Rehabilitacja Artykuły oryginalne Postępy Rehabilitacji (3), 13 18, Prywatny Gabinet Fizjoterapii, Jawor, Polska

Transkrypt

1 Rehabilitacja Artykuły oryginalne Postęy Rehabilitacji (3), 13 18, 2011 Zmiana kąta rotacji tułowia u dzieci i młodzieży ze skoliozami idioatycznymi oddanych intensywnej fizjoteraii rowadzonej w oarciu o koncecję Funkcjonalnej Intensywnej Teraii Skolioz (FITS) Dariusz Czarowski 1, Łukasz Stoliński 2, Marianna Białek 3 1 Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego, Wydział Fizjoteraii, Olsztyn, Polska 2 Zesół Sortowych Szkół Ogólnokształcących im. Jana Pawła II, Skierniewice, Polska 3 Prywatny Gabinet Fizjoteraii, Jawor, Polska Streszczenie Wstę: Zgodnie z konsensusem SOSORT w leczeniu zachowawczym skolioz wykorzystuje się obecnie leczenie gorsetowe oraz różne metody kinezyteraeutyczne uzuełnione zabiegami fizykalnymi. Biorąc jednak od uwagę fakt, że oinie na temat skuteczności fizjoteraii w leczeniu zachowawczym skolioz idioatycznych są odzielone, istotne jest odejmowanie działań weryfikujących jej efektywność. Celem racy było określenie skuteczności intensywnej fizjoteraii rowadzonej w oarciu o koncecję FITS, wyrażonej zmianą kąta rotacji tułowia (KRT), u dzieci i młodzieży ze skoliozami idioatycznymi odczas 2-tygodniowego turnusu rehabilitacyjnego. Materiał i metody: Badaniami objęto 57 dzieci i młodzieży w wieku lat (śr. 14,6 ±1,6) z bocznym idioatycznym skrzywieniem kręgosłua. U wszystkich dzieci dokonano dwukrotnej oceny kąta rotacji tułowia. Pierwszy omiar rzerowadzono na oczątku, drugi na końcu, 2-tygodniowego turnusu rehabilitacyjnego odczas którego rowadzono, w oarciu o koncecję FITS, intensywną fizjoteraię. Wyniki: Analiza zebranych wyników wykazała istotne zmniejszenie wielkości Kąta Rotacji Tułowia, biorąc od uwagę wszystkie łuki skoliotyczne (9,1±5,0 vs 6,8±3,7, =0,000). Wykazano znamienne zmniejszenie KRT, zarówno w rzyadku skolioz jedno- (=0,026), jak i dwułukowych (=0,000). Podobne obserwacje dotyczyły zarówno wygięcia iersiowego (=0,000) jak i lędźwiowego (=0,013) w skoliozach dwułukowych. Wnioski: Wieloasektowe oddziaływanie na dziecko ze skoliozą idioatyczną wykorzystywane w funkcjonalnej intensywnej fizjoteraii skolioz (FITS) rowadzi w okresie dwóch tygodni do istotnego zmniejszenia wielkości kąta rotacji tułowia. Uzyskana zmiana wielkości kąta rotacji tułowia dotyczy zarówno iersiowego jak i lędźwiowego łuku skoliotycznego. Słowa kluczowe: skolioza idioatyczna, fizjoteraia, koncecja FITS Changing the angle of trunk rotation in children and adolescents with idioathic scoliosis undergoing intensive hysiotheray carried out based on the Concet of FITS - Functional Intensive Theray of Scoliosis Summary Background: In accordance with the SOSORT consensus, in non-invasive treatment for scoliosis, brace and various methods of kinesitheray sulemented with hysical treatments are currently used. Taking into account the fact that oinions on the effectiveness of non-invasive treatment for idioathic scoliosis are divided, it is imortant to take action to verify its effectiveness. The aim of this study was to determine the effectiveness of intensive hysiotheray, which was based on the FITS concet, exressed through change in angle of trunk rotation (ATR), among children and adolescents who suffer from idioathic scoliosis and underwent two-week rehabilitation course. Material and methods: The study included 57 children and adolescents aged (on ave dariusz.czarowski@interia.l

