. 1998), mimo stosunkowo wysokiej masy ciała rodzących się w stadzie cieląt, wyższej nawet o około 8 kg w porównaniu do wyników innych badań (Pilarczyk i Wójcik 2007), nie obserwowano praktycznie żadnych komplikacji w trakcie porodów. Średni poziom brakowania krów w stadzie był stosunkowo niski i wynosił 2,14%. W dwóch pierwszych latach wynosił tylko 1,5 i 2,1%, natomiast w roku 2007 poziom brakowania krów był zdecydowanie wyższy i osiągnął wartość 8,8%. Niski poziom brakowania krów w stadach bydła mięsnego wynika z dłuższego użytkowania krów matek w porównaniu do wysokowydajnych krów w stadach bydła mlecznego. 103

104 Tab. 19. Wskaźniki rozrodu krów i odchowu cieląt w stadzie, w kolejnych trzech latach badań (wartości dla całego stada). Rok Do krycia Krowy Wycielone Wybrako- wane Martwo urodzone Cielęta do 7 miesiąca życia Chore i leczone (do żywych) Upadki i wybrakowania (do żywych) Odchowane (do wycielonych) szt. % szt. % szt. % szt. % szt. % szt. % szt. % ,47 2 1,53 3 2, , , , ,87 3 2,13 5 3, , , , , ,78 6 4, ,75 6 4, ,11 Razem , , , , , , ,56

105 Podsumowanie i wnioski Przeprowadzona analiza wpływu wybranych czynników chowu i genetycznego polimorfizmu hormonu wzrostu na wskaźniki reprodukcji i odchowu cieląt wykazała, że: 1. Frekwencja genotypów GH krów matek wynosiła: LL 0,500; LV 0,425; VV 0,075, natomiast alleli L i V odpowiednio: 0,712 i 0,288. Dla potomstwa w grupach ojcowskich odnotowano podobne zróżnicowanie frekwencji alleli. 2. Skład siary i mleka krów w poszczególnych grupach genotypów GH był zbliżony, jednak najwyższy udziałem suchej masy charakteryzowała się siara krów o genotypie VV, najwyższy udział białka ogólnego stwierdzono także w siarze i mleku krów tej grupy. 3. Najwyższym poziomem mleczności charakteryzowały się krowy o genotypie VV hormonu wzrostu. Obserwowano wzrost poziomu mleczności krów w kolejnych laktacjach. 4. Istnieje związek między genotypem hormonu wzrostu krów a ich masą ciała w wieku I-go i II go wycielenia oraz wymiarami ciała po pierwszym wycieleniu. 5. Większy kaliber krów matek o genotypie VV hormonu wzrostu skutkował wyższą masą ciała ich cieląt. W grupach cieląt pochodzących od krów o genotypie VV hormonu wzrostu stwierdzono najwyższe masy ciała zarówno w pierwszym jak i 210 dniu życia. 6. Obserwowano zależności między urodzeniową masą ciała, a masą ciała cieląt w wieku 210 dni. W tych grupach cieląt uzyskano najwyższe przyrosty dobowe. 7. Występują istotne różnice w zakresie masy ciała w okresie odchowu w zależności od płci cieląt. 8. Poza istotną zależnością między poziomem cholesterolu a aminotronsferazy asparginianowej nie obserwowano ważnych zależności między analizowanymi wskaźnikami biochemicznymi krwi krów, ani też

106 ich związku z mlecznością krów i wskaźnikami odchowu cieląt. W grupie krów o genotypie VV hormonu wzrostu obserwowano niższy poziom analizowanych wskaźników biochemicznych krwi. 9. Obserwowano istotne różnice między analizowanymi grupami ojcowskimi w zakresie masy ciała przy urodzeniu, w wieku 210 dni i wielkością przyrostów dobowych potomstwa. 10. Potwierdzono w obrębie grup ojcowskich różnice wyników odchowu związane z płcią cieląt. 11. Zakres wszystkich prezentowanych średnich wskaźników reprodukcji w stadzie kształtował się na właściwym poziomie, chociaż w okresie trzech objętych badaniami lat niektóre z nich zmieniały się i osiągały poziom ponad normatywny. Obserwowano obniżenie wskaźnika cielności (krów wycielonych), wzrost liczby krów brakowanych oraz wzrost liczby cieląt martwo urodzonych. Rezultaty przeprowadzonych badań wskazują na wpływ genetycznego polimorfizmu krów matek na wyniki odchowu ich cieląt, w kolejnych latach ich użytkowania. Wykazano wyższe wartości analizowanych wskaźników odchowu w grupie jałówek i buhajków hodowlanych dla genotypu VV hormonu wzrostu. w stadzie. Odnotowano również wyższe wartości masy ciała i kalibru krów matek w tej grupie genotypu, które łączyły się z tendencją do wyższej ich mleczności. Dla tej grupy krów ustalono także najniższy poziom analizowanych wskaźników biochemicznych, który może świadczyć o określonych predyspozycjach metabolicznych zwierząt o genotypie VV somatotropiny, determinujących na uzyskiwanie wyższych parametrów wzrostu, co w przypadku produkcji żywca wołowego w stadach bydła mięsnego może wpłynąć na poprawę jej efektywności. Wskaźniki odchowu cieląt przeznaczonych na remont stada i do hodowli wskazują na właściwe założenia i realizację kryteriów selekcyjnych zwierząt w stadzie. Wszystkie uzyskane wskaźniki dotyczące parametrów wzrostu i odchowu cieląt, zarówno w całej grupie zwierząt objętych badaniami, jak 106

