Modernistyczna architektura przemysłowa i jej ochrona - na przykładzie portu gdyńskiego

Transkrypt

1 Moernistyzna arhitektura przemysłowa i jej ohrona - na przykłazie portu gyńskiego Anna Orhowska-Smolińska Gynia, Polska Anita Jaśkiewiz-Sojak Gańsk, Polska ARCHITEKTURA PORTU GDYŃSKIEGO Położony w półnono-wshoniej zęśi Gyni i zajmująy powierzhnię ląową lisko 500 ha zespół portu hanlowego, należy o niezwykle interesująyh i ogatyh arhitektoniznie kompleksów moernistyznej zauowy przemysłowej. Został on zaprojektowany i zuowany na przestrzeni zalewie kilkunastu lat okresu mięzywojennego. Jakość rozwiązań tehniznyh i estetyznyh arhitektury przemysłowej gyńskiego portu stały się symolem postępu i możliwośi ekonomiznyh tamtyh lat. Działo się tak z raji pierwszoplanowej roli tego przesięwzięia, ęąego uową polskiego okna na świat w wymiarze ogólnonaroowym. Jenoześnie la projektantów, przestrzeń powstająego portu yła naturalnym poligonem twórzym, gzie zerpano intensywnie z nowyh prąów w estetye i w arhitekturze. Fenomen uowy gyńskiego portu Rzą polski zeyował o uowie portu na terenie ozyskanym po I wojnie światowej, w elu zapewnienia ponosząemu się po ługoletniej niewoli krajowi swooy w kształtowaniu hanlu i współpray z zagranią 1. Spośró kilku propozyji wyrano po uowę okolie wioski ryakiej Gynia, jako miejsa o korzystnyh warunkah nawigayjnyh i u- 1. Postanowienia popisanego 28 zerwa 1919 r. Traktatu Wersalskiego zapewniały Polse jeynie prawo o korzystania z portu gańskiego i jego urzązeń, jenak stan ten nie awał pełnej swooy ziałania i prowazenia hanlu mięzynaroowego. Krótko po tym pojęto eyzję o samozielnej organizaji azy morskiej, a po uowę portu wyrano okolie wioski Gynia. Dnia 23 września 1922 r. Sejm Polski uhwalił ustawę o uowie portu przy Gyni na Pomorzu jako portu użyteznośi puliznej, jenoześnie rozpozęły się prae na szzegółowym projektem i jego realizają. żym potenjale rozwojowym 2. Prae hyrotehnizne powierzono w 1924 r. Konsorjum Franusko-Polskiemu - firmie, która uowała weług planów polskih inżynierów i projektantów, po nazorem i przy organizaji właz skupionyh w Urzęzie Morskim. Poząwszy o 1926 r. uowa portu narała użego tempa, a jego eksploataja iła z każym rokiem kolejne rekory. Na fakt ten wpływ miała niezwykle korzystna la Polski sytuaja gospoarza w światowym hanlu węglem, która sprzyjała rozwojowi polskiego transportu morskiego. Ukształtowanie przestrzenne portu Projekt portu gyńskiego zakłaał stworzenie jego wóh zasanizyh zęśi: zewnętrznej oejmująej 4 pirsy ouowane poza linią rzegową oraz wewnętrznej skłaająej się pozątkowo z 2 pirsów i znajująyh się pomięzy nimi asenów, które zostały wykopane i pogłęione na oszarze stanowiąym pierwotnie lą 3. Na uwagę zasługuje również nowatorski system uowy samyh narzeży, które wykonywane yły z wykorzystaniem prefarykowanyh na lązie skrzyń żeletowyh. Były one następnie woowane, holowane na miejse ih ustawienia i zatapiane przy użyiu wypełniająego je piasku. Ostatnim etapem yło zespolenie poszzególnyh kesonów, jak je nazywano, 2. Rea portu naturalnie osłonięta przez Półwysep Helski, a sam terenu portu przez pasma wzgórz o połunia, zahou i półnoy; nieuże falowanie; łatwy ostęp o strony morza oraz korzystne połązenia komunikayjne przez Gańsk i później za pośrenitwem rozuowanej magistrali kolejowej Górny Śląsk-Gynia to niektóre z eh przemawiająyh za lokalizają portu w Gyni. 3. Metoa polegająa na zasypaniu piaskiem wyoytym z morza (zarefulowaniu) oszarów przeznazonyh na mola i pogłęieniu (wyagrowaniu) miejs mająyh stanowić aseny portowe. 231

2 żelaznymi ogniwami. Tak powstawała iągła linia trwałyh narzeży, stanowiąa granie pomięzy asenami i pirsami. Osią ukłau portu wewnętrznego ył Kanał Portowy, wgłęiająy się o awanportu w stronę niziny gyńskiej i rzezki Chylonki. Baseny portowe o różnym przeznazeniu zostały przewiziane po ou stronah kanału. W połuniowej jego zęśi stworzono uniwersalny port hanlowy o harakterze przełaunkowo-przemysłowym, natomiast na półno zlokalizowano port wojenny i azę operayjną la przełaunku rewna. Program inwestyyjny uowy asenów i narzeży zyli tzw. kośie portu - został sfinansowany ałkowiie z funuszy rząu polskiego. Natomiast alsza zęść pra, związanyh z zagospoarowywaniem poszzególnyh ziałek po inwestyje lu po zierżawę la firm i przesięiorstw, finansowana yła zęśiowo, lu w ałośi przez firmy prywatne 4. Wyposażenie portu w oiekty uowlane Praa przy uowie portu opróz zasanizego elu, jakim yło stworzenie asenów i narzeży la oijająyh statków, polegała również na wyposażeniu ałego oszaru w urzązenia przełaunkowe, powierzhnie magazynowe, niezęną infrastrukturę oraz inne spejalne inwestyje związane z orotem towarowym. W przypaku Gyni ałe zapleze szyko