GOSPODAROWANIE NAWOZAMI W WYBRANYCH GOSPODARSTWACH WIELKOPOLSKI W ŚWIETLE WYMOGÓW DYREKTYWY AZOTANOWEJ ORAZ DOBREJ PRAKTYKI ROLNICZEJ

Transkrypt

1 ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 519: GOSPODAROWANIE NAWOZAMI W WYBRANYCH GOSPODARSTWACH WIELKOPOLSKI W ŚWIETLE WYMOGÓW DYREKTYWY AZOTANOWEJ ORAZ DOBREJ PRAKTYKI ROLNICZEJ Jerzy Kupiec, Janina Zbierska Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu Wstęp Zagadnienia związane z ochroną środowiska na obszarach wiejskich stały się w ostatnich latach niezwykle aktualne. Implementacja do prawa polskiego i wdraŝanie zaleceń Dyrektywy azotanowej (91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991) wymusiły nowe spojrzenie na problematykę ograniczenia zanieczyszczeń obszarowych w kontekście ochrony wód, gleb i powietrza. Opracowanie Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej oraz wyznaczenie przez dyrektorów Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej 21 obszarów szczególnie naraŝonych na azotany ze źródeł rolniczych, zajmujących 6 234,61 km 2, były pierwszymi krokami do opracowania priorytetów oraz działań zmierzających do korzystnych relacji pomiędzy produkcją rolniczą a przyrodą, w duchu zrównowaŝonego rozwoju i polityki proekologicznej państwa [ROZPORZĄDZENIE ]. Główną przyczyną powstawania zanieczyszczeń na obszarach wiejskich jest nieprawidłowe gospodarowanie ściekami bytowo-gospodarczymi oraz nieracjonalne stosowanie nawozów mineralnych i naturalnych, a takŝe niewłaściwe ich przechowywanie. Prowadzi to do przedostawania się nadmiernych ilości biogenów do środowiska, a przede wszystkim do wód powierzchniowych [MITIKKA i in. 2005; SAPEK 1996; ZBIERSKA, KUPIEC 2004]. Wspólna Polityka Rolna (WPR) Unii Europejskiej przez długi czas ukierunkowana była na intensyfikację produkcji rolniczej i maksymalizacje zysków. Miało to zapewnić samowystarczalność i rozwój rynku produktów rolniczych mogącego konkurować z rynkiem amerykańskim. Na plan dalszy zeszły natomiast aspekty związane z ekologią i ochroną środowiska. Niewłaściwe gospodarowanie nawozami było i jest jedną z głównych przyczyn ujemnego wpływu rolnictwa na poszczególne elementy środowiska - rośliny, wodę, glebę i powietrze [ROSZYK, SPIAK 1999; MITIKKA i in. 2005]. Celem badań obejmujących lata było rozpoznanie gospodarowania nawozami mineralnymi i naturalnymi w wybranych gospodarstwach indywidualnych Wielkopolski oraz analiza sposobu przechowywania i rolniczego zagospodarowania nawozów naturalnych. Materiał i metody Przedmiotem badań były 42 indywidualne gospodarstwa rolne o zróŝnicowanej

2 154 J. Kupiec, J. Zbierska wielkości oraz kierunkach produkcji, zlokalizowane w Wielkopolsce (rys. 1). Wielkopolska Poznań Leszno Rawicz Rys. 1. Fig. 1. Rozmieszczenie rejonów badawczych oraz obszarów szczególnie naraŝonych (OSN) na terenie Wielkopolski: rejon 1 - gospodarstwo nr 1; rejon 2 - gospodarstwo nr 8; rejon 3 - gospodarstwa nr 5, 6, 7; rejon 4 - gospodarstwo nr 11; rejon 5 - gospodarstwo nr 12; rejon 6 - gospodarstwo nr 12; rejon 7 - gospodarstwa nr 2, 3, 9, 10, 13, 14; rejon 8 - gospodarstwa nr 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42 Situated of the investigated areas and nitrogen vulnerable zones (NVZ) in the Wielkopolska region: area 1 - farm no 1; area 2 - farm no 8; area 3 - farms no 5, 6, 7; area 4 - farm no 11; area 5 - farm no 12; area 6 - farm no 12; area 7 - farms no 2, 3, 9, 10, 13, 14; area 8 - farms no 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42 Do badań wybrano gospodarstwa powyŝej 5 ha, o zróŝnicowanej specjalizacji produkcji oraz róŝnym poziomie gospodarowania, które zajmują największy areał uŝytków rolnych i mogą znacząco oddziaływać na zanieczyszczenie środowiska. Grunty badanych gospodarstw połoŝone są na obszarach naraŝo nych na azotany pochodzenia rolniczego, wyznaczonych zgodnie z wymogami Dyrektywy Azotanowej UE (91/676/EEC), które charakteryzują się duŝą intensyfikacją produkcji rolnej. W wytypowanych do badań obszarach zagroŝone były wody powierzchniowe. Badania