107 i w grupie zwierząt hodowlanych wskazują na możliwość wykorzystania w stadach bydła mięsnego dodatkowych informacji, dotyczących nie tylko polimorfizmu hormonu wzrostu ale także innych markerów genetycznych, które mogą wpływać zarówno na poprawę efektywności produkcji, jak i na jakość mięsa. Niski poziom brakowania zwierząt w stadach bydła mięsnego, nadal niezbyt liczna populacja krów stada podstawowego (około 25 tys. krów czystej rasy i mieszańców), stosunkowo niskie już dzisiaj koszty koniecznych do wykonania analiz na poziomie DNA, które mogą być wykonywane w wielu laboratoriach naukowych i komercyjnych, są kolejnymi argumentami, które powinny decydować o podjęciu tego typu rutynowych działań. 107

108 Literatura 1. Adams M. L., Antila V.: Milk renneting properties and the genetic variants of proteins. Milchwissenschaft, 42, Adamski M., Kupczyński R., Zachwieja A.: Efektywność odchowu cieląt w zależności od systemu utrzymania. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Zootechnika LII, 505, Adamski M., Zachwieja A.: Udział białka, tłuszczu i wody w organizmie krów o różnej kondycji szacowany metodą mocznikową. Roczniki Naukowe Polskiego Towarzystwa Zootechnicznego, 4, Alberti P., Panea B., Sanudo C., Olleta J.L., Ripoll G., Ertbjerg P., Christensen M., Gigli S., Failla S., Concetti S., Hocquette J. F., Jailler R., Rudel S., Renand G., Nute G. R, Richardson R. I., Williams J. L.: Live weight, body size and carcass characteristics of young bulls of fifteen European breeds. Livestock Science, 114, Álvarez-Rodríguez J., Palacio J., Sanz A.: Effects of nursing fraquency and parity on the productive, metabolic and reproductive parameters of beef cows. Livestock Science, 129, Arthur P. F., Archer J. A., Herd R. M., Richardson E. C., Exton S. C., Wright J. H., Dibley K. C. P., Burton D. A.: Genetic and phenotypic variation in feed intake, feed efficiency, and growth in beef cattle. Proc. Assoc. Advmt. Anim. Breed. Genet. 12, Astolfi P., Tentoni S.: Sources of variation of the cattle secondary sex ratio. Genetics Selection Evolution, 27, Azzam S. M., Kinder J. E., Nielsen M. K., Werth L.A., Gregory K. E. Cundiff L. V., Koch R. M.: Environmental effects on neonatal mortality of beef calves. Journal of Animal Science, 71, Barrington G. M., McFadden T. B., Huyler M. T., Besser T. E.: Regulation of colostrogenesis in cattle. Livestock Production Science, 70,

109 10. Bauman D. E.: Bovine Somatropin: review of an emerging animal technology. Journal of Dairy Science, 75, Blanco M., Ripoll G., Albertí P., Sanz A., Revilla R., Villalba D., Casasús I.: Effect of early weaning on performance, carcass and meet quality of spring-born bull calves raised in dry mountain areas. Livestock Science, 115, Błaszkowska M., Twardoń J.:2006. Wpływ koncentracji immunoglobulin całkowitych w siarze i surowicy krów na poziom odporności biernej u potomstwa. Medycyna Weterynaryjna, 62, Bourdon R. M., Brinks J. S.: Genetic, environmental and phenotypic relationships among gestation length, birth weight, growth traits and age at first calving in beef cattle. Journal of Animal Science. 55, Bruckman A., Höck C., Linke K., Hennies M., Schallenberger E.: Alterations of growth hormone, cortisol, luteinizing hormone, and insulin concentrations in early-postnatal calves affected with diarrhea. Domestic Animal Endocrinology, 18, Burton J. L., Mcbride B. W., Block E., Glimm D. R., Kenelly J. J.: A review of bovine growth hormone. Canadian Journal of Animal Science 74, Choroszy Z., Trela J., Kurzbauer-Choroszy B.: Produkcja mięsa wołowego od różnych mieszańców bydła mięsnego. Zeszyty Naukowe Przeglądu Hodowlanego PTZ 14, Comerford J. W., Bertrand J.K., Benyshek L. L., Johnson M. H.: Reproductive rates, birth weight, calving ease and 24-h calf survival in a four-breed diallel among Simmental, Limousin, Polled Hereford and Brahman beef cattle. Journal of Animal Science, 64, Cuvelier C., Clinquart A., Hocquette J. F., Cabaraux J. F., Dufrasne I., Istasse L., Hornick J.L.: Comparision of composition and quality 109