stawało się sprawnym, przygotowywanym o wszehstronnyh usług organizmem portowym, już 4. Gieysztor Właysław, Buowa Portu w Gyni - Referat na I Naroowy Kongres Żeglugi, Warszawa 1932, s. 10. w 1933 r. przygotowanym o przyjęia i osłużenia każego przełaunku 5 (il. 1). Buowa magazynów i innyh uowli yła opowiezią na zróżniowany harakter towarów, ęąyh przemiotem przełaunku portowego. To o speyfiki przełaunków ostosowywano rozwiązania przestrzenne i tehnizne, wykorzystywane w poszzególnyh oiektah. Ook przełaowywanyh w porie prouktów spożywzyh i zwierzęyh, znajowały się tam paliwa, materiały i surowe hemizne, ruy, metale, wyroy rzewne i inne, zarówno w formie towarów masowyh (sypkih i płynnyh), jak i roniowyh. Każy z nih wymagał inywiualnyh warunków przełaunku i przehowywania. Jenoześnie w poszzególnyh zęśiah portu ustaliły się harakterystyzne typy ziałalnośi i związane z nimi formy zagospoarowania. Na przykła w porie ryakim stanęły: hłonia, hala ryna, węzarnie oraz faryka konserw i ezek o ślezi; w porie węglowym natomiast znalazły się spejalistyzne urzązenia taśmowe o ezpośreniego przełaunku ru (tzw. transportery), staja unkrowania oraz nowozesna wywrotnia wagonowa 6. Arhitektura uowli portowyh W pierwszym okresie zauowy opiero o powstałyh narzeży nie ehowała jakaś szzególna jakość estetyzna. Forma tyh arzo pro- 5. Dr. G., Ostatnia faza rozwoju portu gyńskiego, Wiaomośi Portu Gyńskiego, Gynia 1931, zesz. 9, s Urzązenie projektu polskiego inżyniera Wilimka - w tym zasie jeyne na świeie o takiej konstrukji i zolnośi przełaunkowej 600 ton/h. Koselnik Bolesław, Port w Gyni i jego urzązenia, Gynia 1934, s Wiok zauowy portu gyńskiego zlokalizowanej wzłuż głównej osi komunikayjnej - uliy Polskiej (fot. A. Orhowska- Smolińska)

3 2. Magazyn nr 6, narzeże Stanów Zjenozonyh, uowa 1931 r. Ze ziorów Muzeum Miasta Gyni styh araków i hal przykrytyh wuspaowym ahem, poporząkowana yła głównie wypełnianiu określonyh, najzęśiej krótkotrwałyh elów. Jenak z zasem, gy zapleze terenowe wraz z uowaną jenoześnie infrastrukturą zazynało się rozuowywać i rósł prestiż gyńskiego portu, o współpray przy projektowaniu poszzególnyh oiektów zatruniane yły uże spejalistyzne przesięiorstwa uowlane i iura arhitektonizne 7. Po wzglęem stylowym w realizowanyh na terenie portu oiektah, w pierwszym okresie ( r.) o głosu ohoziły jeszze wpływy historyzmu 8, y stosunkowo szyko ustąpić nowym, owołująym się o prostoty i funkjonalnośi tenenjom nowozesnym. Arhiteki oraz hętniej korzystali z naturalnyh w przestrzeni inustrialnej portu form moernizmu zarówno w postai arziej umiarkowanej, jak i awangarowej (głównie funkjonalizmu i konstruktywizmu) 9. Typy zauowy portu gyńskiego Magazyny Najarziej harakterystyznym typem przestrzenno-funkjonalnym zauowy portowej 7. Müller Jerzy, Ujęie arhitektonizne portu gyńskiego, Arhitektura i Buownitwo, Warszawa 1936, s Przykłay uowli z nurtu historyzmu: Wieża Ciśnień proj r., u r. (nie istnieje); Elektrownia Portowa u r., (nie istnieje); Kapitanat Portu u r., (nie istnieje); Urzą Celny (ul. Chrzanowskiego 8) arh. L. Milewski, u r., Urzą Morski (ul. Chrzanowskiego 10) arh. A. Ballenstet, u r. (por. Sołtysik Maria, Gynia - miasto wuziestoleia mięzywojennego. Arhitektura i uranistyka, Warszawa 1993, s , ). 9. Sołtysik Maria, op. it., s ył magazyn. Zasanize rozróżnienie oiektów magazynowyh określane yło za pośrenitwem harakteru eksploataji i umiejsowienia w przestrzeni portu. W pierwszyh liniah narzeży uowano parterowe magazyny krótkoterminowe, tzw. manipulayjne 10 ; natomiast w rugiej linii i większym oaleniu o narzeża, wielopiętrowe magazyny ługoterminowe 11. Pozątkowo jenak każy, kolejno wznoszony magazyn uowany ył weług inywiualnyh założeń projektowyh i oranej o warunków terenowyh konstrukji. Ta różnoroność poyktowana yła również hęią szykiego stworzenia wszehstronnego zapleza i pogozenia wymogów skłaowania szeregu towarów jenoześnie 12. Z zasem - na postawie wześniejszyh oświazeń oraz nowyh tenenji uownitwa portowego w innyh krajah - pojęto próę wypraowania projektu stanarowego magazynu parterowego. Jego pierwowzorem miał yć Magazyn nr 6 (il. 2), zuowany w latah o przehowywania awełny w strefie wolnołowej, na narzeżu Stanów Zjenozonyh Jego postawową ehą harakterystyzną ył trójnawowy przekrój poprzezny, z nawą śrokową wyższą (12,5 m w wiązaniu 10. Przykłay magazynów manipulayjnyh: Magazyn nr 3 (ul. Polska 18) u r. (rozerany w 2005 r.); Magazyny Cukroport I i II (ul. Polska 8) u r. 11. Przykłay magazynów ługoterminowyh: Magazyn nr 5 (ul. Polska 17) u r.; Magazyn Polskiego Monopolu Tytoniowego (ul. Polska 7) uowa r. 12. Pierwsze 18. magazynów, wzniesionyh o 1931 r. ehowała tego typu różnoroność przestrzenna i formalna. Zlokalizowane yły głównie wzłuż narzeża Polskiego i Rotteramskiego. 233

