Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH Nr 98 Seria: Administracja i Zarz dzanie 2013

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH Nr 98 Seria: Administracja i Zarz dzanie 2013 dr Pawe Skowron Uniwersytet Ekonomiczny we Wroc awiu Efektywno w zarz dzaniu kapita em intelektualnym na przyk adzie wybranych sektorów Efficiency in intellectual capital management based on selected sectors Streszczenie: W artykule zaprezentowano metody s u ce oszacowaniu warto ci niematerialnych w wybranych przedsi biorstwach notowanych na Gie dzie Papierów Warto ciowych w Warszawie nale cych do dwóch sektorów: paliwowego i motoryzacyjnego. W niniejszym opracowaniu wskazano w jaki sposób warto ci niematerialne tworz warto dodan dla organizacji. W tym celu zastosowano dwa wska niki s u ce szacowaniu warto ci niematerialnych, a mianowicie: VAIC TM (Value Added Intellectual Coefficient) intelektualny wska nik warto ci dodanej oraz wska nik q-tobina. Na podstawie dost pnych informacji zawartych w sprawozdaniach finansowych badanych przedsi biorstw autor dokona analizy kszta towaniu si tych wska ników za lata S owa kluczowe: warto ci niematerialne, kapita intelektualny, efektywno Abstract: This paper presents a method for measuring the value of intangible assets in selected companies listed on the Warsaw Stock Exchange which belong to two sectors: fuel and automotive industries. In this study author identifies how intangibles create added value for the organization. For that purpose the two indicators being used for estimating intangible assets, are: VAIC (Value Added Intellectual Coefficient) - the intellectual indicator of the value added and the q-tobina indicator. Based on available information included in financial statements of examined enterprises the author made analysis for forming these indicators in the years Key words: intangible assets, intellectual capital, efficiency Wst p Wraz z post pem technologicznym i gospodarczym zmieniaj si metody i systemy prowadzenia dzia alno ci gospodarczej i jej oceny. Gwa townie zachodz ce zmiany we wspó czesnej gospodarce wywieraj istotny wp yw na funkcjonowanie przedsi biorstw i stanowi wielkie wyzwanie dla mened erów, zarz dzaj cych. Przechodzenie od tradycyjnej gospodarki przemys owej, opartej na tradycyjnych czynnikach produkcji na rzecz gospodarki opartej na wiedzy jest przejawem wzrostu znaczenia kapita u intelektualnego. Firmy d do innowacyjno ci, dzi ki zwi kszonym zyskom, wykorzystuj c zgromadzony zasób i jednocze nie produkt ko cowy, tj. wiedz. Nowoczesny czynnik produkcji ró ni si w sposób znacz cy od trady-

2 330 P. Skowron cyjnych dóbr. Raz wytworzona wiedza mo e by wykorzystywana w tym samym czasie przez ró ne organizacje, a do kreowania zakodowanej wiedzy w firmie potrzebny jest kapita ludzki, który nie mo e by oddzielony od jej posiadacza pracownika firmy 1. Obserwowane tendencje w wiatowych systemach gospodarczych pozwalaj wskaza, e zasoby wa ne niegdy, staj si mniej wa ne, a wiedza nabiera charakteru strategicznego. Znaczenie zasobu wiedzy powoduje konieczno dokonywania pomiaru i oceny stosowania tego potencja u. W ostatnich latach daje si zauwa y wzmo one zainteresowanie naukowców i mened erów nowych koncepcjami, sposobami, czy modelami pomiaru kapita u intelektualnego przedsi biorstw. Charakterystyka kapita u intelektualnego W literaturze i w praktyce z zakresu zarz dzania stosuje si zamiennie terminy, takie jak: warto ci niewymierne, aktywa intelektualne, kapita intelektualny ( ) opisuj ce rozwa ane zjawisko, przy czym wykorzystywany termin do opisu zale y od dziedziny, z której pochodzi osoba pos uguj ca si tym terminem. Kategoria warto ci niematerialnych wykorzystywana jest powszechnie w rachunkowo ci. Do terminu aktywa wiedzy odwo uj si ekonomi ci, a kapita intelektualny wykorzystywany jest szczególnie przez specjalistów z zarz dzania 2. Pod koniec ubieg ego stulecia, w 1987 roku powsta a tzw. Grupa Konrada sk adaj ca si osób szwedzkiego ycia gospodarczego z K.E. Sveiby na czele. W 1989 roku opublikowany zosta Raport Konrada wprowadzaj cym now jako w sprawozdawczo ci oraz zasady zarz dzania. Dotychczasowe zainteresowanie zasobami materialnymi (budynki, budowle, wyposa enie) skierowane zosta o na zasoby niematerialne, determinuj ce rozwój przedsi biorstwa i systemu gospodarczego. Kapita intelektualny to suma aktywów niematerialnych, odnosz cych si do rynku, w asno ci intelektualnej, ludzi oraz infrastruktury, umo liwiaj cej funkcjonowanie przedsi biorstwa (A. Brooking). Inn definicj kapita u intelektualnego podaj G. Roos i J. Roos, a mianowicie: Kapita intelektualny to suma ukrytych aktywów przedsi biorstwa nie uwzgl dnianych w jego sprawozdaniu bilansowym, obejmuj ca zarówno to, co znajduje si w g owach pracowników, jak i to, co zostaje po ich odej ciu. Na inne elementy kapita u intelektualnego zwracaj uwag L. Edvinsson oraz M.S. Malone, twierdz c, e kapita intelektualny to wiedza, praktyczne do wiadczenie, technologie, dobre stosunki z klientami oraz wszelkie umiej tno ci pozwalaj ce firmie osi gn przewag konkurencyjn. Ci sami autorzy okre laj kapita intelektualny jako studiowanie korzeni warto ci przedsi biorstwa, po- 1 D. Dobija, Pomiar i sprawozdawczo kapita u intelektualnego w organizacjach dzia aj cych w Nowej Gospodarce, Organizacja i Zarz dzanie 1 (115)/2004, s D. Dobija, Pomiar i sprawozdawczo, op. cit, s. 64. Seria: Administracja i Zarz dzanie (25)2013 ZN nr 98