2 14 Dariusz Czarowski, Łukasz Stoliński, Marianna Białek rage 14,6±1,6) afflicted by idioathic scoliosis. All children were assessed twice with angle of trunk rotation. The first measurement was conducted at the beginning, the second at the end of two-week rehabilitation course, during which intensive hysiotheray, based on the FITS concet, was carried out. Results: The analysis of the collected results showed significant decrease of Angle of Trunk Rotation, where all the scoliotic curvatures were regarded (9,1±5,0 vs 6,8±3,7, =0,000). Considerable decrease of ATR was shown both in the case of single-curve (=0,026), and double-courve scoliosis (=0,000). Similar observations concerned both the thoracic (=0,000) and lumbar (=0,013) curvature in double-curve scoliosis. Conclusions: Multifaceted imact on the child with idioathic scoliosis used in functional intensive hysiotheray of scoliosis (FITS) leads during the two weeks to a significant reduction in the angle of trunk rotation. As a result of the theray achieved reduction angle of trunk rotation around bending both thoracic and lumbar sine as. Key words: idioathic scoliosis, hysiotheray, FITS Concet Wstę Boczne idioatyczne skrzywienie kręgosłua to jego wielołaszczyznowa deformacja, w którym obok wyboczenia w łaszczyźnie czołowej wystęują zmiany wielkości krzywizn kręgosłua w łaszczyźnie strzałkowej oraz rotacja i torsja kręgów [1]. Wg Scoliosis Research Society o skoliozie można mówić gdy wielkość wyboczenia w łaszczyźnie czołowej zmierzona wg metodyki Cobba na radiogramie rzednio-tylnym wynosi minimum 10. Konsekwencje skoliozy dotyczą nie tylko kręgosłua, ale i bezośrednio lub ośrednio z nim związanych części narządu ruchu, klatki iersiowej i narządów wewnętrznych [2]. Wywołana uciskiem na wklęsłą i tylną stronę kręgów rotacja klinicznie objawia się garbem żebrowym tylnym zlokalizowanym zazwyczaj o stronie wyukłości skrzywienia iersiowego oraz mięśniowym wałem w odcinku lędźwiowym [3]. Rotacja kręgów z towarzyszącą jej torsją rowadzi do rzemieszczenia i uciśnięcia narządów wewnętrznych znajdujących się w klatce iersiowej. W skrajnych sytuacjach może dojść do wyeliminowania czynności łuca znajdującego się o stronie wyukłości skrzywienia iersiowego, co owoduje rzejęcie jego funkcji rzez łuco strony rzeciwnej. Z czasem może to dorowadzić do jego rozedmy [4]. Podstawowym wyznacznikiem wielkości deformacji jest określenie jej wielkości kątowej w łaszczyźnie czołowej, zazwyczaj wg metodyki Cobba. Parametr ten, jakkolwiek stanowiący odstawę diagnostyki oraz weryfikacji ostęowania leczniczego ma również swoje ograniczenia. Pierwszym z nich jest określenie zmian jedynie w łaszczyźnie czołowej, co rzy wielołaszczyznowym charakterze deformacji daje tylko częściowy obraz zmian zachodzących w obrębie kręgosłua. Ponadto badanie radiologiczne związane jest z naromieniowaniem badanego. W związku z owyższym nie owinno być ono owtarzane w dowolny sosób. Powoduje to ograniczenie możliwości systematycznej kontroli zmian wielkości skoliozy od wływem rowadzonego ostęowania leczniczo-usrawniającego [5]. Biorąc od uwagę niewątliwe zalety badania radiologicznego należy oszukiwać metod umożliwiających nieinwazyjną ale obiektywną ocenę zmian zachodzących od wływem leczenia. Obecnie w ostęowaniu fizjoteraeutycznym skierowanym na korekcję deformacji skoliotycznej wykorzystuje się szereg metod i koncecji [6,7,8,9]. Różnorodność odejmowanych działań utrudnia, czasem wręcz