4 szzytowym) i nawami oznymi niższymi (7,4 m przy śianah oznyh) 13. Tego typu ukła pozwalał na zastosowanie oatkowyh pasów okien w śiankah górnyh, w elu oświetlenia znaznej szerokośi (50 m) magazynu. Całość stanowiła jenoprzestrzenne wnętrze przykryte rewnianym wiązaniem ahowym 14, ze znaznym ogranizeniem ilośi żeletowyh słupów nośnyh. Pomimo zaawansowanyh rozwiązań tehniznyh, śiany szzytowe magazynu zostały jenak zaprojektowane arhitektoniznie w uhu poprzeniej epoki w konwenji historyznej, z owołaniem o motywów neogotyku. Shokowa elewaja zakrywająa wuspaowy ah nieużą attyką, została pozielona lizenami, a w jej śrokowej zęśi zastosowano ostrołukową wnękę. Moel przestrzenny magazynu trójnawowego ostateznie przyjął się i ył wykorzystywany z pewnymi moyfikajami w prawie wszystkih późniejszyh tego typu oiektah. W rugiej linii narzeża nierzako uowano oiekty o funkji magazynowej połązonej z funkją iurową, sojalną lu inną spejalistyzną, związaną z profilem ziałalnośi użytkownika. Do grupy tej należy interesująy po wzglęem arhitektoniznym oiekt, wznie- 13. Wł. G., Tegorozny sezon uowlany w porie, Wiaomośi Portu Gyńskiego, Gynia 1931, zesz. 10, s System POL-STEPHANA. siony ( r.) na potrzey firmy Bananas Polski Przemysł Owoowy Sp. Ak. przy ul. Polskiej 21 (il. 3). Został on zaprojektowany i zuowany przez firmę arh. Elizy i inż. Oswala Ungerów wraz ze współpraująym z nimi arh. Bronisławem Wonraush 15. Zwarta, trzykonygnayjna, popiwnizona, symetryzna w ukłazie zewnętrznym ryła uynku mieśiła w soie ojrzewalnię, pomieszzenia magazynowe, hłonie i iura. Na najwyższym piętrze znajowały się pierwotnie sale operayjne, pokoje yrekji oraz inne pomieszzenia o funkji aministrayjnej. Unikatowym rozwiązaniem yło zastosowanie w entralnej zęśi rzutu świetlika ahowego, z pustką atrialną (o wym. 9,0 x 4,15 m) iegnąą poprzez poasze o pierwszego piętra. Na piętro prowazą wie liźniaze po wzglęem ukłau i kompozyji klatki shoowe, położone inywiualnie przy szzytowyh śianah uynku. Zostały one poprzezone prowaząymi o strony uliy efektownymi poieniami kolumnowymi. Oryginalne rozwiązanie wejść, harakterystyzne oświetlenie za pomoą pionów okiennyh typu termometr i okrągłyh okien ulajowyh oraz wukolorowe, lastrykowe posazki i relingowe alustray, 15. Akta Arhiwum Państwowego w Gańsku, projekt wykonawzy ojrzewalni, magazynu i iur firmy Bananas, w Zespole Urzęu Morskiego w Gyni, sygn. 1044/ Dojrzewalnia, magazyn i hłonia firmy Bananas (oenie uynek iurowo-magazynowy), ul. Polska 21, arh. E. Unger, inż. O. Unger i arh. B. Wonraush, uowa 1939 r.; a. wiok uynku o strony uliy Polskiej;. fragment klatki shoowej;. etal eglany ukła lizen w entralnej zęśi fasay (fot. A. Orhowska-Smolińska) a

5 a 4. Chłonia śleziowa, n. Angielskie, uowa (I etap) r., (II etap) r. a. fotografia arhiwalna z lat 30. XX w.(ze ziorów Muzeum Miasta Gynia;. wiok hłoni o strony narzeża;. siatka żeletowyh ram konstrukyjnyh z eglanym wypełnieniem lia - fragment szzytu uynku hłoni (fotografie współzesne A. Orhowska-Smolińska) przypominają staranne rozwiązania plastyzne zęsto stosowane na terenie miasta. Na uwagę zasługują również: szlahetny rysunek arzo rzakiej w Gyni elewaji eglanej, z ekorayjnym fryzem pookapowym, ukła lizen mięzyokiennyh rytmiznie rozmieszzonyh w entralnej zęśi fasay oraz szereg innyh yskretnyh etali, wykonanyh przy użyiu egły klinkierowej o iemnej arwie. Całość została utrzymana w konwenji umiarkowanego moernizmu. Oiekty przemysłowe Poza najlizniejszymi w gyńskim porie magazynami, wznoszone yły również inne oiekty. Pośró nih arzo ważną grupę stanowią zakłay przemysłowe. Trzy z nih: Łuszzarnia Ryżu, Olejarnia Union i Elewator Zożowy zlokalizowane zostały w kompleksie przy narzeżu Inyjskim; natomiast alsze wa: Chłonia Portowa i Chłonia Śleziowa opowienio przy narzeżu Polskim i przy narzeżu Angielskim. Warto przyjrzeć się liżej zeyowanie najmniej w tej grupie znanej Chłoni Śleziowej (il. 4). Zuowana została w wóh etapah 16 przez Morski Instytut Ryaki w kompleksie zauowy Mola Ryakiego. Jest to prostopałośienna ryła o wymiarah planu 35 x 35 m, o elewajah prawie ez okien. Elewaje są też ałkowiie pozawione ornamentyki i ukształtowane za pomoą fakturalnego zestawienia siatki żeletowyh ram konstrukyjnyh z eglanym wypełnieniem lia. Ukła funkjonalny wnętrz hłoni poporząkowany został szzególnemu przeznazeniu oiektu. W entralnej zęśi konygnaji zlokalizowano komory hłonize, ostępne za pośrenitwem skrajnie położonego korytarza komunikayjnego, o którego z kolei prowaziły ztery usytuowane w narożnikah źwigi towarowe. Po wzglęem stylowym gyńska Chłonia Śleziowa stanowi przykła propagująego jeność konstrukji i formy, awangarowego nurtu moernistyznego - konstruktywizmu. Oiekty użyteznośi puliznej Jenym z iekawszyh przykłaów uynków aministraji państwowej w gyńskim porie jest gmah Urzęu Celnego (il. 5), zuowany w latah przy ziegu uli Rotteram- 16. I etap ( r.) o wysokośi 4-tej konygnaji, II etap ( r.) to kolejne 3 konygnaje. 235