3 Efektywno w zarz dzaniu kapita em intelektualnym na przyk adzie wybranych sektorów 331 miarem ukrytych dynamicznych czynników, które le u podstaw widocznego przedsi biorstwa, budynków i produktów 3. Definicj najbardziej rozpowszechnion i najbardziej popularn w literaturze przedmiotu i praktyce gospodarczej jest taka, która kapita intelektualny okre la jako sum kapita u ludzkiego i strukturalnego. Kapita ludzki sk ada si z wiedzy, kompetencji i umiej tno ci pracowników. Kapita strukturalny sk ada si ze wszystkich efektów czynno ci intelektualnych, które formalnie zarejestrowane, stanowi w asno przedsi biorstwa. Kapita strukturalny sk ada si z kapita u organizacyjnego, czyli wiedzy zakorzenionej w obszarach procesów i innowacji oraz kapita u relacyjnego b d cego efektem dobrych relacji z klientami i innymi zainteresowanymi stronami firmy 4. Szczegó owe powi zanie pomi dzy elementami kapita u intelektualnego zaprezentowano na rysunku 1. Rys. 1. Elementy kapita u intelektualnego ród o: L. Edvinsson, M.S. Malone, Kapita intelektualny, op. cit. 45. Przytoczone definicje nie s przyk adem uniwersalnej definicji kapita u intelektualnego. Praktycy i teoretycy zajmuj cy si t tematyk stoj przed wyzwaniem ujednolicenia definicji oraz klasyfikacji kapita u intelektualnego, b d cych podstaw do ich wyceny. Charakterystyka metod szacowania warto ci niematerialnych Metoda VAIC zaliczana jest do grupy metod opartych na aktywach (ROA). ROA jest uzyskiwany przez podzielenie rednich zysków przed opodatkowaniem za dany okres przez redni warto aktywów materialnych 3 Zob. L. Edvinsson, M.S. Malone, Kapita intelektualny. Poznaj prawdziw warto swego przedsi biorstwa odnajduj c jego ukryte korzenie, PWN, Warszawa, 2001, s zob. M. Strojny, Metody i narz dzia pomiaru kapita u intelektualnego w organizacji, [w:] D. Dobija (red.), Pomiar i rozwój kapita u ludzkiego przedsi biorstwa. Materia y na konferencj. Wyd. Polska Fundacja Promocji Kadr, Warszawa 2003, s ZN nr 98 Seria: Administracja i Zarz dzanie (25)2013

4 332 P. Skowron przedsi biorstwa w tym okresie. Wynik jest porównywany ze redni w sektorze dla danego sektora, a otrzymana ró nica, pomno ona przez redni warto aktywów materialnych, pozwala otrzyma warto przeci tnych rocznych zysków z warto ci niematerialnych 5. Do najcz ciej wykorzystywanych metod pomiaru warto ci niematerialnych s u : MV/BV, wska nik q Tobina, EVA, BSC 6. Metoda VAIC TM nie jest powszechn metod s u c pomiarowi kapita u intelektualnego. W przedsi biorstwach stosunkowo rzadko stosuje si metody pomiaru warto ci niematerialnych. Dlatego zdaniem autora, ka da praca przybli aj ca okre lone metody pomiaru kapita u intelektualnego jest przejawem popularyzacji systemu monitoringu kluczowych warto ci sukcesu wspó czesnych przedsi biorstw. Metoda wspó czynnika intelektualnej warto ci dodanej VAIC (Value Added Intellectual Coefficient) autorstwa A. Puli ego, profesora Uniwersytetu w Graz i pracownika Austriackiego Centrum Badania Kapita u Intelektualnego. Do g ównych zalet metody VAIC TM mo na zaliczy : 1) praktyczne zastosowanie do pomiaru kapita u intelektualnego przedsi biorstwa, 2) szacowanie stopnia wykorzystania kapita u intelektualnego poprzez zastosowanie informacji zawartych w sprawozdaniach finansowych, 3) mo liwo szerokiego zastosowania metody tak dla pojedynczego przedsi biorstwa, jak i dla sektora, 4) niski koszt stosowania metody, 5) pozwala uchwyci kapita intelektualny w postaci pieni nej, 6) prosta rachunkowo. Niestety metoda ta jest przez niektórych autorów i badaczy g ównie z uwagi na to, e: 1) jest ma o skuteczna w organizacjach typu non-profit, ze wzgl du na fakt, i zysk jest istotnym wyznacznikiem efektywno ci organizacji, 2) nie uwzgl dnia wielu czynników warunkuj cych funkcjonowanie organizacji, np. z e wyniki przedsi biorstw inwestuj cych w kapita fizyczny, 3) nie podaje wskazówek, jak zarz dza potencja em intelektualnym, a wskazuje jedynie na efektywno jego wykorzystania, 4) jest s abo rozpowszechniona ze wzgl du na brak przejrzystych opracowa. Procedura wyznaczenia warto ci dodanej, generowanej przez kapita intelektualny, obejmuje pi etapów. Zaprezentowano je w tabeli 1. Narz dzie to pozwala bada i mierzy kapita intelektualny przedsi biorstwa, a tak e monitorowa efektywno gospodarowania nim, jako kluczowym ogniwem w budowaniu warto ci. Metoda ta nie sprowadza si do ustalenia rynkowej warto ci kapita u intelektualnego, lecz usi uje pokaza, jak i dlaczego przedsi biorstwo tworzy lub niszczy warto w czasie 7. 5 Zob. M. Strojny, Metody i narz dzia pomiaru, op. cit. s BSC jest metod s u c do monitorowania stopnia realizacji strategii. Nie jest to zatem metoda s u ca do pomiaru warto ci niematerialnych, a jedynie wskazuj ca na rol tych zasobów w realizacji za o onej strategii. 7 K.R. liwa, A. Ujwary-Gil, Metoda VAIC TM w ocenie efektywno ci wykorzystania zasobów przedsi biorstwa, Organizacja i Kierowanie 2/2006, s. 86. Seria: Administracja i Zarz dzanie (25)2013 ZN nr 98