uniemożliwia, wiarygodne określenie skuteczności rowadzonego leczenia. Ze względu na owyższe fakty, a także naturalny rzebieg skoliozy, wskazujący na jej tendencję do ogłębiania się w okresach skoku wzrostowego, rzy jednoczesnej możliwości samoistnej stabilizacji czy też zmniejszania się, oinie na temat skuteczności fizjoteraii w skoliozach idioatycznych są bardzo odzielone. Z jednej strony wskazują na jej wysoką efektywność, z drugiej całkowicie ją negują [9,10,11]. Ważne jest więc aby odejmować działania mające na celu rzetelną, oartą o zweryfikowane, owtarzalne metody badawcze, ocenę skuteczności osteowania fizjoteraeutycznego w bocznych idioatycznych skrzywieniach kręgosłua. Jedną z takich metod jest ocena kąta rotacji tułowia (KRT) rowadzona z wykorzystaniem Skoliometru Bunnella. Parametr ten ozwala na kliniczne odwzorowanie deformacji kręgosłua w łaszczyźnie orzecznej [12,13], a jego zmniejszenie odczas leczenia wskazuje na uzyskanie korekcji trójłaszczyznowej i stanowi istotny element oceny wyników leczenia [7]. Celem racy było określenie skuteczności intensywnej fizjoteraii rowadzonej w oarciu o koncecję FITS (Funkcjonalną Indywidualną Teraię Skolioz), wyrażonej zmianą kąta rotacji tułowia (KRT), u dzieci i młodzieży ze skoliozami idioatycznymi odczas 2-tygodniowego turnusu rehabilitacyjnego. Materiał i Metody Obserwacjami objęto 57 dzieci i młodzieży w wieku lat (śr. 14,6 ±1,6) z bocznym idioatycznym skrzywieniem kręgosłua o wielkości kątowej dla łuków w odcinku iersiowym (śr. 35,1 ± 8,9) oraz dla łuków w odcinku lędźwiowym (śr. 36,8 ±7,7). Wśród badanych było 47 dziewcząt oraz 10 chłoców. Podstawowe dane antroometryczne rzedstawione zostały w Tabeli 1.

3 Postęy Rehabilitacji (2), 13 18, Tab. 1. Charakterystyka badanej gruy Grua badana Zmienna n=57 Średnia SD Wiek (lata) 14,6 1,6 Wysokość ciała (cm) 166,1 7,9 Masa ciała (kg) 49,3 10,3 Kąt Cobba w odcinku iersiowym ( ) 35,1 8,9 Kąt Cobba w odcinku lędźwiowym ( ) 36,8 7,7 Kąt Rotacji Tułowia ( ) 9,1 5,0 Kryteriami włączenia do badania były: rozoznanie skoliozy idioatycznej na odstawie radiogramu rzednio-tylnego zgodnie z wytycznymi Scoliosis Research Society, rzerowadzenie oceny kąta rotacji tułowia, udział w 2-tygodniowym turnusie rehabilitacyjnym odczas którego rowadzono intensywną fizjoteraię rowadzoną w oarciu o Funkcjonalną Indywidualną Teraię Skolioz (FITS), isemna zgoda rodziców/oiekunów na rzerowadzenie badań. Wśród badanych u 13 rozoznano skoliozę jednołukową iersiową (rawostronną) (13 wygięć skoliotycznych), u ozostałych, 44 osób, skoliozę dwułukową iersiową (rawostronną) i lędźwiową (lewostronną) (88 łuków skoliotycznych). Łącznie obserwacjami objęto 101 wygięć skoliotycznych. Pomiaru kąta rotacji tułowia (KRT) dokonano, wykorzystując oryginalny Skoliometr Bunnella, odczas skłonu w rzód wykonanego ze swobodnej ozycji stojącej [5,7,14]. Pomiar został rzerowadzony w obszarze wygięcia iersiowego i lędźwiowego charakteryzującym się największą wielkością KRT dwukrotnie na oczątku i na końcu turnusu rehabilitacyjnego. Obszar ten odowiada okolicy szczytowej wygięcia w tych odcinkach [7,14]. Pomiar wykonywany był rzez jednego z autorów racy. W racy rzyjęto nastęującą kolejność obserwacji: - obliczenie średniej wielkości kąta rotacji tułowia biorąc od uwagę wszystkie łuki skrzywienia (łącznie 101 łuków) a nastęnie określenie jej zmiany omiędzy ierwszym a drugim badaniem; - obliczenie średniej wielkości kąta rotacji tułowia dla skolioz iersiowych jednołukowych (13 