6 a 5. Gmah Urzęu Celnego (oenie siezia Zarząu Morskiego Portu Gynia S.A.), ul. Rotteramska 9, arh. Stanisław Oynie-Dorowolski, uowa r. a. wiok gmahu w kierunku zęśi wieżowej (fotografia arhiwalna z lat 40. XX w., ze ziorów autorki);. fragment szzytu zęśi wieżowej ;. wiok gmahu współześnie;. wystrój posazek w westyulu (fotografie współzesne A. Orhowska-Smolińska) skiej i Celnej (ul. Rotteramska 9) 17. Jego projekt wykonany przez warszawskiego arhitekta Stanisława Oyńa-Dorowolskiego, wyłoniony został w roze ogólnopolskiego konkursu arhitektoniznego 18. Bryła uynku ukształtowana w formie litery U skłaa się z entralnego, trzypiętrowego loku iurowego, połązonego z położoną w oznyh skrzyłah salą opraw elnyh i uynkiem mieszkalnym la urzęników. Asymetryzna kompozyja zróżniowanyh po wzglęem wysokośi i kształtu rył owołuje się o założeń stylowyh funkjonalizmu. Natomiast wertykalny ukła i wystrój plastyzny narożnikowo położonej zęśi wieżowej, z pasami smukłyh okien przezielonyh wyatnymi filarami, posiaa ehy umiarkowanego moernizmu 19. W fazie opraowywania projektu wykonawzego elewaje zostały przez autora nieznaznie zmo- 17. Akta Arhiwum Państwowego w Gańsku, projekt wykonawzy Urzęu Celnego, w Zespole Urzęu Morskiego w Gyni, sygn. 1044/73, Konkurs arhitektonizny ogłoszony przez Funusz Kwaterunku Wojskowego za pośrenitwem Z. S. A. P. w 1934 r. 19. Sołtysik Maria, op. it. s yfikowane w stosunku o propozyji konkursowej, tak y naać ałośi pełniejszego, reprezentayjnego harakteru. Jak na aministrayjny gmah portowy przystało, wyrazu estetyznego opełniają również etale, takie jak umieszzona na osi fasay płaskorzeźa z gołem państwowym oraz maszt flagowy ze stylizowanym na element z mostku kapitańskiego koszem. O walorah tego oiektu eyuje zahowany w użej mierze wystrój wnętrz przestrzeni puliznyh, pośró któryh najiekawsze, to trójarwne posazki mozaikowe w westyulu i klatkah shoowyh. Buynki zaleza sojalnego portu Pośró oiektów wielkoprzestrzennyh - magazynów, hal skłaowania ługo- i krótkoterminowego oraz wielkih gmahów i zakłaów przemysłowyh uowano też w porie oiekty skromniejsze kuaturowo. Były to uynki o funkjah pomonizyh, iurowyh, zy też sojalnyh. W tej ostatniej grupie na szzególną uwagę zasługuje, położony przy ziegu narzeży Duńskiego i Szwezkiego, uynek łaźni 236

7 i szatni o nazwie Kamienny Róg (il. 6). Jego speyfizna funkja związana yła z zapewnieniem opowienih warunków pray rootnikom portowym praująym przy przełaunku węgla. Ten wzniesiony w latah w konwenji umiarkowanie moernistyznej uynek, posiaa symetryzną kompozyję ryły na planie litery T. Centralna, wukonygnayjna zęść wejśiowa ukształtowana została w formie wystająego prze lio skrzyeł oznyh ryzalitu. Wystrój elewaji o horyzontalnym ukłazie fakturalno-pasmowym, zakomponowany został za pomoą eglanyh wstęg ujmująyh otwory okienne, przezielonyh pasami głakiego tynku. Dopełnieniem kompozyji są gzymsy, zwieńzone głaką, skrywająą spaki ahów, attyką. Konkluzje zęśi I Arhitekturę przemysłową portu gyńskiego ehuje znazne zróżniowanie, zarówno po wzglęem funkjonalnym, skali przestrzennej, jak również rozwiązań formalnyh. Jenak speyfiką tej zauowy jest to, że zespół ten skłaa się z oiektów wzniesionyh na przestrzeni nieługiego okresu zasu w większośi z użyiem nowozesnyh form, naturalnie przekłaająyh się na inustrialny harakter przestrzeni portu. Jenoześnie nieprzypakowy oór arhitektów, firm projektowyh zy wykonawzyh oraz planowe ążenie o uzyskania uporząkowanego przestrzennie organizmu portowo-przemysłowego przyzyniły się o ozytywanego również i zisiaj spójnego orazu estetyznego tej przestrzeni. Nie można jenak przemilzeć faktu, iż omawiana tu wartośiowa po wzglęem zahowanej arhitektury moernistyznej przestrzeń kulturowa jest oszarem iągłej aktywnośi współzesnego portu gyńskiego. Zmieniająe się potrzey eksploatayjne, które znaznie oiegają o tyh oowiązująyh w zasah uowy portu, rozą potrzey aaptaji zarówno przestrzeni jak również jej zasoów o nowyh realiów, o skutkuje szeregiem zagrożeń skierowanyh w kierunku zauowy historyznej. Anna Orhowska-Smolińska 6. Szatnia i łaźnia la rootników portowyh, ul. Warsztatowa 1/ n. Duńskie, uowa r. a. wiok uynku o strony narzeża Duńskiego,. entralna zęść wejśiowa,. wiok uynku o frontu (fot. A. Orhowska-Smolińska) a 237