5 Efektywno w zarz dzaniu kapita em intelektualnym na przyk adzie wybranych sektorów 333 Tabela 1. Kalkulacja VAIC TM Krok Nazwa formu y Zmienna Warto dodana (VA - Value Added) VA = OP + EC + A HCE (Human Capital Effectiveness) wska nik efektywno- ci kapita u ludzkiego HCE = VA/HC SCE (Structural Capital Effectiveness) wska nik efektywno- ci kapita u strukturalnego SCE = SC/VA CEE (Capital Employed Effectiveness) wska nik efektywno- ci kapita u zaanga owanego CEE = VA/CE VAIC (Value Added Intellectual Coefficient) intelektualny wska nik warto ci dodanej VAIC = HCE + SCE + CEE 1) VA (Value Added) warto dodana, 2) OP (Operational Profit) zysk operacyjny, 3) HC (Human Capital) kapita ludzki, 4) A (Amortization) amortyzacja rodków trwa ych i warto ci niematerialnych i prawnych SC = VA - HC CE warto ksi gowa zasobów ród o danych Rachunek zysków i strat Informacje dodatkowe do bilansu Rachunek zysków i strat Informacje dodatkowe do bilansu Uzgodnienia do bilansu Informacje dodatkowe do bilansu Uwagi Koszty zatrudnienia pracowników s dodawane z powrotem do zysku operacyjnego poniewa koszty te traktowane jako cz kapita u intelektualnego (forma zasobów) Wska nik efektywno ci kapita u ludzkiego w odniesieniu do warto ci dodanej Metoda mierzy w jaki sposób nowa warto zosta wykreowana poprzez inwestowanie rodków pieni nych w poszczególne zasoby. Wysoki wspó czynnik wskazuje na wysok zdolno organizacji do kreowania warto ci przy wykorzystaniu zasobów. Metoda nie pokazuje pieni nej warto ci kapita u intelektualnego. Wskazuje jednak na ró ne efektywno- ci czynników w odniesieniu do kapita u intelektualnego, a co za tym idzie ewaluacj, jak efektywnie kapita intelektualny organizacji tworzy warto dodan ród o: G. Laing, J. Dunn, S. Huges-Lucas, Applying the VAIC model to Australian hotels. Journal of Intellectual Capital, Vol. 11, No. 3, 2010, s W metodzie tej wyodr bnia si trzy podstawowe sk adniki kapita u intelektualnego: kapita ludzki HC (Human Capital) i strukturalny SC (Structural ZN nr 98 Seria: Administracja i Zarz dzanie (25)2013

6 334 P. Skowron Capital). Dodatkowym elementem jest uwzgl dnianie zaanga owanego CE (Capital Employed), b d cego sum kapita u rzeczowego i finansowego. Swoistego rodzaju wizualizacj metody VAIC TM przedstawiono na rys. 2. Formu owanie danych Wska niki efektywno ci Ogólny wska nik Kapita strukturalny Efektywno kapita u strukturalnego Efektywno kapita u intelektualnego Warto dodana Kapita intelektualny Efektywno kapita u ludzkiego VAIC Kapita ludzki Efektywno kapita u zaanga owanego Dane zaczerpni te ze sprawozda finansowych identyfikowania efektywno ci w ka dym obszarze przyczyniaj cym si do wzrostu kapita u Stopie, w jakim kapita intelektualny buduje warto organizacji Rys. 2. Elementy sk adowe modelu VAIC TM ród o: G. Laing, J. Dunn, S. Huges-Lucas, Applying the VAIC model to Australian hotels. Journal of Intellectual Capital, Vol. 11, No. 3, 2010, s W prosty sposób mo na wyznaczy efektywno kapita u intelektualnego ICE (Intellectual Capital Effectiveness), który b dzie mo na wyrazi w sposób nast puj cy: ICE = HCE+SCE Metod t dzi ki swojej prostocie, mo liwo ci zastosowania zarówno na poziomie pojedynczego przedsi biorstwa, jak i wielu jednostek gospodarczych, ga zi gospodarki, regionu czy ca ej gospodarki, daje mo liwo uzyskania porównywalnych wyników (pos ugiwanie si uniwersalnym wska nikiem bez konieczno ci dostosowywania go do specyfiki funkcjonowania podmiotów). Prostota metody jest niestety równie jej najwi ksz wad. Prowadz c prost analiz wska nikow, nale y pogodzi si z niebezpiecze stwem nieuwzgl dnienia wielu istotnych czynników warunkuj cych funkcjonowanie badanych podmiotów 8. 8 M. Kunasz, Analiza efektywno ci tworzenia warto ci dodanej w oparciu o wykorzystanie materialnych i niematerialnych aktywów metod VAIC wyniki bada, Problemy Jako ci, 3/2006, s. 16. Seria: Administracja i Zarz dzanie (25)2013 ZN nr 98