łuków) a nastęnie określenie jej zmiany omiędzy ierwszym a drugim badaniem; - obliczenie średniej wielkości kąta rotacji tułowia dla obu łuków wszystkich skolioz dwułukowych (88 łuków) a nastęnie określenie jej zmiany omiędzy ierwszym a drugim badaniem; - obliczenie średniej wielkości kąta rotacji tułowia dla łuku iersiowego skolioz dwułukowych (44 łuki) a nastęnie określenie jej zmiany omiędzy ierwszym a drugim badaniem; - obliczenie średniej wielkości kąta rotacji tułowia dla łuku lędźwiowego skolioz dwułukowych (44 łuki) a nastęnie określenie jej zmiany omiędzy ierwszym a drugim badaniem. Prowadzony rogram teraeutyczny oarty był o koncecję FITS i zakładał realizację nastęujących zadań: uświadomienie dziecku istniejącej deformacji kręgosłua i tułowia, oraz wskazanie kierunku korekcji skoliozy; relaksację struktur mięśniowo-owięziowych ograniczających trójłaszczyznowy ruch korekcyjny; naukę rawidłowego obciążania stó w celu orawy ustawienia miednicy i równomiernego obciążania kończyn dolnych; zwiększenie siły mięśni dna miednicy oraz krótkich rotatorów kręgosłua w celu orawy stabilizacji dolnego tułowia; naukę rawidłowego ruchu kręgosłua w łaszczyźnie czołowej dla korekcji łuku ierwotnego ze stabilizacją (bądź utrzymaniem w korekcji) łuku wtórnego; torowanie rawidłowego trójłaszczyznowego oddechu korekcyjnego w ozycjach fizjologicznych; wskazanie rawidłowych wzorców korygujących skoliozę oraz wszelkie deformacje tułowia związane ze skrzywieniem [15]. Zebrane dane oddano analizie statystycznej (Statistica 8.1., StatSoft, USA). Ocenę zgodności rozkładu zmiennych z rozkładem normalnym rzerowadzono testem Kołmogorowa-Smirnowa. W dalszej analizie wykorzystano test t-studenta. Jako oziom istotności różnic rzyjęto wartość <0,05. Wyniki Analiza statystyczna wykazała istotne zmniejszenie (=0,000) średniej wielkości kąta rotacji tułowia określonego dla wszystkich łuków skoliotycznych o okresie 2-tygodniowej fizjoteraii (Tab. 2). Tab. 2. Zmiana średniej wielkości Kąta Rotacji Tułowia (KRT) określonej dla wszystkich łuków. 9,1 5,0 6,8 3,7 0,000 Pod wływem rowadzonej w okresie 2 tygodni, intensywnej fizjoteraii zaobserwowano istotne zmniejszenie średniej wielkości kąta rotacji tułowia zarówno w rzyadku skolioz jedno- i dwułukowych (Tab. 3,4). W iersiowych skoliozach jednołukowych zaobserwowano zmniejszenie się wielkości KRT z oziomu 10,5 do 8,8 (=0,026), natomiast w rzyadku wszystkich łuków w skoliozach dwułukowych kąt ten zmniejszył się z wartości 8,6 do 6,2 (=0,000). Tab. 3. Zmiana średniej wielkości Kąta Rotacji Tułowia (KRT) określonej dla jednołukowych skolioz iersiowych. 10,5 5,5 8,8 3,5 0,026 Tab. 4. Zmiana średniej wielkości Kąta Rotacji Tułowia (KRT) określonej dla obu łuków w skoliozach dwułukowych. 8,6 4,9 6,2 3,6 0,000 Ocena zmian KRT od wływem intensywnej fizjoteraii,

4 16 Dariusz Czarowski, Łukasz Stoliński, Marianna Białek rowadzonej w oarciu o koncecję FITS wykazała istotne zmniejszenie jego wielkości zarówno w rzyadku łuku iersiowego (=0,000), jak i lędźwiowego (=0,013) w skoliozach dwułukowych (Tab. 5,6). Tab. 5. Zmiana średniej wielkości Kąta Rotacji Tułowia (KRT) określonej dla łuku iersiowego w skoliozach dwułukowych. 11,0 5,0 7,7 3,7 0,000 Tab. 6. Zmiana średniej wielkości Kąta Rotacji Tułowia (KRT) określonej dla łuku lędźwiowego w skoliozach dwułukowych. 