8 OCHRONA MODERNISTYCZNEJ ARCHITEKTURY PRZEMYSŁOWEJ PORTU GDYŃSKIEGO Gyński port jest la konserwatorów zaytków zespołem wyjątkowym. Pomimo upływu pona 80 lat o jego powstania i nieprzerwanego przez te lata ziałania, to wielkie mięzywojenne założenie przemysłowe zahowało się w orym stanie. W historyznie ukształtowanym, zytelnym ukłazie przestrzennym przetrwała mięzywojenna arhitektura przemysłowa, świazą o ówzesnej tehnie i trenah estetyznyh. W skali wojewóztwa pomorskiego, ale i kraju, jest to zespół niezwykły - ze wzglęu na fenomen stosunkowo krótkiego zasu powstania, jakość wyuowanej na jego terenie arhitektury, zy zahowanie historyznej tkanki i ukłau przestrzennego. Ohrona konserwatorska hanlowego portu gyńskiego stanowi jenak poważne wyzwanie, zarówno la zarząów tak użego oszaru, jak i la konserwatorów zaytków. Zespół ten ęzie świetną ilustrają la sharakteryzowania pojawiająyh się w praktye prolemów ohrony i konserwaji mięzywojennej arhitektury przemysłowej. Prolemy ohrony zaytków przemysłowyh z okresu mięzywojennego Prolematyka ohrony przemysłowej arhitektury mięzywojennej nie zamyka się tylko na zaganieniah związanyh z projektowaniem pra uowlanyh, ih wykonawstwem oraz kwestiah tehniznyh i tehnologiznyh pra konserwatorskih. Rozstrzygnięie kwestii zasanizej zy zaytek arhitektury przemysłowej zniknie z krajorazu, zy też przetrwa i w jakim stanie, okonuje się poza iurami projektanta i konserwatora. Najzęśiej postawowe znazenie la istnienia i konyji zaytku tehniki mają społezne i ekonomizne uwarunkowania jego ohrony. Ogromnym prolemem, wpływająym na poejmowane ziałania, jest zęsto spotykana u użytkowników uynków przemysłowyh nieświaomość tego, że to mogą yć zaytki. W rozpowszehnionym wśró niespejalistów rozumieniu tego słowa, zaytkiem określa się kośiół, wór (hoć już razej ez parku), kamienię. Natomiast uownitwo przemysłowe, jeśli nie nosi eh szzególnyh, ozytywanyh jako zaytkowe (np. śiany z muru pruskiego ), razej o tej kategorii nie jest przez nih zalizane. W przypaku arhitektury mięzywojennej, relatywnie młoej, jest to prolem jeszze wyraźniejszy. Nieawna, wuziestowiezna metryka oiektu ozywiśie nie eklasuje go jako zaytku w ozah historyka arhitektury 20. Jenak w społeznym oiorze stosunkowo krótka historia uynku - krótsza niż historia żyjąyh jeszze luzi, utrunia zakwalifikowanie go o kategorii zaytku 21. Konserwator staje prze arzo trunym zaaniem przekonania właśiiela mięzywojennego oiektu przemysłowego, który nie wizi jego wartośi zaytkowyh, że jego własność należy hronić - i to la ora ogólnego Następną ważną w przypaku zakłau przemysłowego sprawą jest izolaja oiektu arhitektury w zamkniętej strefie. Speyfika tego zamknięia powouje, że arhitektura inustrialna nie jest ość poznana i popularyzowana. Oiekty te nie znajują się na uzęszzanyh szlakah, truno jest o nih otrzeć (np. na terenie portu Gynia, ziałająego przesięiorstwa, oowiązują przepustki oraz ogranizenia wynikająe z pray portu). W związku z tym zaytki portowe nie funkjonują w powszehnej świaomośi, o nie są ostateznie znane, ani utrwalone jako oiekty enne i warte zwiezania 22. Funkjonująe w naszym kraju, prężnie ziałająe, różnego rozaju stowarzyszenia miłośników zaytków niszowyh, konentrują się zazwyzaj na oiektah tehniki - kolejowyh, militarnyh. Rzakie są natomiast tego typu organizaje społezne zajmująe się zaytkami strite przemysłowymi, tym arziej mięzywojennymi. Izolaja arhitektury przemysłowej, poza wymienionymi już skutkami, powouje również utrunienia w konserwatorskiej, urzęnizej kontroli. Właśiiele zaytków, które są po prostu wiozne w przestrzeni miejskiej, muszą lizyć się z tym, że ih ziałania wzglęem oiektu zostaną szyko zauważone. Kolejnym zjawiskiem, speyfiznym la zauowy portowej, jest iągłe zagrożenie raykalną moernizają lu wręz fizyznym zniszzeniem w imię tejże moernizaji. Za najarziej pożąaną la zaytku funkję uważa się jego pierwotne przeznazenie. Jenak w przypaku uowli przemysłowyh, kontynuaja pierwotnej funkji oznaza zazwyzaj koniezność iągłyh zmian parku maszynowego, ryły uynku, zy 20. Wg Mihała T. Witwikiego za zaytek możemy uznać każy oiekt niezależnie o zasu powstania, jeśli posiaa on wartośi zaytkowe (Witwiki Mihał T., Kryteria oeny wartośi zaytkowej oiektów arhitektury jako postawa wpisu o rejestru zaytków, Ohrona zaytków, Nr 1, 2007, s. 81). Patrz również: Biegański Piotr, Potrzea zahowania oiektów arhitektury zasów najnowszyh, [w:] Prolemy ohrony arhitektury najnowszej ( ). (Materiały z Konferenji Poznań listopaa 1970 r.), Warszawa 1971, s Ozywiśie jest to prolematyka użo arziej skomplikowana (np. zaganienia związane m.in. z migrajami lunośi po II wojnie światowej i stosunkiem o zastanego krajorazu kulturowego, ale także z oeną eukają w zakresie ohrony ziezitwa kulturowego) i hiałaym ją w tym miejsu jeynie zasygnalizować. 22. Można to, rzez jasna, zmieniać poprzez ih popularyzaję, o niniejszym zynimy. 238