7 Efektywno w zarz dzaniu kapita em intelektualnym na przyk adzie wybranych sektorów 335 Inn metod s u c pomiarowi kapita u intelektualnego jest wska nik q-tobina, opracowana przez Jamesa Tobina - laureata Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 1981 roku. Przez niektórych autorów nazywana równie metod Q 9. Sposób wyznaczenia wska nika q-tobina mo na zaprezentowa w sposób nast puj cy: Q-Tobina = (MVCS + BVPS +BVLTD + BVINV + BVCL BVCA) / TA, gdzie: MVCS warto rynkowa akcji zwyk ych, BVPS warto ksi gowa akcji uprzywilejowanych, BVLD warto ksi gowa zobowi za d ugoterminowych, BVINV warto ksi gowa zapasów, BVCL warto ksi gowa zobowi za d ugoterminowych, BVCA warto ksi gowa aktywów obrotowych, TA czna warto ksi gowa aktywów. Wska nik Q-Tobina to stosunek rynkowej warto ci firmy do kosztu odtworzenia jej aktywów (kosztu przywrócenia do u yteczno ci danych aktywów). Wska nik wy szy, ni 1 oznacza, e akcje przedsi biorstwa s dro sze ni koszt odtworzenia jego aktywów, co oznacza, e przedsi biorstwo uzyskuje wy szy ni przeci tnie zwrot z inwestycji. Warto Q wi ksza od 1 i wy sza od Q konkurentów wskazuje na mo liwo generowania wy szych zysków z uwagi na posiadany przez przedsi biorstwo kapita u intelektualnego. Jest to metoda pomiaru kapita u intelektualnego 10. Charakterystyka przeprowadzonych bada Analizie poddano 10 spó ek akcyjnych notowanych na Gie dzie Papierów Warto ciowych w Warszawie. Analizowane spó ki reprezentuj dwa sektory: paliwowy i motoryzacyjny. Autor zwróci uwag na wspominane sektory z uwagi na to, e: w ostatnich latach mo na obserwowa znaczne wahania cen paliw, pojawiaj ce si nowe mo liwo ci w zakresie gazu upkowego, znaczne ograniczenia prawne, specyficzny nadzór nad dzia alno ci tych firm ze strony skarbu pa stwa, problemy zwi zane ze zwolnieniami grupowymi pracowników, przenoszeniem produkcji samochodów do innych cz ci wiata. Wszystko to sprawia, e sektory te s atrakcyjnym obszarem badawczym. Zakres analizy obejmowa lata Zamiarem autor niniejszego opracowania by o ukazanie, w jaki sposób kszta tuje si warto kapita u intelektualnego i szerzej warto ci niematerialnych w burzliwym okresie kryzysu finansowego w latach 2008/2009. Wielu analityków wskazuje, e pok osie tego kryzysu b dzie mia o swoje odzwierciedlenie w latach kolejnych. Na podstawie danych zwartych w sprawozdaniach finansowych spó ek no- 9 Study on the measurement of intangible assets and associated reporting practices prepared for the Commission of the European Communities Enterprise Directorate General sstudy.pdf strona dost pna w dniu: [ r.]. 10 Por. J. Fija kowska, Analiza porównawcza wybranych metod pomiaru i wyceny kapita u intelektualnego, zif.wzr.pl/pim/2012_1_3_36 strona dost pna w dniu: [ r.]. ZN nr 98 Seria: Administracja i Zarz dzanie (25)2013

8 336 P. Skowron towanych na GPW, autor dokona analizy kszta towania si wska ników odnosz cych si do kapita u intelektualnego w celu weryfikacji swoistego rodzaju przypuszczenia, e w okresie za amania gospodarczego warto ci niematerialne s kluczowym ród em warto ci przedsi biorstwa. Tabela 2. Efektywno wykorzystania zasobów w badanych podmiotach sektora paliwowego w latach wg metody VAIC TM Nazwa wska nika Rok Lotos SA CEE 0,25 0,16 0,18 0,28 0,32 HCE 3,36 1,97 2,38 3,13 3,20 SCE 0,70 0,49 0,58 0,68 0,69 VAIC 4,31 2,62 3,14 4,10 4,20 Orlen SA CEE 0,31 0,15 0,27 0,32 0,25 HCE 3,68 1,41 2,66 3,54 2,95 SCE 0,73 0,29 0,62 0,72 0,66 VAIC 4,71 1,85 3,55 4,58 3,87 GRUPA DUON SA CEE 0,14 0,26 0,24 0,08 0,07 HCE 2,53 2,26 2,05 1,66 1,52 SCE 0,61 0,56 0,51 0,40 0,34 VAIC 3,28 3,08 2,80 2,14 1,93 PGNiG CEE 0,20 0,21 0,25 0,30 0,25 HCE 2,13 2,03 2,15 2,67 2,16 SCE 0,53 0,51 0,54 0,62 0,54 VAIC 2,87 2,75 2,94 3,59 2,95 PETROINWEST SA CEE -0,02-0,12-0,32-0,13-0,06 HCE -0,30-1,40-1,00-4,27-2,87 SCE 4,33 1,72 2,00 1,23 1,35 VAIC 4,02 0,20 0,67-3,17-1,58 SEKTOR CEE 0,25 0,18 0,24 0,30 0,25 HCE 2,91 1,72 2,33 3,05 2,59 SCE 0,66 0,42 0,57 0,67 0,61 VAIC 3,82 2,32 3,14 4,02 3,45 ród o: opracowanie w asne na podstawie przeprowadzonych bada. W tym celu zastosowano metod VAIC TM oraz benchmarkingowy wska nik q-tobina, dzi ki któremu istnieje mo liwo porównania poziomu warto ci aktywów. Niezb dne dane, potrzebne do przeprowadzenia analizy Seria: Administracja i Zarz dzanie (25)2013 ZN nr 98