3 GOSPODAROWANIE NAWOZAMI W WYBRANYCH GOSPODARSTWACH obejmowały lata i dotyczyły gospodarstw usytuowanych w zlewniach następujących rzek: Kopli, Pogony i Dąbrówki, Olszynki, Samicy Stęszewskiej i Mogielnicy, będących pod jurysdykcją RZGW w Poznaniu, oraz Rowu Polskiego i Orli, będących pod jurysdykcją RZGW we Wrocławiu. Wody rzek Dąbrówka, Olszynka, Samica Stęszewska i Mogilnica zostały na pewnych odcinkach wyznaczone jako wraŝliwe na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych. Cieki - Rów Polski i Orla zostały uznane jako wody wraŝliwe na całej swej długości ze względu na przekroczenia stęŝenia azotanów powyŝej 50 mg NO 3 dm -3. Podstawowym źródłem danych były specjalnie opracowane ankiety oraz dodatkowe informacje, które uzyskano bezpośrednio w analizowanych gospodarstwach. Pytania w ankietach sformułowane były w prosty, jednoznaczny sposób i były konsultowane z rolnikami. Odpowiedzi podawane przez rolników były weryfikowane osobiście przez autorów prowadzących badania i pokrywały się w duŝej mierze z wcześniejszymi obserwacjami i spostrzeŝeniami autorów prowadzonymi na niektórych z badanych obszarów (np. zlewni Samicy Stęszewskiej, Rowu Polskiego i Orli). Dotyczyły one przede wszystkim gospodarki nawozowej (dawki i sposób nawoŝenia mineralnego, sposób przechowywania i stosowania nawozów naturalnych). Jakość i stan budowli na odchody zwierzęce (płyty obornikowe, zbiorniki na płynne odchody) w większości badanych gospodarstw była sprawdzana podczas ankietyzacji. Dane zawarte w ankietach dotyczyły głównie zakupionych i wykorzystanych nawozów naturalnych i mineralnych, produkcji zwierzęcej, infrastruktury dotyczącej przechowywania nawozów naturalnych, okresu przechowywania nawozów naturalnych i terminów ich wywozu na pole oraz okresu przyorania. Ilość wytworzonych nawozów naturalnych (obornik, gnojówka, gnojowica) została obliczona na podstawie ilości zwierząt w gospodarstwie. Stany średnioroczne, które posłuŝyły do wyliczenia ilości azotu, fosforu i potasu w wyprodukowanych przez inwentarz Ŝywy nawozach naturalnych, obliczono na podstawie wytycznych dla Sektorowego Programu Operacyjnego. Produkcję nawozów naturalnych obliczono wg wytycznych Rozporządzenia Rady Ministrów z dn. 18 maja 2005 r. (Dz. U. Nr 93, poz. 778, 779 i 780) oraz zaleceń Krajowego Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich [NOWAK i in. 2004]. Zawartości makroskładników (NPK) w odchodach obliczono wg MAZURA [1997, za WRZEŚNIOWSKIM i in. 1997] - w oborniku bydła i trzody, wg GÓRSKIEGO [1997, za WRZEŚNIOWSKIM i in. 1997] w gnojówce bydła i trzody, wg WRZEŚNIOWSKIEGO i in. [1997] w odchodach drobiu i koni. Zapotrzebowanie na płytę obornikową oraz zbiornik na gnojówkę lub gnojowicę obliczono ze stanu średniorocznego na podstawie najwyŝszej obsady DJP w ciągu trzech badanych okresów. Otrzymane wyniki dotyczące zapotrzebowania na płytę obornikową i zbiornik na płynne odchody porównano ze stanem faktycznym tych budowli w gospodarstwach. ObciąŜenie składnikami nawozowymi pochodzącymi z nawozów mineralnych obliczono za podstawie zakupu w danym roku. Uzyskane wyniki dotyczące obsady zwierząt, terminu stosowania, dawek nawozów naturalnych wykorzystywanych przez rolników, porównano z wymogami Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej, zapisami Dyrektywy Azotanowej 91/676/EWG oraz programami działań mającymi na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych dla obszarów szczególnie naraŝonych, określonymi na drodze Rozporządzeń Dyrektorów Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej [PROGRAM ]. Na podstawie rozmów z rolnikami moŝna było równieŝ wywnioskować, Ŝe nie prowadzą oni zbilansowanej gospodarki nawozami i nie uwzględniają tych składników, które wprowadzają do gleby z nawozami naturalnymi. Wyniki i dyskusja