9 w skrajnym przypaku jego wyurzenie, y zroić miejse nowej zauowie. Ozywistym jest, że gyński port morski w iei swej powstał jako ziałająe nowozesne przesięiorstwo nastawione na iągłą moernizaję. Przy takim założeniu, postawą istnienia arhitektury portowej jest jej funkjonowanie na ekonomiznyh zasaah, jako uowli użytkowyh, opowiaająyh oenie stosowanym wiąż unowoześnianym tehnologiom proukji, transportu, skłaowania, itp. Jenak to, o wyaje się yć ozywiste w przypaku oiektów uowanyh współześnie, uzi niepokój wśró tyh, którzy wizą potrzeę ohrony zaytkowej, ennej arhitektury portowej. Innym zagrożeniem la uynku przemysłowego jest rahunek ekonomizny remontu przeprowazony przez jego właśiiela. Taniej zurzyć i wyuować o nowa niż remontować, konserwować. Częstą wymówką la wyurzenia zaytku jest jego zły stan tehnizny. Nawiasem mówią, można na taki argument zapytać: gzie ył właśiiel, opowiezialny za utrzymanie oiektu, pozas gy zaytek niszzał. Barzo zęsto reeptą na przetrwanie jest wykonany w opowienim zasie remont ieżąy, sprzątnięie, omalowanie, naanie oiektowi opowieniej funkji. Nie jest przeież tak, że tylko wpis o rejestru może oalić zaytek. Jeżeli zaraknie hęi opieki na zaytkiem ze strony jego właśiiela, aministratora, użytkownika, wówzas nakaz konserwatora nie zziała uów. Prawna ohrona zaytków na terenie portu Gynia Prawna ohrona i eyzje aministrayjne urzęu konserwatorskiego nie zastąpią właśiiela i jego opieki na zaytkiem przemysłowym. Ustawowe formy ohrony zaytków 23 ają jenak konserwatorom narzęzia ziałania, a właśiielom zaytków m.in. prestiż i różnorone możliwośi pomoy finansowej. Na oszarze gyńskiego portu poprzez wpis o rejestru zaytków hronionyh jest pięć oiektów. W 1990 r. o rejestru zostały wpisane: Dworze Morski, Elewator Zożowy, Chłonia Portowa oraz Magazyn ługoterminowy, tzw. H. Natomiast w 2007 r. eyzją aministrayjną zakońzone zostało postępowanie w sprawie wpisu o rejestru zespołu Łuszzarni Ryżu 24. Rejestr zaytków powinien zawierać tylko oiekty wyrane, najarziej wartośiowe. 23. W świetle art. 7 Ustawy z nia 23 lipa 2003 r. o ohronie zaytków i opiee na zaytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162 poz. 1568) oeny stan prawny aje o yspozyji ztery formy ohrony zaytków: wpis o rejestru zaytków, uznanie za pomnik historii, utworzenie parku kulturowego oraz ustalenia ohrony w miejsowym planie zagospoarowania przestrzennego. 24. Na postawie Rejestru zaytków wojewóztwa pomorskiego (materiały Wojewózkiego Urzęu Ohrony Zaytków w Gańsku). Jenak nie można ohrony konserwatorskiej pozawić innyh oiektów historyznyh, ustępująyh wprawzie tym najenniejszym, lez zasługująyh na uwagę i przetrwanie ze wzglęu na swoją wartość zaytkową. W 2005 r. na zleenie Urzęu Miasta Gyni została wykonana ewienja historyznyh oiektów znajująyh się na oszarze gyńskiego portu 25. Znalazło się w niej 140 oiektów. Ewienja ta nie posiaa jenak żanej moy prawnej. Bęzie jeynie okumentają, informają, wstępnym rozpoznaniem zasou zaytkowego, opóki ohrona konserwatorska wskazanyh w niej oiektów zaytkowyh nie zostanie ujęta w zapisah miejsowego planu zagospoarowania przestrzennego. Ogólny plan zagospoarowania la terenu portu, po wejśiu w żyie nowej ustawy o planowaniu przestrzennym, przestał oowiązywać z końem 2003 r. Nowy, miejsowy plan zagospoarowania przestrzennego la tego oszaru jeszze nie powstał 26. W związku z tym możemy jeynie wyrazić nazieję, że o zasu wykonania nowego MPZP wrażliwość aministratorów Portu Gynia nie pozwoli na zniszzenie oiektów ujętyh w ewienji. Przeglą zaytków rejestrowyh w gyńskim porie Niestety nie tylko ewienyjne oiekty przemysłowe narażone są na niekontrolowane, zasami niszząe zmiany. Pomimo prawnej ohrony polegają im również zaytki rejestrowe. Na ih przykłaah zaoserwować można pojawiająe się zagrożenia, ale i wskazać warunki orego funkjonowania. Jenym z najiekawszyh w gyńskim porie zaytków jest zespół Łuszzarni Ryżu (il. 7). Powstał na narzeżu Inyjskim, prawopoonie wg projektu krakowskiego arhitekta w latah Funkjonalistyzny oiekt Łuszzarni ył ówześnie jeną z pierwszyh kuatur wzniesionyh w tej zęśi portu, oskonale wiozną z uowanej Gyni oraz morza 27. Wszystkie elementy zespołu (uynek proukyjny, magazyn, uynek aministrayjno-mieszkalny, warsztaty, stajnia, nieistniejąa o roku portiernia oraz murowane ogrozenie) otrzymały jenolite stylistyznie elewaje, które 25. Powstało wówzas opraowanie Anny Orhowskiej-Smolińskiej, Ewienja historyznyh uynków na terenie portu w Gyni, Gynia Wszzęta została proeura sporzązenia MPZP la terenu Mięzytorza (rejon ul. Jana z Kolna i Portowej), oejmująego zęść oszarów portowyh. Jenak na tym terenie znajuje się jeynie mała zęść oiektów zakwalifikowanyh o ewienji wykonanej la portu. 27. Sołtysik Maria, Gynia. Miasto wuziestoleia mięzywojennego. Uranistyka i arhitektura, Warszawa 1993, s ; Orhowska-Smolińska Anna, op. it., karta nr 94; Jaśkiewiz-Sojak Anita, Łuszzarnia ryżu, Gynia (karta ewienyjna zaytków arhitektury i uownitwa), Gańsk