9 Efektywno w zarz dzaniu kapita em intelektualnym na przyk adzie wybranych sektorów 337 w oparciu o metod VAIC oraz wska nik q-tobina, zosta y zaczerpni te ze sprawozda finansowych (rachunku zysków i strat, bilansu i informacji dodatkowych do bilansu) badanych podmiotów gospodarczych. W tabeli 2 zaprezentowano szczegó owe obliczenia sk adowych w metodzie VAIC dla wybranych firm z sektora paliwowego. Na podstawie przeprowadzonych bada mo na wskaza, e zastosowanie tego rodzaju porówna mo e by bardzo u ytecznym narz dziem w monitorowaniu dzia a przedsi biorstwa zmierzaj cych do budowania przewagi konkurencyjnej przy wykorzystaniu kapita u intelektualnego. Dokonuj c zestawienia badanych podmiotów mo na wskaza, e na przestrzeni badanych lat Spó ka Petroinwest SA wykaza a si najmniejsz efektywno ci we wszystkich aspektach. Przyczyni y si do tego straty w dzia alno ci operacyjnej. Uzyskane wyniki w obszarach efektywno ci kapita u zaanga owanego i ludzkiego s zdecydowanie mniejsze od pozosta ych badanych spó ek. Uzyskane wyniki efektywno ci kapita u finansowego na poziomie -0,02 w roku 2007 oznacza, e na ka de sto z otych pochodz ce z zaanga owania w asnego kapita u Spó ka ponios a strat 2 z otych warto- ci dodanej. W roku 2009 Spó ka osi gn a poziom -0,32, co oznacza, e na ka de sto z otych pochodz ce z zaanga owania w asnego kapita u Spó ka uzyska a strat 32 z otych warto ci dodanej. Jest to wzrost o 1500%. W latach mo na zaobserwowa spadek tego zjawiska do poziomu -0,06. Spó ka natomiast wykazuje si znacznym poziomem efektywno ci kapita u strukturalnego 11. Jest to bardzo wysoki poziom w odniesieniu do pozosta ych badanych spó ek. Wska nik ten kszta tuje si w tej Spó ce w latach na przeci tym poziomie 2,13, co wskazuje, e na ka de sto z otych pochodz ce z zaanga owania kapita u strukturalnego Spó ka uzyska a warto dodan równ 213 z otych. Pozosta e badane spó ki nale ce do sektora paliwowego wykazuj wysoki poziom podobie stwa w kszta towaniu efektywno ci kapita u. Ciekawym zagadnieniem jest znaczna rozbie no pomi dzy wska nikami efektywno ci kapita u ludzkiego a wska nikami efektywno ci kapita u finansowego i strukturalnego. Wyznaczone wska niki efektywno ci kapita u ludzkiego w badanych spó kach sektora paliwowego wykazuj wysokie stany w roku W firmie Orlen SA wska nik ten wyniós 3,68 i by najwy szym we wszystkich badanych spó kach notowanych Gie dzie Papierów Warto ciowych w Warszawie. Warto ta oznacza, e na ka de sto z otych pochodz cych z zaanga owania kapita u ludzkiego uzyskano warto dodan równ 336 z otych. W pó niejszych okresach, mo na zaobserwowa kszta towanie si tego wska nika na ni szym poziomie. rednie warto ci poszczególnych kapita ów dla ca ego sektora paliwowego zaprezentowano na rys. 3. Z przeprowadzonych bada wynika, e analizowane spó ki buduj swoj przewag na podstawie kapita u ludzkiego. Jak zauwa aj niektórzy autorzy, utrzymywanie si rozbie no ci pomi dzy poszczególnym kapita ami mo e prowadzi do deprecjacji informacji tworzo- 11 Kapita strukturalny obejmuje bazy danych, relacje z klientami, sprz t komputerowy, oprogramowanie, struktur organizacyjn, znaki handlowe i inne materialne aktywa. ZN nr 98 Seria: Administracja i Zarz dzanie (25)2013

10 338 P. Skowron nej w systemach rachunkowo ci. Tak wysoka dysproporcja pomi dzy kapita- em ludzkim a kapita ami zaanga owanym i strukturalnym, wiadczy o tym, e rynek wycenia zasoby, których efektywno nie jest uwzgl dniana przez sprawozdania finansowe, a które generuj znacz c warto dla podmiotu 12. Rys. 3. Kszta towanie si podstawowych wska ników efektywno ci kapita u finansowego, ludzkiego i strukturalnego w sektorze paliwowym w latach ród o: opracowanie w asne na podstawie przeprowadzonych bada. W badanych spó kach nale cych z kolei do sektora motoryzacyjnego kszta towanie si warto ci poszczególnych wska ników efektywno ci aktywów mo na okre li jako podobne. Na uwag zas uguj firma ACE SA, gdzie wska nik zaanga owania kapita u ludzkiego wyniós 3,84 w 2007 r. i by najwy szy we wszystkich spo ród badanych podmiotów w ca ym okresie. W pozosta ych badanych latach, pomimo kryzysu gospodarczego, wska nik ten by bardzo wysoki, nie przekraczaj poziomu 2,5. Interesuj ce zjawisko mo na zaobserwowa w badaniu efektywno ci zaanga owania poszczególnych zasobów w Spó ce Wielton SA. W roku 2007 wska nik VAIC kszta towa si na poziomie 4,39 i by jednym z najwy szych w badanej grupie spó ek sektora motoryzacyjnego. W nast pnych latach wynosi on odpowiednio w roku ,02, w ,04, w ,60, w ,49. Najwi kszy spadek tego wska nika odnotowano w roku Przyczynia o si do tego strata w dzia alno ci operacyjnej oraz obni enie amortyzacji. Wyniki uzyskane dla badanych spó ek sektora motoryzacyjnego zaprezentowano w tabeli 3. W sektorze motoryzacyjnym mo na zaobserwowa podobne zjawisko dotycz ce znacz cej przewagi kapita u ludzkiego nad pozosta ymi kapita ami: finansowym i strukturalnym. Wizualizacj tego zjawiska przedstawiono na rys Por. M. Smuda, Kapita intelektualne sektora M P (spó ek Newconnect) w dobie kryzysu, strona dost pna w dniu r. Seria: Administracja i Zarz dzanie (25)2013 ZN nr 98