4 156 J. Kupiec, J. Zbierska Powierzchnia gospodarstw wytypowanych do badań wahała się w granicach od 6,7 do 85,8 ha (tab. 1). Nr gospodarstwa Farm s number Tabela 1; Table 1 Ilość składników w zakupionych nawozach w przeliczeniu na ha uŝytków rolnych (średnia z trzech okresów) The amount of nutrients in the bought fertilizers and manures per ha of land use (the mean of three periods) Powierzchnia gospodarstwa Farm area (ha) Nawozy mineralne Fertilizers Nawozy naturalne Manures N P 2O 5 K 2O N P 2O 5 K 2O kg ha -1 UR; LU ,0 98,5 45,9 56,7 20,7 13,0 15,6 2 14,8 164,1 41,1 58,4 0,0 0,0 0,0 3 14,5 170,2 21,2 31,9 0,0 0,0 0,0 4 10,5 111,3 30,7 33,5 0,0 0,0 0,0 5 30,0 139,3 41,2 69,9 16,5 14,7 7,3 6 13,0 255,0 80,0 121,7 0,0 0,0 0,0 7 20,0 270,8 73,8 125,1 0,0 0,0 0,0 8 25,2 104,5 30,2 30,2 0,0 0,0 0,0 9 14,3 118,8 39,0 61,3 0,0 0,0 0, ,4 74,3 54,6 54,6 91,0 56,9 68, ,0 105,1 17,0 8,5 0,0 0,0 0, ,0 15,9 0,0 0,0 0,0 0,0 0, ,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0, ,7 110,2 36,1 36,1 0,0 0,0 0,0 15 6,7 0,0 0,0 0,0 29,9 18,7 22,5 16 8,3 64,9 21,6 21,6 0,0 0,0 0,0 17 9,0 111,7 53,1 53,1 0,0 0,0 0, ,0 94,9 25,3 25,3 0,0 0,0 0, ,7 80,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0, ,1 59,7 0,0 0,0 0,0 0,0 0, ,1 58,0 18,3 18,3 0,0 0,0 0, ,5 58,5 0,0 0,0 33,8 21,1 25, ,0 78,5 32,9 31,3 0,0 0,0 0, ,3 61,2 23,3 23,3 0,0 0,0 0, ,9 35,3 0,0 0,0 105,2 93,5 46, ,0 59,8 0,0 20,2 0,0 0,0 0, ,6 69,9 24,7 50,6 0,0 0,0 0, ,6 86,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0, ,7 62,1 17,1 17,1 0,0 0,0 0, ,2 81,4 0,0 0,0 26,2 16,4 19,7