10 a 7. Zespół Łuszzarni Ryżu, ul. Celna 2 i Inyjska 7 (zęść magazynu). a. wiok zespołu, stan z 2005 r. prze rozuową uynku proukyjnego,. wiok zespołu, stan z 2007 r.,. elewaja frontowa magazynu, wiok z narzeża Inyjskiego,. wnętrze magazynu, wiozna rewniana konstrukja nośna uynku (fot. A. Jaśkiewiz-Sojak) yły swoistą manifestają naroową 28. Zostały owiem zakomponowane w poziome pasy z iałyh tynków i zerwonej egły liowej. Przewojenne urzązenia młyńskie nie zahowały się, ale w magazynie znajujemy unikatową rewnianą konstrukję nośną. Oenie zespołu Łuszzarni otyzy prolem niszząej moernizaji. Bryła uynku proukyjnego została rozuowana o oróżniająą się stylistyznie, materiałowo i kolorystyznie zęść, pokrytą lahą i przytłazająą pierwotny oiekt. Natomiast magazynowi grozi wyurzenie, argumentowane złym stanem tehniznym i nieostosowaniem o oenyh wymagań skłaowania. Kolejny znaząy oiekt wpisany o rejestru zaytków, Elewator Zożowy (il. 8), reprezentuje po wzglęem stylowym funkjonalizm połązony z monumentalizmem moernistyznym. Został wyuowany na narzeżu Inyjskim w latah wg projektu inż. Mihała Paszkowskiego i inż. arh. Bolesława Szmita 29. Zarówno w formie, jak i ze wzglęu na przewizianą tehnologię pray oraz wyposażenie w urzązenia i maszyny, ył arzo nowozesnym uynkiem przemysłowym 30. Z powou złego stanu okłazin elewaji oiektu, w 2003 r. pojęto ih remont 31. Pierwotnie śiany Elewatora wykońzone yły płytkami ementowymi malowanymi farą: na okole rązową, powyżej jasnoszarą. W trakie remontu pojawiły się prolemy materiałowe i tehnologizne. Zawilgoenia, wysolenia i oeność grzyów pleśniowyh po ospajająymi się płatami okłaziny powoowały, że przy pokryiu elewaji nowymi płytkami ryzykowano ponownym pojawieniem się tyh zagrożeń. Po próah elewayjnyh projektani zaproponowali następująe rozwiązanie: wykońzenie tynkami, z wyięiem i poarwieniem siatki rowków imitująyh spoiny pomięzy płytkami. Zahowano pierwotną kolorystykę elewaji. Utruniony okazał się również montaż rusztowań. Z powoów ekonomiznyh nie przerywano pray Elewatora, a urzązenia ziałająe na elewaji uniemożliwiały postawienie rusztowań na grunie. Dlatego skonstruowane zostały wsporniki la rusztowań, a prae wykonywane yły etapami, tak y nie koliowały z przełaunkiem zoża. (Już w zasie prowazenia pra tynkarskih prouent tynków zmienił jego reepturę, o spowoowało koniezność ponownego szukania opowieniej faktury innego tynku ) Dworze Morski (il. 9), w stylu umiarkowanego moernizmu, powstał na oenym narzeżu Franuskim jako terminal pasażerski oeaniznego połązenia z Ameryką. Zaprojektowała go firma Dykerhoff & Wimann z Katowi, a wyuowała Spółka Tehnizno-Buowlana Skąpski, Wolski, Wiśniewski w latah W tym arzo iekawym oiekie zastosowano przekryie wnętrza hali zworokątną ienkośienną kopułą żeletową ze świetlikiem. 31. Opraowane na postawie okumentaji projektowej remontu elewaji elewatora zożowego, wykonanej przez praownię arhitektonizną Kenton-Arh (Małgorzata i Rafał Ikiewiz). 32. Sołtysik Maria, op. it., s ; Orhowska-Smolińska Anna, op. it., karta nr Elewator Zożowy, ul. Inyjska 1. a. elewaja o ul. Inyjskiej,. elewaja ozna,. pierwotna okłazina z płytek etonowyh na elewaji uynku łaźni i szatni, sąsiaująego z elewatorem,. elewaja po praah remontowyh (fot. A. Jaśkiewiz-Sojak) 28. O speyfie polskiego funkjonalizmu: Olszewski Anrzej K., Dzieje sztuki polskiej w zarysie, Warszawa 1988, s Patrz też: Sołtysik Maria, op. it., s. 112 i 115 oraz Störtkuhl Beate, Arhitektura wystawowa jako metoa naroowej prezentaji. Wystawa Wshonioniemieka (1911) i Powszehna Wystawa Krajowa (1929) w Poznaniu, [w:] Naró. Styl. Moernizm, po re. Jaka Purhli, Wolfa Tegethoffa, przy współpray Christiana Fuhrmeistera oraz Łukasza Galuska, Kraków Monahium 2006, s. 249 i Sołtysik Maria, op.it., s ; Orhowska-Smolińska Anna, op. it., karta nr W powojennej literaturze fahowej gyński elewator, w 20 lat po wyuowaniu, przestawiany jest wiąż jako arzo nowozesny i opowiaająy najnowszym tehnologiom (Nowaki Witol i Dąrowski Ryszar, Silosy. Metoy olizeń i konstrukja, Warszawa 1955, s ). a 240