110 19. Dadi H., Jordaan G. F., Schoeman S. J. van der Westhuizen J.: The effect of Charolais and straightbreed and croosbreed dams on pre-weaning growth of calves. South African Journal of Animal Science, 32, Dákay I., Márton D., Bene S., Kiss B., Zsuppán Z., Szabó F.: The age at first calving and the longevity of beef cows in Hungary. Archiv Tierzucht, 49, De Laurens A., Reklewski Z., Goszczyński J., Łukaszewicz M.: Efektywność produkcji wołowiny w programie krzyżowania towarowego. Zeszyty Naukowe Przeglądu Hodowlanego, 3, Dhuyvetter 3 J. M., Frahm R. R., Marshall D. M.: Comparison of charolais and limousin as terminal cross sire breeds. Journal of Animal Science, 60, Dobicki A., Filistowicz A., Trela J.: Koncepcja hodowlana oceny i selekcji syntetycznych linii bydła mięsnego w Polsce. Materiały seminarium: Krzyżowanie towarowe bydła z rasami włoskimi. Pawłowice 1993, Dobicki A., Filistowicz A.: Uwarunkowania i perspektywy hodowli bydła mięsnego w Polsce. Sympozjum Naukowe Intensyfikacja produkcji żywca wołowego z uwzględnieniem różnych genotypów Szczecin, Dobicki A., Filistowicz A.: Hodowla bydła mięsnego i produkcja żywca wołowego w Polsce. Przegląd Hodowlany, 19-20, Dobicki A., Łobarzewski A.: Chów krów i produkcja cieląt na trwałych użytkach zielonych w Sudetach. Przegląd Hodowlany, 55, Dobicki A.: (redakcja): Hodowla bydła mięsnego w Sudetach. Wydawnictwo WODR, Jelenia Góra, ss

111 28. Dybus A., Kmieć M., Sobek Z., Wiśniewski B.: Zależność pomiędzy polimorfizmem genu hormonu wzrostu a cechami użytkowymi bydła rasy limousine. Medycyna Weterynaryjna, 59, Dybus A., Kmieć M., Wiśniewski B., Wierzbicki B.: Polymorphism of the growth hormone gene in Limousine cattle. Czech Journal of Animal Science, 47, Dybus A.: Association between Leu/Val polymorphism of growth hormone gene and milk production traits in Black-and-White cattle. Archiv Tierzucht, 45, Elfstrand L., Lindmark-Månsson H., Paulsson M., Nyberg L., Åkesson B.: Immunoglobulins, growth factors and growth hormone in bovine colostrum and the effects of processing. International Dairy Journal, 12, Etherton T. D., Bauman D. E.: Biology of somatotropin in growth and lactation of domestic animal. Physiological Reviews, 78, Feng J., Gu Z., Wu M., Gwazdauskas F. C., Jiang H.: Growth hormone stimulation of serum insulin concentration in cattle: Nutritional dependency and potential mechanisms. Domestic Animal Endocrinology, 37, Giraldo A. M., Hylan D., Bondioli K. R., Godke R. A.: Distribution of sexes within the left and right uterine horns of cattle. Theriogenology, 73, Goonewardene L. A., Wang Z., Price M. A., Yang R.-C., Berg R. T., Makarechian M.: Effect of udder type and calving assistance on weaning traits of beef and dairy x beef calves. Livestock Production Science, 81, Goyache F., Gutierrez J.P., Alvarez I., Fernandez I., Royo L.J., Gomez E.: Genetic analysis of calf survival at different preweaning ages in beef cattle, Livestock Production Science, 83, Grandinson K.: Genetic background of maternal behavior and its relation to offspring survival. Livestock Production Science, 93,