7,1 4,3 5,9 3,5 0,013 Dyskusja Przerowadzone rzez autorów badania wykazały, że od wływem intensywnej fizjoteraii rowadzonej w okresie 2 tygodni, w oarciu o jednolitą, uwzględniającą konieczność wieloasektowego oddziaływania na organizm dziecka ze skoliozą, Koncecję FITS dochodzi do istotnego zmniejszenia wielkości kąta rotacji tułowia. Co istotne, zaobserwowano korzystne zmiany zarówno w rzyadku skolioz jednojak i dwułukowych. W tych ostatnich, zmniejszenie wielkości KRT dotyczyło zarówno łuku iersiowego jak i lędźwiowego. Biorąc od uwagę fakt, że zmniejszenie garbu żebrowego wskazuje na uzyskanie w rzeczywistości trójłaszczyznowej korekcji deformacji [7,15] można stwierdzić, że od wływem rowadzonej, intensywnej fizjoteraii uzyskano znamienną korekcję skoliozy. Podobne wyniki, wskazujące na skuteczność Funkcjonalnej Indywidualnej Teraii Skolioz, uzyskali Białek i ws. [7]. Autorzy Ci wykazali, że od wływem intensywnej fizjoteraii rowadzonej w okresie dwóch tygodni dochodzi do istotnego zmniejszenia wielkości KRT w ierwotnym łuku skoliozy. Jednocześnie zauważają zwiększenie wielkości kąta rotacji tułowia w obrębie wygięć wyrównawczych co tłumaczone jest rozwijaniem korzystnych mechanizmów komensacyjnych. Warto jednak odkreślić, że koncecja FITS charakteryzuje się indywidualnym doborem stosowanych technik. Dotyczy to zarówno technik wykonywanych rzez teraeutę jak i ćwiczeń wykonywanych samodzielnie rzez acjenta. Może to utrudniać recyzyjne określenie, które z rowadzonych w czasie turnusu działań rzyczyniły się do orawy stanu klinicznego dzieci i młodzieży oddanych teraii. Istotnym elementem rowadzonej teraii była nauka właściwego wzorca autokorekcji deformacji. Co rawda, zarówno badanie wstęne jak i końcowe rzerowadzone były w ozycji swobodnej to jednak nie można wykluczyć, wływu rowadzonej nauki na uzyskane wyniki. Autorzy sugerują jednak, że fakt taki należy oceniać jako ozytywne zjawisko zrozumienia rzez dziecko swojej skoliozy, jej charakteru oraz towarzyszących jej zmian w obrębie kręgosłua. Konieczne jest jednak utrwalenie wyracowanych efektów orzez okresową kontrolę lekarską oraz rowadzoną w warunkach ambulatoryjnych fizjoteraię uwzględniającą, w rzyadkach koniecznych, modyfikację rowadzonych ćwiczeń. Do weryfikacji skuteczności rowadzonej fizjoteraii autorzy osłużyli się oceną kąta rotacji tułowia. W tym celu wykorzystano oryginalny Skoliometr Bunnella. Zarówno metoda, jak i narzędzie badawcze uznawane są jako rzydatne w obiektywnej ocenie deformacji tułowia. Ponadto wielu autorów wskazuje na możliwość wykorzystania tego arametru do ośredniej oceny deformacji skoliotycznej zarówno w łaszczyźnie czołowej jak i orzecznej [13,14,16]. Pomiar KRT charakteryzuje nieinwazyjność oraz mała czasochłonność, rzy jednoczesnym wysokim oziomie rzetelności, owtarzalności oraz zgodności zewnątrzgruowej [5]. Na odstawie badań rzerowadzonych rzez Krawczyńskiego i ws. można stwierdzić, że KRT określony dla skrzywień iersiowych istotnie koreluje z wielkością kąta Cobba oraz kątem rotacji wg Perdiolle a dla skrzywień iersiowych [13]. W rzyadku odcinka iersiowego korelacja także ma charakter dodatni, jednakże nieistotny statystycznie. Z kolei Korovessis i Stamatakis stwierdzili fakt wystęowania istotnej korelacji między KRT a kątem Cobba zarówno w odcinku iersiowym jak i lędźwiowym [16]. Również Białek i ws. [7] otwierdzili istotną korelację między oceną radiologiczną kąta Cobba a wielkością KRT, wskazując na możliwość wykorzystania tego arametru do oceny skuteczności leczenia dzieci ze skoliozami. W leczeniu zachowawczym skolioz wykorzystuje się obecnie leczenie gorsetowe