11 Efektywno w zarz dzaniu kapita em intelektualnym na przyk adzie wybranych sektorów 339 Tabela 3. Efektywno wykorzystania zasobów w badanych podmiotach sektora motoryzacyjnego w latach wg metody VAIC TM Rok Nazwa wska nika D BICA SA CEE 0,48 0,50 0,41 0,44 0,47 HCE 1,65 2,03 2,12 2,05 2,12 SCE 0,39 0,51 0,53 0,51 0,53 VAIC 2,52 3,04 3,06 3,01 3,12 ACE SA CEE 0,52 0,44 0,42 0,40 0,46 HCE 3,84 2,81 2,81 2,57 2,58 SCE 0,74 0,64 0,64 0,61 0,61 VAIC 5,10 3,90 3,88 3,57 3,65 GROCLIN SA CEE 0,41 0,28 0,24 0,16 0,20 HCE 1,29 0,90 1,67 1,46 1,46 SCE 0,22-0,11 0,40 0,31 0,31 VAIC 1,93 1,08 2,31 1,94 1,97 WIELTON SA CEE 0,63 0,52 0,10 0,30 0,54 HCE 3,09 2,85 0,60 1,16 1,58 SCE 0,68 0,65-0,67 0,14 0,37 VAIC 4,39 4,02 0,04 1,60 2,49 STOMIL SANOK SA CEE 0,78 0,76 0,74 0,74 0,75 HCE 1,80 1,63 1,69 1,70 1,87 SCE 0,44 0,39 0,41 0,41 0,46 VAIC 3,02 2,77 2,84 2,85 3,08 SEKTOR CEE 0,54 0,51 0,41 0,44 0,49 HCE 1,83 1,86 1,88 1,86 1,97 SCE 0,45 0,46 0,47 0,46 0,49 VAIC 2,82 2,83 2,76 2,76 2,95 ród o: opracowanie w asne na podstawie przeprowadzonych bada Rys. 4. Kszta towanie si podstawowych wska ników efektywno ci kapita u finansowego, ludzkiego i strukturalnego w sektorze paliwowym w latach ród o: opracowanie w asne na podstawie przeprowadzonych bada ZN nr 98 Seria: Administracja i Zarz dzanie (25)2013

12 340 P. Skowron Porównuj c dwa sektory paliwowy i motoryzacyjny mo na zauwa y pewne tendencje: 1) Wska nik efektywno ci kapita u zaanga owanego jest wy szy w sektorze motoryzacyjnym, dla którego przeci tna warto wynosi 0,48 w porównaniu do przeci tnej warto ci dla sektora paliwowego wynosz cego 0,25. Oznacza to uzyskiwanie wy szej warto ci dodanej z tytu u zaanga owania kapita u zaanga owanego w sektorze motoryzacyjnym. 2) W sektorze paliwowym przeci tny poziom efektywno ci kapita u ludzkiego jest wy szy ni dla firm z sektora motoryzacyjnego wynosz cego odpowiednio: 2,52 i 1,88; oznacza, e na ka de sto z otych pochodz cych z zaanga owania kapita u ludzkiego uzyskano warto dodan równ 252 i 188 z otych. Sektor paliwowy cechowa si w badanym okresie zwi kszon efektywno ci kapita u ludzkiego o 64 z na ka de 100 z. 3) Wska nik efektywno ci kapita u strukturalnego w sektorze motoryzacyjnym odznacza si w badanym okresie niezwykle niskim poziomem zró nicowania, w sektorze paliwowym poziom zró nicowania tego wska nika równie jest na porównywalnym poziomie. 4) W obu badanych sektorach wska nik efektywno ci kapita u strukturalnego kszta tuje si na podobnym poziomie; nie odnotowano warto ci skrajnych, znacznie odbiegaj cych od przeci tnej w danym sektorze. 5) W sektorze motoryzacyjnym wska nik VAIC kszta tuje si na ni szym ni w sektorze paliwowym poziomie. W sektorze paliwowym rok 2008 okaza si najs abszym okresem. Warto wska nika VAIC TM osi gn a poziom 2,32 - najni szy w ca ym badanym pi cioletnim okresie. Rok 2010 dla badanych firm z przemys u paliwowego odznacza si najwy szym poziomem efektywno ci zarz dzania zasobami. Zdecydowany wp yw na to zjawisko mia wysoki poziom zaanga owania kapita u ludzkiego w tworzenie warto ci dodanej si gaj cy 3,05. W badanych firmach nale cych do sektora motoryzacyjnego nie odnotowano takiego wzrostu intelektualnego wska nika warto ci dodanej. Drugim wa nym wska nikiem s u cym do monitorowania kszta towania si zasobów intelektualnych jest wska nik q-tobina. Metoda ta jest równie krytykowana przez niektórych badaczy ze wzgl du na uwzgl dnianie i sposób wyznaczenia warto ci rynkowej firmy, na któr mog oddzia ywa ró ne czynniki, jak na przyk ad nadzwyczajna koniunktura, trend, zachowanie si nabywców, zmiana przepisów prawa, etc. W celu wyznaczenia warto ci wska nika q-tobina autor pos u y si dost pnymi sprawozdaniami finansowymi badanych przedsi biorstw. Wyniki przeprowadzonych analiz autor zaprezentowa w tabeli 4. Wska nik q-tobina jest pomocny w interpretowaniu dokonywanych dzia a inwestycyjnych przedsi biorstwa. Wysoka wato tego wska nika w odniesieniu do kapiat au intelektualnego oznacza, e przedsi biorstwo to osi ga nadzwyczajne zyski dzi ki posiadaniu efektywnych aktywów niematerialnych, których nie maj inne produkty Por. G. Urbanek, Wycena aktywów niematerialnych przedsi biorstwa, PWE, Warszawa 2008, s Seria: Administracja i Zarz dzanie (25)2013 ZN nr 98