5 GOSPODAROWANIE NAWOZAMI W WYBRANYCH GOSPODARSTWACH ,4 71,3 20,0 20,0 0,0 0,0 0, ,0 85,6 8,9 8,9 0,0 0,0 0, ,3 83,3 10,0 10,0 0,0 0,0 0, ,9 17,7 0,0 0,0 0,0 0,0 0, ,3 47,4 0,0 0,0 52,7 46,8 23, ,2 111,6 15,9 26,0 0,0 0,0 0, ,8 136,2 37,2 35,8 0,0 0,0 0,0 38 8,8 120,3 41,2 41,2 0,0 0,0 0, ,7 109,8 15,3 15,3 0,0 0,0 0, ,0 42,4 7,1 7,1 0,0 0,0 0,0 41 8,8 124,7 27,2 27,2 15,9 9,9 11, ,0 122,4 0,0 68,0 0,0 0,0 0,0 Średnia wielkość gospodarstwa wynosiła 19,0 ha. Ponad 45% gospodarstw nie przekraczało 15 ha. Większość gospodarstw prowadziła działalność wielokierunkową nastawioną na produkcję roślinną i zwierzęcą. Wyjątek stanowiły gospodarstwa nr 5 i 41, które nie posiadały zwierząt oraz gospodarstwo nr 7, posiadające wyłącznie kury na własne potrzeby. W strukturze zasiewów dominowały zboŝa (75,2%). Pozostałe grupy roślin to: okopowe, które zajmowały 9,3% powierzchni zasiewów, przemysłowe - 3,4% udziału w strukturze zasiewów oraz inne - 12,1% powierzchni (głównie rośliny na zielonkę i warzywa). W produkcji zwierzęcej zdecydowana większość gospodarstw specjalizowała się w chowie bydła mlecznego oraz trzody. Drób, króliki oraz konie stanowiły niewielki udział, a ich chów ukierunkowany był na potrzeby własne. ObciąŜenie uŝytków rolnych przez inwentarz Ŝywy wahało się od 0-4,1 DJP na ha (tab. 2). W 17 gospodarstwach (40,5%) obsada zwierząt przekraczała dozwoloną w Kodeksie Dobrej Praktyki Rolniczej (KDRP) oraz w programach działań wielkość 1,5 DJP na ha. Produkcja azotu w nawozach naturalnych (obornik, gnojówka, gnojowica) w przypadku gospodarstw nr 2, 9, 10, 12, 23 i 24 przekraczała wielkości ustalone w KDPR i programach działań [ROTOWSKA 2003]. W gospodarstwach nr 23 i 24 ilości wytworzonego azotu były o ponad 100% wyŝsze od zaleceń, tylko w gospodarstwie nr 10 to przekroczenie było niewielkie, zaledwie 0,6 kg na ha UR (tab. 2). Obliczone ilości wyprodukowanego z nawozami naturalnymi fosforu (P 2 O 5 ) i potasu (K 2 O) wahały się od 0-101,5 kg P 2 O 5 i od 0-401,1 kg K 2 O na ha. 21,4% rolników, mimo niekiedy duŝej obsady zwierząt w gospodarstwie, zakupywała dodatkowo nawozy naturalne w formie obornika, ograniczając przy tym zuŝycie nawozów sztucznych, bądź zastępując je nimi zupełnie (tab. 1). Część rolników (głównie z rejonu 8, rys. 1) wykorzystywała łatwo dostępny i tani obornik kurzy z fermy drobiu zlokalizowanej w śylicach k. Rawicza. Tabela 2; Table 2 Inwentarz Ŝywy w badanych gospodarstwach w przeliczeniu na ha -1 UR oraz suma składników w wyprodukowanych nawozach naturalnych (średnia z lat ) The livestock in the investigating farms per ha -1 of land use and manure nutrients sum (mean for ) Nr gospodarstwa Farm s number Rodzaj inwentarza Livestock category DJP na ha -1 UR LSU per ha Składniki w nawozach naturalnych Manure nutrients N P 2O 5 K 2O kg ha -1 UR; LU