112 38. Gregory K. E., Cundiff L. V., Koch R. M.: Effect of breed and retained heterosis on milk yield and 200-day weight in advanced generations of composite populations of beef cattle. Journal of Animal Science, 70, Grochowska R., Sorensen P., Zwierzchowski L. Snochowski M., Lovendahl P.: Genetic variation in stimulated GH release and in IGF-I of young dairy cattle and their associations with the leucine/valine polymorphism in the GH gene. Journal of Animal Science 79, Grodzki H. (redakcja): Chów bydła mięsnego.. Wielkopolskie Wydawnictwo Rolnicze, Poznań.ss Grodzki H.: Alfabet ras bydła mięsnego. Limousin. Bydło, 5, Guédon L., Saumande J., Desbals B.: 1999a. Relationships between calf birth weight, prepartum concentrations of plasma energy metabolites and resumption of ovulation postpartum in limousine suckled beef cows. Theriogenology, 52, Guédon L., Saumande J., Dupron F., Couquet C., Desbals B.: 1999b. Serum cholesterol and triglycerides in postpartum beef cows and their relationship to the resumption of ovulation. Theriogenology, 51, Guliński P., Niedziałek G., Salamończyk E., Górski T.: Zawartość immunoglobulin w siarze krów w zależności od wybranych czynników genetycznych i środowiskowych. Medycyna weterynaryjna, 62, Gutiérrez J. P., Alvarez I., Fernández I., Royo L.J., Díez J., Goyache F.: Genetic relationships between calving date, calving interval, age, at first calving and type traits in beef cattle. Livestock Production Science, 78, Guy M. A., McFadden T. B., Cockrell D. C., Besser T. E.: Regulation of Colostrum Formation in Beef and Dairy Cows. Journal of Dairy Science, 77, Hoppe S., Brandt H. R., Erhardt G., Gauly M.: Maternal protective behaviour of German Angus and Simmental beef cattle after parturition 112

113 48. Jasiorowski H., Kijak Z., Poczynajło S., Wajda S.: Program rozwoju hodowli bydła mięsnego w Polsce. Fundacja Rozwój SGGW, Jasiorowski H.: Ocena stanu produkcji żywca wołowego w Polsce i Unii Europejskiej w okresie przedakcesyjnym. Materiały Szkoleniowe SAPARD PL-06-02/00, Jędrzejczyk H., Szarek J., Adamczyk K.: Ocena reprodukcji mięsnych ras bydła hodowanych w Agrofirmie Witkowo. Zeszyty Naukowe PTZ, Chów i hodowla bydła, Warszawa, 51, Johnston D. J., Thompson J. M., Hammond K.: Additive and nonadditive differences in milk production of 2-year-old Devon, Hereford and reciprocal-cross heifers. Livestock Production Science, 41, Katoh K., Kouno S., Okazaki A., Suzuki K., Obara Y.: Interaction of GH polymorphism with body weight and endocrine function in Japanese Black calves. Domestic Animal Endocrinology, 34, Kotnik B., Petrič N., Žgur S.: Parameters affecting calving difficulty of charolaise and limousine breed At the educational and research centre Logatec. Acta Agriculturae Slovenica, 94, Kovács K., Völgyi-Csík J., Zsolnai A., Györkös I., Fésüs L.: Assiciations between the Alul polymorphism of growth hormone gene and production and reproductiontraits in a Hungarian Holstein-Friesian bull dam population. Archiv Tierzucht, 49, Krupa E., Oravcová M., Polák P., Huba J., Krupová Z.: Factors affecting Growth traits of beef cattle breeds raised in Slovakia. Czech Journal of Animal Science, 50, Kučera J., Chladek G.: The effect of year, season, breed and reproduction cycle on some blond plasma parameters in cows and heifers. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu, 501, Kwaśnicki R., Frankowski R.: Efektywność wzrostu cieląt rasy charolaise z uwzględnieniem genetycznego polimorfizmu miostatyny 113

114 58. Lechniak D., Machnik G., Szydłowski M, Świtoński M.: Growth hormone gene polymorphism and reproductive performance of AI bulls. Theriogenology, 52, , 59. Lee B. K., Lin G. F., Crooker B. A., Murtaugh M. P>, Hansen L. B., Chester-Jones H.: Association of somatotropin (bst) gene polymorphism at the 5th exon with selection for milk yield in Holstein cows. Domestic Animal Endocrinology, 13, Litwińczuk Z., Lipiński S., Stanek P., Jankowski P.: Analiza efektywności chowu bydła mięsnego w regionie lubelskim. LXXII Zjazd Polskiego Towarzystwa Zootechnicznego, Warszawa Litwińczuk Z., Stanek P., Jankowski P.: Wzrost i rozwój pierwiastek bydła mięsnego w zależności od wieku przy pierwszym wycieleniu. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu, 375, Litwińczuk Z., Stanek P., Jankowski P.: Efektywność odchowu pastwiskowego buhajów i cieliczek bydła mięsnego w zależności od ich początkowej masy ciała przy rozpoczęciu wypasu. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, 479, Litwińczuk Z., Zalewski W., Jankowski P., Stanek P.: Wpływ sezonu wycielenia i wieku matek na wyniki odchowu cieląt mięsnych. Roczniki Naukowe Zootechniki, 26, Loevendahl P.: Polymorphism of the somatotropic axis genes in cattle physiology and productivity. Animal Science Papers and Reports, 22, Lucy M. C., Hauser S. D., Eppard P. J., Krivi G. G., Clark J. H., Bauman D. E., Collier R. J.: Variants of somatotropin in cattle: Gene frequencies in major dairy breeds and associated milk production. Domestic Animal Endocrinology, 10,