13 Efektywno w zarz dzaniu kapita em intelektualnym na przyk adzie wybranych sektorów 341 Tabela 4. Warto wska nika q-tobina w sektorze paliwowym i motoryzacyjnym w latach Rok Nazwa wska nika SEKTOR PALIWOWY Lotos SA 0,70 0,35 0,87 0,87 0,86 Orlen SA 0,80 1,66 0,77 0,76 1,52 GRUPA DUON SA 0,73 0,89 0,78 0,82 0,78 PGNiG 0,84 1,06 0,81 0,85 0,86 PETROINWEST SA 0,95 0,92 0,89 0,88 0,90 SEKTOR 0,81 1,27 0,80 0,81 1,18 SEKTOR MOTORYZACYJNY D BICA SA 0,06 0,12 0,03 0,07 0,09 ACE SA 0,62 0,71 0,66 0,61 0,56 GROCLIN SA 0,59 0,70 0,74 0,77 0,79 WIELTON SA 0,52 0,81 0,84 0,83 0,82 STOMIL SANOK SA 0,21 0,77 0,79 0,76 0,74 SEKTOR 0,30 0,44 0,41 0,40 0,41 ród o: opracowanie w asne na podstawie przeprowadzonych bada. Z przeprowadzonych bada wynika, e warto wska nika q-tobina w sektorze paliwowym kszta tuje si na poziomie zbli onym do jedno ci. Jest to sytuacja, w której warto ci przedsi biorstwa jest zbli ona do warto ci zasobów materialnych. Z przeprowadzonych analiz wynika, e w niektórych przedsi biorstwach warto wska nika q-tobina zbli a si, a nawet przekracza warto 2. Sytuacj tak mo na okre li w nast puj cy sposób: 95% warto ci rynkowej przedsi biorstwa kszta tuj warto ci niematerialne; przedsi biorstwo jest oparte na wiedzy i to ona decyduje o jego warto ci 14. W sektorze tym dominuj c pozycj przyjmuje firm Orlen SA, dla której rednia warto w badanym okresie wynosi 1,10. Poziom zró nicowania tego w wska nika w firmie Orlen SA mo na oceni jako redni. Trudno jest wyznaczy trend. Istniej lata odznaczaj ce si wzrostem wska nika, np. rok 2008 i 2011 i lata 2007, 2009, 2010, w których warto wska nika jest poni ej redniej. W nast pnej kolejno ci jest firm Petroinwest SA., gdzie przeci tna warto wska nika q-tobina za lata wynosi 0,91, przy bardzo niskim poziomie zró nicowania. W przypadku tej firmy wska nik ten kszta tuje si na bardzo zbli onym poziomie w ca ym badanym okresie. Prezentacj poziomów wska nika q-tobina dla sektora paliwowego zaprezentowano na rys. 5. Rys. 5. Poziom wska nika q-tobina w sektorze paliwowym w latach ród o: opracowanie w asne na podstawie przeprowadzonych bada. 14 Por. G. Gierszewska, B. Wawrzyniak, Globalizacja. Wyzwania dla zarz dzania strategicznego, Poltext, Warszawa 2001, s. 61. ZN nr 98 Seria: Administracja i Zarz dzanie (25)2013

14 342 P. Skowron Z kolei w sektorze motoryzacyjnym poziom wska nika q-tobina jest ponaddwukrotnie ni szy w ca ym badanym okresie. We wszystkich badanych przedsi biorstwach wska nik q-tobina nie przekroczy warto ci 1. Oznacza to, e w badanych podmiotach sektora motoryzacyjnego w dalszym ci gu dominuj cym aktywami s zasoby materialne. Warto tych przedsi biorstw jest porównywalna z warto ci posiadanych zasobów policzalnych. Prezentacj poziomów wska nika q-tobina dla sektora motoryzacyjnego zaprezentowano na rys. 6. Rys. 6. Poziom wska nika q-tobina w sektorze motoryzacyjnym w latach ród o: opracowanie w asne na podstawie przeprowadzonych bada Warto ci niematerialne nie stanowi odr bnych dziedzin, lecz zbiór wzajemnie powi zanych elementów, którym zacz to przypisywa coraz wi ksze znaczenie dzi ki du emu wp ywowi na funkcjonowanie przedsi biorstwa 15. O sukcesie rynkowym w coraz wi kszym stopniu decyduj warto ci niematerialne. Warto ci te determinuj warto rynkow firmy 16. Wszyscy zainteresowani, zwi zani z firm, tj. inwestorzy, dostawcy, konkurenci, przyszli pracownicy, oceniaj jej potencja. Standardem oceny przedsi biorstwa staje si wi c dobre prowadzenie firmy, rozwijanie umiej tno ci podw adnych, tworzenie kultury wspó pracy, czy zadowolenia pracowników. To, w jaki sposób przedsi biorstwo zarz dza warto ciami niematerialnymi ma ogromne znaczenie, gdy decyduje o jego miejscu na rynku i jest przez niego nagradzane 17. Podsumowanie Szacowanie warto ci kapita u intelektualnego w przedsi biorstwach staje si coraz bardziej popularnym narz dziem pomiaru aktywów, potencja- u podmiotu. Wzrost zainteresowaniem niematerialnymi aktywami przedsi biorstwa wynika ze zmian, jakie zachodz w globalnej rzeczywisto ci. Czynnik ludzki jako najwa niejszy zasób przedsi biorstwa zdolny jest do 15 F. Mroczko, P. Skowron, Warto ci niematerialne a warto przedsi biorstwa [w:] M. Czerwi ska, Zarz dzanie kapita em intelektualnym. Istota, pomiar i instrumenty wdra ania, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gda skiego, Gda sk 2007, s Ibidem, s Ibidem, s Seria: Administracja i Zarz dzanie (25)2013 ZN nr 98