6 158 J. Kupiec, J. Zbierska Trzoda; Pigs 0,8 68,2 20,3 81,9 2 Bydło, trzoda; Cattle, pigs 2,8 185,4 75,8 199,3 3 Bydło, trzoda; Cattle, pigs 1,8 119,3 47,7 129,4 4 Bydło, trzoda, drób; Cattle, pigs, poultry 0,9 75,7 23,3 89,9 5-0,0 0,0 0,0 0,0 6 Trzoda; Pigs 0,8 67,0 19,9 80,5 7 Drób; Poultry 0,0 0,6 0,5 0,2 8 Bydło, drób; Cattle, poultry 0,1 9,2 4,2 9,4 9 Bydło, trzoda; Cattle, pigs 2,8 185,2 74,9 199,9 10 Bydło, trzoda, drób; Cattle, pigs, poultry 2,7 170,6 74,6 177,8 11 Trzoda; Pigs 1,3 107,5 31,9 129,0 12 Trzoda; Pigs 2,5 210,1 62,4 252,1 13 Trzoda; Pigs 1,4 116,4 34,6 139,6 14 Trzoda; Pigs 0,7 57,1 17,0 68,5 15 Trzoda; Pigs 1,1 91,5 27,2 109,8 16 Bydło, trzoda; Cattle, pigs 1,2 75,1 33,0 78,2 17 Konie, bydło, trzoda, drób Horses, cattle, pigs, poultry 1,7 114,0 47,2 122,0 18 Bydło; Cattle 1,6 97,9 43,1 101,8 19 Bydło, trzoda; Cattle, pigs 1,5 97,1 40,6 103,3 20 Bydło, trzoda, drób; Cattle, pigs, poultry 1,2 77,9 33,9 81,5 21 Bydło, trzoda, drób, króliki Cattle, pigs, poultry, rabbits 1,3 88,4 37,3 93,2 22 Bydło, trzoda, drób; Cattle, pigs, poultry 0,8 64,9 21,2 75,7 23 Trzoda; Pigs 4,1 341,7 101,5 410,0 24 Trzoda; Pigs 4,1 341,7 101,5 410,1 25 Trzoda; Pigs 0,3 24,3 7,2 29,1 26 Bydło, trzoda, drób; Cattle, pigs, poultry 1,9 117,1 51,4 121, Bydło, trzoda, drób; Cattle, pigs, poultry 1,7 106,2 45,6 111,7 28 Bydło, trzoda; Cattle, pigs 1,5 94,2 41,1 98,4 29 Bydło, trzoda, drób; Cattle, pigs, poultry 1,7 106,5 45,7 112,0 30 Bydło, trzoda, drób; Cattle, pigs, poultry 2,0 125,9 54,7 131,7 31 Bydło, drób; Cattle, poultry 1,3 82,5 36,5 85,5 32 Bydło, drób; Cattle, poultry 1,5 95,8 42,3 99,5 33 Bydło, trzoda, drób; Cattle, pigs, poultry 1,9 123,2 51,6 131,0 34 Bydło, trzoda, drób; Cattle, pigs, poultry 2,2 138,7 59,3 146,1 35 Bydło, trzoda; Cattle, pigs 1,1 72,7 30,5 77,2 36 Bydło, trzoda, drób; Cattle, pigs, poultry 1,2 79,8 33,3 85,1 37 Trzoda; Pigs 0,1 6,7 2,0 8,0 38 Konie, bydło, trzoda, drób Horses, cattle, pigs, poultry 2,3 145,6 62,1 153,7 39 Bydło, trzoda; Cattle, pigs 2,3 145,3 63,1 152,1 40 Bydło, trzoda, drób; Cattle, pigs, poultry 1,4 87,4 37,6 91,9 41-0,0 0,0 0,0 0,0

7 GOSPODAROWANIE NAWOZAMI W WYBRANYCH GOSPODARSTWACH Bydło, trzoda; Cattle, pigs 2,1 128,3 56,4 133,5 Porównując gospodarstwa pod kątem budowli związanych z przechowywaniem nawozów naturalnych (płyta obornikowa, zbiornik na gnojówkę lub gnojowicę) moŝna stwierdzić, Ŝe większość gospodarstw nie dysponowała odpowiednią infrastrukturą. W 64,3% gospodarstw zanotowano brak jakiejkolwiek płyty obornikowej, a 9,5% gospodarstw nie posiadało Ŝadnego zbiornika na gnojówkę czy gnojowicę (tab. 3). Nr gospodarstwa Farm number Zapotrzebowanie na budowle do przechowywania nawozów naturalnych oraz istniejące juŝ konstrukcje w badanych gospodarstwach The demand for new containers the existing structures needed for manure storage on farms Zapotrzebowanie na płytę Demand for dung grids Zapotrzebowanie na zbiornik Demand for tank Powierzchnia płyty gnojowej The surface of the dung grid Tabela 3; Table 3 Pojemność zbiornika The capacity of tanks m 2 m 3 m 2 m