oraz różne metody kinezyteraeutyczne uzuełnione zabiegami fizykalnymi [10]. Jakkolwiek trudno jednoznacznie ocenić rzydatność konkretnej metody ostęowania fizjoteraeutycznego najistotniejszym elementem odejmowanych działań są ćwiczenia czynne oarte na trójłaszczyznowej korekcji deformacji skoliotycznej. Jedną z roonowanych rzez SOSORT form rowadzenia fizjoteraii, zwłaszcza w rzyadku stosowania secjalnych metod fizjoteraeutycznych, jest leczenie w warunkach stacjonarnych (tzw. SIR Stacjonarna Intensywna Rehabilitacja). Takie ostęowanie jest szczególnie zalecane w oczątkowym okresie leczenia, gdzie istotnym elementem mogącym decydować o efektywności odejmowanych działań jest zrozumienie rzez dziecko oraz rodziców charakteru choroby, a także właściwe oanowanie indywidualnie dobranych ćwiczeń. Dobrym sosobem na realizację tych celów jest organizacja turnusów rehabilitacyjnych [10]. Należy jednak odkreślić, że oinie na temat możliwości wykorzystania fizjoteraii w leczeniu skolioz są odzielone. Zarzycka i ws. rzeanalizowali iśmiennictwo oraz raort Komisji Scoliosis Research Society dotyczące skuteczności różnych metod leczenia zachowawczego skolioz idioatycznych [9]. Autorzy odkreślają rzewagę negatywnych oinii na temat ich skuteczności w zmniejszaniu skrzywienia lub zahamowaniu jego rogresji. Jednocześnie wskazuje się na takie korzystne efekty teraii jak: zmniejszenie dolegliwości bólowych, zmniejszenie naięcia mięśniowego, wzrost siły i elastyczności mięśni czy też orawa wydolności

5 Postęy Rehabilitacji (3), 13 18, i srawności fizycznej. Jako rzyczynę rzeważającej liczby negatywnych oinii wskazuje się m.in. trudność w rzerowadzeniu badań o wysokiej randze naukowej, a więc badań randomizowanych z odwójnie śleą róbą. W rzyadku skolioz idioatycznych rzerowadzenie takich badań jest trudne ze względu na brak możliwości doboru gruy kontrolnej [9,10]. Wielu autorów uważa jednak, że całkowite zaniechanie teraeutyczne byłoby błędem. Na roblem skoliozy należy bowiem atrzeć nie tylko rzez ryzmat samej deformacji kręgosłua, ale i towarzyszących jej zaburzeń czynności układu krążeniowo-oddechowego czy też obniżonej samooceny. Liczne race wskazują, że nihilizm teraeutyczny rowadzi do istotnego zaburzenia funkcji sychosołecznych, z kolei u dzieci i młodzieży objętych rocesem leczniczym zauważa się zwiększony oziom akcetacji swojej osoby w orównaniu do acjentów u których takich działań nie odjęto [2,11,17-21]. Dwutygodniowy okres teraii rowadzonej w warunkach stacjonarnych daje możliwość rzerowadzenia nie tylko intensywnego rogramu teraeutycznego, ale także kontroli nad orawnością wykonywania ćwiczeń oraz oddziaływania na rzyjmowane w ciągu dnia nawykowe ozycje ciała odczas codziennych czynności, takich jak n. sożywanie osiłków. Uzyskane w jego trakcie wyniki wskazują, że intensywny, dwutygodniowy okres fizjoteraii może być skutecznym narzędziem rowadzącym do istotnego zmniejszenia jednego z odstawowych arametrów klinicznych skoliozy idioatycznej kąta rotacji tułowia. Wnioski 1. Wieloasektowe oddziaływanie na dziecko ze skoliozą idioatyczną wykorzystywane w Funkcjonalnej Intensywnej Fizjoteraii Skolioz (FITS) rowadzi w okresie dwóch tygodni do istotnego zmniejszenia wielkości kąta rotacji tułowia. 