15 Efektywno w zarz dzaniu kapita em intelektualnym na przyk adzie wybranych sektorów 343 tworzenia wiedzy - najwa niejszego czynnika produkcji, stanowi cego o warto ci podmiotu. We wszystkich badanych sektorach mo na zdiagnozowa znacz ce dysproporcje pomi dzy efektywno ci kapita u ludzkiego a efektywno ci kapita ów finansowego i strukturalnego. Zjawisko to stanowi dowód na obecno i si oddzia ywania personelu na rozwój przedsi biorstwa i podnoszenie jego warto ci. Intersuj cym zjawiskiem jest poziom kszta towania si wska nika efektywno ci warto ci niematerialnych VAIC TM w sektorze motoryzacyjnym na ni szym poziomie ni w sektorze paliwowym. We wszystkich badanych przedsi biorstwach mo na wskaza na zbli- ony wska nik do jedno ci. W dalszym ci gu dominuj przedsi biorstwa, dla których zasoby materialne s decyduj ce w budowaniu warto ci. Wysoka warto wska nika q-tobina na poziomie 2 pozwala wskaza, e przedsi biorstwo posiada wysoko zaawansowan technologi i kapita intelektualny zdolny do rozwoju firmy i uzyskiwania przewagi konkurencyjnej. Zaprezentowane metody badania wykorzystania zasobów niematerialnych s tylko przyk adami metod s u cych monitorowaniu potencja u intelektualnego przedsi biorstwa. Znaczenia nabieraj równie wszelkiego rodzaju informacje niefinansowe. Niemniej jednak opieranie si na danych historycznych, zawartych w dost pnych sprawozdaniach finansowych mo e prowadzi do ciekawych wniosków i podejmowania stosownych dzia a doskonal cych. Rozpowszechnianie poszczególnych metod w systemie monitorowania kapita u intelektualnego jest wi c pomocnym narz dziem w procesie rozpoznawania sposobów pomna ania warto ci przedsi biorstwa. Bibliografia Dobija D., Pomiar i sprawozdawczo kapita u intelektualnego w organizacjach dzia aj cych w Nowej Gospodarce, Organizacja i Zarz dzanie 1 (115)/2004. Edvinsson L., Malone M.S., Kapita intelektualny. Poznaj prawdziw warto swego przedsi biorstwa odnajduj c jego ukryte korzenie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Fija kowska J., Analiza porównawcza wybranych metod pomiaru i wyceny kapita u intelektualnego, zif.wzr.pl/pim/2012_1_3_36 strona dost pna w dniu: [ r.]. Gierszewska G., Wawrzyniak B., Globalizacja. Wyzwania dla zarz dzania strategicznego, Poltext, Warszawa Kunasz M., Analiza efektywno ci tworzenia warto ci dodanej w oparciu o wykorzystanie materialnych i niematerialnych aktywów metod VAIC wyniki bada, Problemy Jako ci, 3/2006. Laing G., Dunn J., Huges-Lucas S., Applying the VAIC model to Australian hotels. Journal of Intellectual Capital, Vol. 11, No. 3, Mroczko F., Skowron P., Warto ci niematerialne a warto przedsi biorstwa [w:] Czerwi ska M., Zarz dzanie kapita em intelektualnym. Istota, po- ZN nr 98 Seria: Administracja i Zarz dzanie (25)2013

16 344 P. Skowron miar i instrumenty wdra ania, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gda skiego, Gda sk Salej A., Pomiar efektywno ci wykorzystania potencja u intelektualnego, [w:] E. Skrzypek (red.), Zarz dzanie przysz o ci przedsi biorstwa FUTURE 2002, Materia y z konferencji naukowej, Wydawnictwo UMCS Lublin Smuda M., Kapita intelektualne sektora M P (spó ek Newconnect) w dobie kryzysu, Strojny M., Metody i narz dzia pomiaru kapita u intelektualnego w organizacji [w:] D. Dobija (red.), Pomiar i rozwój kapita u ludzkiego przedsi biorstwa. Materia y na konferencj. Wyd. Polska Fundacja Promocji Kadr, Warszawa Study on the measurement of intangible assets and associated reporting practices prepared for the Commission of the European Communities Enterprise Directorate General cy_papers_brs/intangiblesstudy.pdf strona dost pna w dniu: [ r.]. liwa K.R., Ujwary-Gil A., Metoda VAIC TM w ocenie efektywno ci wykorzystania zasobów przedsi biorstwa, Organizacja i Kierowanie 2/2006. Urbanek G., Wycena aktywów niematerialnych przedsi biorstwa, PWE, Warszawa Seria: Administracja i Zarz dzanie (25)2013 ZN nr 98