115 66. MacGregor R. G., Casey N. H.:1999. Evaluation of calving interval and calving date as measures of reproductive performance in beef herd. Livestock Production Science, 57, Makulska J., Węglarz A.: Produkcyjno ekonomiczne wskaźniki odchowu cieląt rasy Limousine w różnych warunkach klimatycznych Polski. Roczniki Nauk Zootechnicznych 30, Márquez A. P., Ponce J. F., Correa A., Avendaño L., Montaño M., Trejo J.: Estimates of genetic and phenotypic parameters of calf birth weight and calving difficulty in limousine cattle. Journal of Animal and Veterinary Advances, 4, McGee M., Drennan M. J., Caffrey P. J.: Effect of suckler cow genotype on milk yield and pre-weaning calf performance. Irish Journal of Agricultural and Food Research, 44, McGee M., Drennan M. J., Caffrey P. J.: Effect of age and nutrient restriction pre partum on beef suckler cow serum immunoglobulin concentrations, colostrum yield, composition and immunoglobulin concentration and immune status of their progeny. Irish Journal of Agricultural and Food Research, 45, Meyer D.J., Harley J.W.: 1998.Veterinary Laboratory Medicine (Interpretation and Diagnosis) W.B. Saunders Company, 72. Miciński J., Klupczyński J., Nogalski Z.: Wpływ wybranych czynników genetyczno-środowiskowych na kształtowanie się masy ciała cieląt rasy limousine. Zeszyty Naukowe PTZ, Chów i hodowla bydła, Warszawa, 51, Mordak R., Nicpoń J.: Hematologiczne i metaboliczne parametry krwi u krów w czasie okołoporodowym i wzrastającej laktacji. Medycyna Weterynaryjna, 62, Mordak R., Nowakowski P., Twardoń j., Macak V.: 2008: Porównanie niektórych parametrów krwi i mleka u krów różnych ras mięsnych. Materiały konferencyjne, Polanica Zdrój. 115

116 75. Mordak R.: Podstawowe parametry biochemiczne i hematologiczne w monitorowaniu zdrowia bydła. Życie weterynaryjne, 83, Nix J. M., Spitzer J. C., Grimes L.W., Burns G. L., Plyler B. B A retrospective analysis of factors contributing to calf mortality and dystocia in beef cattle. Theriogenology, 49, Nogalski Z., Kijak Z.: Wpływ krzyżowania bydła czarno-białego z rasą Limousine na zdolność opasową i wartość rzeźną mieszańców. Roczniki Naukowe Zootechniki, 25, Nowopolska-Szczyglewska A., Dobicki A., Frankowski R., Bohdanowicz-Zazula M.: Współzależność między wynikami odchowu a genetycznym polimorfizmem somatotropiny, leptyny i miostatyny u cieląt rasy limousine i charolaise. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu, 505, Oprządek J., Dymnicki E., Zwierzchowski L., Oprządek A.: 2006a. Związek polimorfizmu hormonu wzrostu (GH) i Pit-Ii leptyny (Lep) z wartością rzeźną buhajków rasy cb. Wykorzystanie najnowszych osiągnięć genetyki w hodowli bydła mięsnego i mlecznego. Akademia Rolnicza w Szczecinie, Oprządek J., Flisikowski K., Zwierzchowski L., Juszczuk-Kubiak E., Rosochacki S., Dymnicki E.: Associations between polymorphism of some candidate genes and growth rate, feed intake and utilization, slaughter indicators and meet quality in cattle. Archiv Tierzucht Dummerstorf, 48, Oprządek J., Łukaszewicz M., Dymnicki E., Zwierzchowski L.: Relationship between growth hormone, κ-casein and β-lactoglobulin genotypes and selected biochemical blood indicators in young Friesian cattle. Animals Science Papers and Reports, 21, OprządekJ., Dymnicki E., Oprządek A., Zwierzchowski L.: 2006b. Zależności pomiędzy polimorfizmem wybranych genów a użytkowością mleczną, długością okresu międzywycieleniowego i wskaźnikiem 116