2. Uzyskana zmiana wielkości kąta rotacji tułowia dotyczy zarówno iersiowego jak i lędźwiowego łuku skoliotycznego. Piśmiennictwo 1. Newton PO, red. Adolescent Idioathic Scoliosis. Rosemont (IL): Amer Acad OF Orthoaedic Surgeons; Głowacki M, Kotwicki T, Pucher A. Skrzywienie kregosłua. In: Marciniak W, Szulc A, editors. Wiktora Degi Ortoedia i Rehabilitacja. Warszawa, PZWL, 2003, Tylman D. Patomechanika bocznych skrzywień kregosłua. Warszawa: Severus, Gnat R, Saulicz E, Ryngier P, Zięba M. Zmiany wartości wybranych arametrów sirometrycznych w rzebiegu komleksowego usrawniania acjentów z bocznymi skrzywieniami kręgosłua I i II st. Fizjot. Pol. 2003;3: Kotwicki T, Frydryk K, Lorkowska M, Krawczyński A, Szulc A. Powtarzalność i zgodność omiaru rotacji tułowia skoliometrem Bunnella u dzieci ze skoliozą idioatyczna. Fizjot. Pol. 2006; 2(4), Vol.6: Barczyk K, Skolimowski T, Zawadzka D. Zmiany w ostawie ciała dzieci ze skoliozą I uczestniczących w ćwiczeniach korekcyjnych w środowisku wodnym. Ortoed Traumat Rehabilit 2005;7,2: Białek M, Kotwicki T, M hango A, Szulc A. Wartość kąta rotacji tułowia w obrębie skrzywienia ierwotnego i komensacyjnego u dzieci ze skoliozą idioatyczną oddanych intensywnej kinezyteraii metodą FITS. Ann Acad Med Siles 2007;61,1: Morningstar MW, Woggon D, Lawrence D. Scoliosis treatment using a combination of maniulative and rehabilitation theray: a retroscective study. BMC Musculoskeletal Disorders 2004;5:32, doi: / Zarzycka M, Rożek K, Zarzycki M. Alternatywne metody leczenia zachowawczego skolioz idioatycznych. Ortoed Traumat Rehabilit 2009;5(6),Vol.11, Kotwicki T, Durmała J, Czarowski D, Głowacki M, Kołban M, Snela S, Śliwiński Z, Kowalski IM. Zasady leczenia nieoeracyjnego skolioz idioatycznych wskazówki oarte o zalecenia SOSORT 2006 (Society on Scoliosis Orthoaedic and Rehabilitation Treatment). Ortoed Traumat Rehabilit 2009;5(6);Vol. 11: Weiss HR, Goodall D. The treatment of adolescent idioathic scoliosis (AIS) according to resent evidence. A systematic review. Eur j Phys Rehabil Med 2008;44(2): Kotwicki T, Lorkowska M, Szulc A. Analiza zmienności kąta rotacji tułowia w zależności od ozycji u dzieci ze skoliozą idioatyczną. Ann Acad Med Siles 2007;61,1: Krawczyński A, Kotwicki T, Szulc A, Samborski W. Kliniczny i radiologiczny omiar rotacji kręgów u chorych ze skolioza idioatyczną. Orto Traumat Rehabilit 2006;6(6),Vol.8: Bunnell WP. An objective criterion for scoliosis screening. J Bone Joint Surg 1984, 66-A: Bialek M, M hango A. FITS Concet Functional Individual Theray of Scoliosis. In: Grivas TB, editor. The Conservative Scoliosis Treatment. Amsterdam: IOS Press, 2008, Korovessis PG, Stamatakis MV. Prediction of scoliotic Cobb angle with the use of the scoliometer. Sine 1996;21: Aulisa AG, Guzzanti V, Perisano C, Marzetti E, Secchia A, Galli M, Giordano M, Aulisa L. Determination of quality of life in adolescents with idioathic scoliosis subjected to conservative treatment. Scoliosis 2010; 5:21, doi: / Czarowski D, Kotwicki T, Kowalski IM. Wydolność fizyczna i adatacja wysiłkowa dziewcząt z bocznymi idioatycznymi skrzywieniami kręgosłua. Postęy Rehabilitacji 2009;(1), Danielsson AJ, Hasserius R, Ohlin A, Nachemson AL. A rosective study of brace treatment versus observation alone in adolescent idioathic scoliosis: a follow-u mean of 16 years after maturity. Sine 2007;32, Kotwicki T, Kinel E, Stryła W, Szulc A. Estimation of the stress related to conservative scoliosis theray: an analysis based on BSSQ questionnaires. Scoliosis 2007; 2:1, doi: / Schiller JR, Thakur NA, Eberson CP. Brace Management in Adolescent Idioathic Scoliosis. Clin Ortho Relat Res 2010;468:

6 18 Dariusz Czarowski, Łukasz Stoliński, Marianna Białek