11 a a 9. Dworze Morski, ul. Polska 1. a. elewaja frontowa,. elewaja ozna, w przyziemiu magazyn, powyżej - awna hala opraw,. wnętrze, hall wora,. wnętrze, aaptaja awnej hali opraw na sklep melowy (fot. A. Jaśkiewiz-Sojak) 10. Chłonia Portowa, ul. Polska 20. a. wiok z narzeża Inyjskiego,. elewaja frontowa,. wiok z ul. Polskiej (fot. A. Jaśkiewiz-Sojak);. etal eglany (fot. A. Orhowska-Smolińska) Oenie głównym prolemem tego oiektu jest rak opowieniej funkji. Likwiaja regularnej pasażerskiej linii oeaniznej spowoowała, że wielki Dworze stał się niepotrzeny. Reprezentayjny hall świei pustkami, pomieszzenia iurowe ponajmują rozmaite firmy, a przestronna hala opraw, wtórnie pozielona, mieśi sklep melowy Oiektem o zahowanej o ziś funkji jest funkjonalistyzna Chłonia Portowa la przehowywania towarów spożywzyh na narzeżu Polskim (il. 10), którą zuowano w latah Projekt firmy Atelier B. Lerun, Soiété Anonyme, Nimy (Belgique) przewiywał zastosowanie nowatorskiego systemu hłonizego. Po rozuowie w latah uowla ta stała się najnowoześniejszą i jeną z największyh hłoni na świeie 33. Oenie uynek niestety nie posiaa już oryginalnego par- 33. Sołtysik Maria, op. it., s ; Orhowska-Smolińska Anna, op. it., karta nr Magazyn Długoterminowy, tzw. H, ul. Polska 17. a. wiok z narzeża Inyjskiego,. fragment elewaji,. wnętrze, korytarz powtarzalnej konygnaji piętra,. wejśie o jenego z pomieszzeń magazynowyh, stan po aaptaji o oenyh potrze z zahowaniem pierwotnej stalowej ramy (Fot. A. Jaśkiewiz-Sojak) ku maszynowego, ani instalaji hłonizej, ale znajuje się w orej konyji tehniznej. Ostatnim z prezentowanyh uynków wpisanym o rejestru zaytków na terenie portu gyńskiego jest Magazyn Długoterminowy Nr 5, tzw. H (Ry. 11). Jest on przykłaem połązenia umiarkowanego nurtu moernizmu z konstruktywizmem. Biuro Inżynierskie K. Jaskulski i K. Brygiewiz rozpozęło jego uowę w 1931 r. o wóh pierwszyh konygnaji, następnie w 1934 r. nauowało magazyn o trzy kolejne piętra 34. Oenie w ałym uynku znajują się magazyny na wynajem, zgonie z pierwotnym jego przeznazeniem. Oiekt jest użytkowany, wnętrza oświeżone, elementy wystroju zahowane (klatki shoowe, winy towarowe, rozsuwane ramy stalowe). Zastrzeżenie uzi jeynie stan elewaji, wskazująy na koniezność przeprowazenia ih remontu. W praah konserwatorskih i remonto- 34. Sołtysik Maria, op. it., s. 192 i 194; Orhowska-Smolińska Anna, op. it., karta nr Buynek iurowy, ul. Polska 21. a. fragment elewaji oznej,. klinkierowa okłazina słupa w poieniu elewaji oznej,. wnętrze, klatka shoowa,. posazka poienia w elewaji oznej (fot. A. Jaśkiewiz- Sojak) a a

12 wyh prowazonyh na terenie portu użą rolę ogrywa konserwaja historyznyh materiałów wykońzeniowyh i etalu arhitektoniznego (il. 12) Kwestia ta została już wspomniana, ale właśiwie otyzy wszystkih zaytków ewienyjnyh, które zeyujemy się hronić. Przee wszystkim materiały uowlane używane w mięzywojennyh uowlah różnią się o proukowanyh oenie. Innej jakośi, faktury, koloru jest egła liowa, klinkiery, płytki okłazin wewnętrznyh i zewnętrznyh, zy lastryko. Prolemem jest też oór opowienio wykwalifikowanyh wykonawów i rak rzemieślników. Uzupełnianie lia śiany z okresu mięzywojennego zęsto przestaje ziś yć remontem, a zamienia się w prae konserwatorskie Trzea poruszyć również prolem kolorystyk elewaji. Często projektani nie otwarzają pierwotnyh kolorów tynków, a wymyślają nową kolorystykę. Nie szanują zieła swoih poprzeników, ale też nie zwraają uwagi na otozenie uynku. Plagą jest także oieplanie elewaji styropianem, ezpowrotnie niszząe oryginalne elewaje i etal arhitektonizny. Na zakońzenie Ohrona mięzywojennej arhitektury przemysłowej, na tak speyfiznym oszarze jak funkjonująy port morski, jest zaaniem trunym. Za każym razem, gy pojawia się prolem konserwatorski, wypraowywać tu trzea kompromis pomięzy konserwatorami a użytkownikami. Ciągle pojawia się pytanie: na jakie unowoześnienia, przeuowy i roziórki można pozwolić, a o jakih nie należy opuśić - y hronić ziezitwo. Działająego portu nie a się zamienić w skansen, ale przeież nie to jest elem ohrony zaytków. Port gyński stanowi arzo ważną zęść organizmu miejskiego i jest nierozerwalnie związany z historią Gyni. Poprzez swoją arhitekturę i uranistykę jest świaetwem przeszłośi, postępu sztuki uowlanej, historii przemysłu. Dlatego pokreślić należy, że w interesie nie tylko konserwatorów, ale przee wszystkim zarząy i użytkowników Portu Gynia, jest zahowanie tego unikatowego zaytkowego zespołu portowego. Anita Jaśkiewiz-Sojak Anna Orhowska-Smolińska, mgr. inż. arhitekt, oktorantka Wyziału Arhitektury Politehniki Gańskiej zainteresowania zawoowe i naukowe: aania i ohrona ziezitwa kulturowego arhitektury i uranistyki okresu moernizmu, szzególnie zauowy przemysłowej miast portowyh aos@aronept.pl Anita Jaśkiewiz-Sojak, mgr inż. arhitekt oktorantka Wyziału Arhitektury Politehniki Gańskiej; inspektor w Wojewózkim Urzęzie Ohrony Zaytków w Gańsku zainteresowania zawoowe i naukowe: ohrona zaytków, ziezitwo kulturowe oszaru awnyh Prus a.js@wp.pl 242