117 83. Osoro K., Wright I. A.: The effect of body condition, live weight, breed, age, calf performance, and calving date on reproductive performance of spring-calving beef cows. Journal of Animal Science, 70, Pakkanen, R.: Determination of transforming growth factor-β2 (TGF-b2) in bovine colostrum. Journal of Immunoassay, 19, Pang H., Makarechian M., Goonewardene L. A., Berg R. T.: Effects of early versus late spring calving on beef cow-calf productivity. Canadian Journal of Animal Science, 78, Perišić P., Z. Skalicki, M. M. Petrović, V. Bogdanović, D. Ružić Muslić :2009. Simmental cattle breed in different production system. Biotechnology in Animal Husbandry, 25, Petrie L., Acres S. D., McCartney D. H.: The yield of colostrums and colostral gammaglobulins in beef cows and the absorption of colostral gammaglobulins by beef calves. Canadian Veterinary Journal, 25, Phocas F., Laloë D.: Genetic parameters for birth and weaning traits in french specialized beef cattle breeds. Livestock Production Science, 89, Pilarczyk R., Wójcik J.: Comparison of calf rearing results and nursing cow performance in various beef breeds managed under the same conditions in north-western Poland. Czech Journal of Animal Science 52, Przysucha T., Grodzki H., Brzozowski P., Zdziarski K.: Wpływ wybranych czynników na przebieg porodów rasy limousine. Medycyna Weterynaryjna, 61, Przysucha T. Grodzki H., Slósarz J., Gołębiewski M., Kunowska Slósarz M.: Wpływ kondycji krów na rasy limousine przed ocieleniem na rodzaj porodu. Medycyna Weterynaryjna, 65,

118 92. Przysucha T. Grodzki H., Szumera S.: 2007a. Wpływ pochodzenia stada na przebieg porodów krów rasy limousine. LXXII Zjazd Polskiego Towarzystwa Zootechnicznego, Warszawa Przysucha T., Grodzki H., Charłampowicz A., Zdziarski K.: The effect of selected factors on growth rate of Limousine calves. Animal Science Papers and Reports, 20, supll.1, Przysucha T., Grodzki H., Slósarz J.: 2007b. Wpływ masy ciała krowy, kolejności i sezonu ocielenia oraz płci masy cielęcia przy urodzeniu na wyniki odchowu cieląt rasy salers. Medycyna Weterynaryjna, 63, Przysucha T., Grodzki H.: The influence of selected factors on growth rate of charolais and simmental calves. Electronic Journal of Polish Agricultural Universities, Przysucha T., Grodzki H.: 2007a. Wpływ pochodzenia stada na tempo wzrostu cieląt i młodzieży rasy limousine. LXXII Zjazd Polskiego Towarzystwa Zootechnicznego, Warszawa Przysucha T., Grodzki H.: 2007b. Porównanie wyników oceny użytkowości czystorasowej i mieszańcowej populacji francuskich ras bydła mięsnego. Acta Scientiarum Polonorum, Zootechnica, 6, Przysucha T., Grodzki H.: 2007c. Wpływ wybranych czynników na przebieg porodów krów rasy simental. Medycyna Weterynaryjna, 63, Przysucha T., Grodzki H.: 2007d. Zależność między wiekiem i rasą jałówek mięsnych a przebiegiem porodu. Medycyna Weterynaryjna. 63, Przysucha T.: Osobnicze uwarunkowania przebiegu wycieleń krów oraz umięśnienia i żywotności cieląt po ojcach rasy piemontese użytkowanych w Polsce i we Włoszech. Rozprawy Naukowe i Monografie. Warszawa PZHiPBM.: Ocena wartości użytkowej bydła ras mięsnych. Wyniki za lata

119 102. Quigley J. D., Martin K. R., Dowlen H. H., Wallis L. B., Lamar K.: Immunoglobulin concentration, specific gravity, and nitrogen fractions of colostrums from Jersey cattle. Journal of Dairy Science, 77, Rae D. O., Kunkle W. E, Chenoweth P. J., Sand R. S., Tran T.: Relationship of parity and body condition score to pregnancy rates in Florida beef cattle. Theriogenology, 39, Raphaka K., Dzama K.: Sex of calf and age of dam adjustment factors for birth and weaning weight in Tswana and Composite beef cattle breeds in Botswana. South African Journal of Animal Science, 39, Reber A. J., Donovan D. C., Gabbard J., Galland K., Aceves-Avila M., Holbert K. A., Marshall L., Hurley D. J.: Transfer of maternal colostral leukocytes promotes development of the neonatal immune system. Veterinary Immunology and Immunopathology, 123, Reis C., Navas D., Pereira M., Cravador A.: Growth hormone Alui polymorphism analysis in eight Portuguese bovine breeds. Archivos de Zootecnia, 50, Reklewski Z., Dymnicki E., Czaja H.: Stan i perspektywy hodowli bydła i produkcji mleka w Polsce. II Kongres Rolnictwa Polskiego, Poznań 4-5 czerwca 2004, Produkcja i rynek artykułów pochodzenia zwierzęcego, Reklewski Z.: Możliwości pracy hodowlanej nad bydłem mięsnym w Polsce. Zeszyty Naukowe Przeglądu Hodowlanego, 17, Renand G., Picard B., Touraille C., Berge P., Lepetit J.: Relationships between muscle characteristics and meat quality traits of young Charolais bulls. Meat Science 59, Roth B. A., Barth K., Gygax L., Hillmann E.: Influence of artificial vs. mother-bonded rearing on sucking behaviour, health and weight gain in calves. Applied Animal Behaviour Science, 119,

120 111. Rotter L.M., Day P.A.: Effects of growth implant and age of dam on growth and fertility in heifer calves. Canadian Journal of Animal Science, 74, 203, Rycombel D.: Rynek żywca wołowego w Polsce stan aktualny i perspektywy po integracji. Hodowla i produkcja bydła mięsnego. Materiały Konferencyjne Poznań 8 października POLAGRA FARM, Sañudo C., Macie E. S., Olleta J. L., Villarroel M., Panea B., Albertí P.: The effects of slaughter weight, breed type and ageining time on beef meat quality using two different texture devices. Meat Science 66, Sellers H. I., Willham R. L., DeBaca R. C.: Effect of certain factors on weaning weight of beef calves. Journal of Animal Science, 31, Selman I. E.: The absorption of colostral globulins by newborn calves. Ann Rech Vet, 4, Shi M.J., Laloë D., Ménissier F., Renand G.: Estimation of genetic parameters of preweaning performance in the French Limousin cattle breed. Genetics Selection Evolution, 25, Silveira L. G. G., Furlan L. R., Curi R. A., Ferraz A. L. J., Alencar M. M., Regitano L. C. A., Martins C. L., Arrigoni M. B., Suguisawa L., Silveira A. C., Oliveira H. N.: Growth hormone 1 gene (GH1) polymorphism as possible markers of the production potential of beef cattle using the Brazilian Canchim breed as a model. Genetic and Molecular Biology, 31, Sørensen P., Grochowska R., Holm L., Henryon M., Løvendahl P.: Polymorphism in the bovine growth hormone gene affects endocrine release in dairy calves. Journal of Dairy Science, 85, Stanek P.: 2006a. Zmienność wieku pierwszego wycielenia, masy ciała i wymiarów ciała krów rasy limousine i hereford. I. Wiek pierwszego 120

121 120. Stanek P.: 2006b. Zmienność wieku pierwszego wycielenia, masy ciała i wymiarów ciała krów rasy limousine i hereford. II. Wymiary ciała, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Lublin Polonia, XXIV, Stenzel R., Chabuz W., Jankowski P., Mroczek A.: Preliminary results of reproduction and rearing of calves in beef cattle herds. Zeszyty Naukowe Przeglądu Hodowlanego, 55, Story C. E., Rasaby R. J., Clark R. T., Milton C. T.: Age of calf at weaning of spring-calving beef cows and the effect on cow and calf performance and production economics. Journal of Animal Science, 78, Szabó F., Nagy L., Dákay I., Muton D., Török M., Bene Sz.: Effects of breed, age of dam, birth year, birth season and sex on weaning weight of beef calves. Livestock Science, 103, Szarek J., Adamczyk K., Frelich J.: Stan i perspektywy rozwoju hodowli bydła mięsnego w Polsce. Wiadomości Zootechniczne, 4, Szulc T., Zachwieja A.: Siara eliksir życia osesków. Monografie i Rozprawy, Wydawnictwo AR Wrocław Thomas M. G., Enns R. M., Shirley K. L., Garcia M. D., Garrett A. J., Silver G. A.: Association of DNA polymorphism in growth hormone and its transcriptional regulators with growth and carcass traits in two populations of Brangus bulls. Genetic and Molecular Research, 6, Totusek, R., Arnett D. W., Holland G. L., Whiteman J. V.: Relation of estimation method, sampling interval and milk composition to milk yield of beef cows and calf gain. Journal of Animal Science, 37,

122 128. Turner S. P., Lawrence A. B.: Relationship between maternal defensive aggression, fear of handling and other maternal care traits in beef cows. Livestock Science, 106, Van Wagtendonk-de Leeuw A. M., Mullaart E., de Roos A. P. W., Merton J. S., den Daas J. H. G., Kemp B., de Ruigh L.: Effects of different reproduction techniques: AI, MOET or IVP, on health and welfare of bovine offspring. Theriogenology 53, Winnicka A.: Wartości referencyjne podstawowych badań laboratoryjnych w weterynarii, Wydawnictwo SGGW Warszawa Wójcik A., Mituniewicz T., Iwańczuk-Czernik K., Sowińska J., Witkowska D.: 2004a. Analiza wskaźników krwi bydła mięsnego ras Charolaise i Limousine w aspekcie dobrostanu. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu, 501, Wójcik A., Mituniewicz T., Iwańczuk-Czernik K., Sowińska J., Witkowska D.: 2004b. Ocena dobrostanu bydła mięsnego ras Charolaise i Limousine w okresie pastwiskowym na podstawie analizy warunków utrzymania oraz wyników produkcyjnych. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu, 501, Wójcik P., Bilik K.: Chów bydła mięsnego metodami ekologicznymi. Centrum Doradztwa Rolniczego w Brniowie Oddział w Radomiu. Radom Wróblewska L., Zdziarski K., Matuska J.: Wpływ wybranych czynników na łatwość wycieleń i masę ciała rasy limousine i mieszańców z jej udziałem. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Lublin Polonia, XXV, Wroński M., Kijak Z., Miciński J.: Charakterystyka pierwszego w Polsce stada bydła mięsnego rasy limousine. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Konferencje XII, Wroński M., Sosnowska W.: Physicochemical properties of colostrum and milk from angus and black-and-white cows during the first ten days after calving. Polish Journal of Natural Science, 22,

123 137. Yardibi H., Hosturk G. T., Paya I., Kaygisiz F., Ciftioglu G., Mengi A., Oztabak K.: Association of growth hormone gene polymorphiosm with milk production traits in south Anatolia and east Anatolia Red cattle. Journal of Animal and Veterinary Advances, 8, Zachwieja A., Szulc T., Adamski M.: Właściwości fizykochemiczne siary krów rasy charolaise i poziom immunoglobulin w surowicy ich cieląt. Roczniki Naukowe Polskiego Towarzystwa Zootechnicznego, 2, Zachwieja A., Szulc T., Dobicki A., Kucera J., Pawelska M.: Level of colostral immunoglobulins in calves in the first period of life reared in various production conditions. Polish Journal of Environmental Studies, 11, Suppl Zachwieja A., Szulc T., Dobicki A.: Skład siary krów żywionych przed porodem paszą z dodatkiem flavomycyny lub paszą z dodatkiem toyoceryny a poziom immunoglobulin w surowicy krwi ich cieląt. Prace i Materiały Zootechniczne, 51, Zachwieja A., Szulc T., Tomaszewski A., Adamski M., Hibner A., Dobicki A.: Wpływ genetycznego polimorfizmu hormonu wzrostu na skład i właściwości siary krów oraz poziom immunoglobulin w surowicy krwi cieląt. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej w Szczecinie, Nauka Gospodarce, Zachwieja A.: Współzależność między cechami fizykochemicznymi i biologicznymi siary krów a poziomem immunoglobulin w surowicy ich cieląt. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Zachwieja, A.: Wpływ wieku krów na jakość siary i poziom białek surowicy krwi ich cieląt. Medycyna Weterynaryjna, 47, Zachwieja, A.: Uwarunkowania zmienności składu siary krów i poziomu frakcji białkowych w surowicy krwi ich cieląt. Cz. I. Wpływ stada, wieku krów i sezonu ich ocielenia. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Zootechnika XL, 271, ; 123

124 145. Zalewski W., Litwińczuk Z., Gajda J., Litwińczuk A., Podolak G., Jankowski P.: Efektywność odchowu i opasu pastwiskowego przy matkach cieląt mieszańców o różnym udziale krwi rasy limousine. Roczniki Naukowe Zootechniki, 2, Zhang H.M., Maddock K.C., Brown D.R., Denise S.K., Ax R.L.: Bovine growth hormone gene frequencies in samples of U.S. AI bulls. Journal of Animal Science, 71, Zięba S Wpływ przemysłu mięsnego na rozwój krajowego rynku kulinarnego mięsa wołowego. Annales of Warsaw Agricultural University, Animal Science, 35 (Supplement), Zwierzchowski L. Łukaszewicz M. Dymnicki E. Oprządek J.: Polymorphism of growth hormone, ĸ-casein (CASK) and ß-lactoglobulin (BLG) genes in growing friesian cattle. Animal Science Papers and Reports, 16, Zwierzchowski L.: Genomika funkcjonalna bydła - polimorfizm genów kształtujących cechy produkcji mięsnej i mlecznej bydła. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej w Szczecinie, Nauka Gospodarce,

125 Fotografie Fot. 1. Cielę na pastwisku (fot. R. Frankowski). Fot. 2. Krowa na pastwisku (fot. R. Frankowski). 125

126 Fot. 3. Krowa z cielęciem na pastwisku (fot. R. Frankowski). Fot. 4. Krowa na pastwisku (fot. R. Frankowski). 126

127 Fot. 5. Krowy z cielętami na pastwisku (fot. R. Frankowski). Fot. 6. Krowa z cielęciem na pastwisku (fot. R. Frankowski). 127