8 160 J. Kupiec, J. Zbierska Spośród 42 badanych gospodarstw 35,7% miało płytę obornikową i aŝ 90,5% zbiornik na płynne nawozy naturalne. Budowle te były jednak niewystarczające i nie spełniały określonych norm. Zaledwie 40% gospodarstw, które zadeklarowały posiadanie płyty obornikowej i 13,2% deklarujących posiadanie zbiornika, spełniało normy pod względem przechowywania odchodów przez wymagany okres 6 miesięcy. Stan techniczny tych budowli budził jednak sporo zastrzeŝeń. Z obserwacji własnych wynika, Ŝe w przypadku zbiorników ciecz często przenikała do gruntu ze względu na małą szczelność betonu, aŝurowe ściany czy brak betonowego dna. W przypadku obornika były to bardzo wysokie pryzmy, znacznie wyŝsze niŝ zalecane 2 m [Kodeks ; PLESKOT 2006]. Natomiast 60% gospodarstw deklarujących posiadanie płyty i 78,6% zbiornika, jak wykazały badania, miało budowle niewystarczające na przechowywanie przez tak długi okres ekskrementów zwierzęcych. W gospodarstwach 8 i 13 obornik przetrzymywany był przez wymagane 6 miesięcy w oborach głębokich (tab. 4). Spośród ankietowanych 42 rolników najwięcej, bo aŝ 47,6% oświadczyło, Ŝe składuje obornik przez 6 miesięcy. 26,2% ankietowanych deklarowało przechowywanie płynnych nawozów naturalnych przez okres 6 miesięcy. Czteromiesięczny okres magazynowania gnojówki i gnojowicy oraz składowania obornika był charakterystyczny dla 33,3% gospodarstw. Tabela 4; Table 4 Czas przechowywania nawozów naturalnych w badanych gospodarstwach rolnych The period of manure storage on the investigated farm Liczba miesięcy przechowywania Number of storage month przechowujących obornik w oborze głębokiej storage in a deep bedding animal housen Liczba gospodarstw; Number of farms składujących obornik na pryzmie storage of solid manure przechowujących gnojówkę lub gnojowicę w zbiorniku storage of liquid manure in a tank >

9 GOSPODAROWANIE NAWOZAMI W WYBRANYCH GOSPODARSTWACH Gospodarowanie nawozami naturalnymi w większości przypadków było poprawne, na ogół zgodne z zaleceniami KDPR oraz z zapisami programów działań. Rolnicy wywozili odchody inwentarskie na pola głównie jesienią, pod oziminy oraz wiosną przed ruszeniem wegetacji (rys. 2). Zaledwie 5 rolników stosowało obornik wczesną zimą, a 4 rolników z kolei oświadczyło, Ŝe w tym samym czasie stosuje gnojówkę bądź gnojowicę. W jednym przypadku wywoŝono obornik, a w trzech przypadkach płynne nawozy naturalne późną zimą. Poza okresem wegetacji nawoŝono głównie uŝytki zielone, co mogło stanowić zagroŝenie dla środowiska, a w szczególności dla jakości wód podziemnych i powierzchniowych, ze względu na migrację składników pokarmowych. Część rolników stosowało nawozy naturalne w okresie innym aniŝeli zdefiniowany w ankiecie. Najczęściej był to termin krótko po Ŝniwach (sierpień). ZastrzeŜenia moŝe jednak budzić sposób aplikowania płynnych nawozów naturalnych. Rolnicy nie posiadali urządzeń, dzięki którym mogliby nawozić rośliny w okresie wegetacji wgłębnie, tzn. doglebowo. Najczęściej rozlewali gnojówkę czy teŝ gnojowicę bezpośrednio na glebę, co mogło powodować dość znaczne straty azotu w postaci emisji amoniaku [KUPIEC, ZBIERSKA 2006], bowiem 22 rolników nie przyorywało nawozów naturalnych zaraz po ich wywiezieniu. W wielu przypadkach zabieg ten wykonywano dopiero po 5 dniach.

10 162 J. Kupiec, J. Zbierska jesień autumn inny other wczesna zima early winter 0 wiosna spring późna zima late winter Obornik Solid manure Gnojówka lub gnojowica Liquid manure Rys. 2. Fig. 2. Stosowane przez badanych rolników okresy wywozu nawozów naturalnych na pola The applied timing of manure application on fields by farmers Wnioski 1. Powierzchnia płyt obornikowych lub pojemność zbiorników na płynne nawozy naturalne w większości gospodarstw nie wystarczała na wymagane okresy przechowywania przy istniejącej obsadzie zwierząt. 2. Brak odpowiednich budowli do przechowywania nawozów naturalnych jest w głównej mierze spowodowany brakiem wcześniej takich wymogów. Nieodpowiednia wielkość płyt czy zbiorników, lub często ich brak wymusza częstsze ich wywoŝenie na pola w niewłaściwych terminach, bądź teŝ składowanie na nieizolowanych powierzchniach w miejscach do tego nieodpowiednich. 3. Późne przyorywane nawozów naturalnych, kilka dni po ich wywiezieniu na pole, stwarzało potencjalną moŝliwość strat składników pokarmowych i ich rozproszenia w środowisku naturalnym. 4. Wysokie nawoŝenie mineralne, szczególnie azotem, moŝe wynikać z niezbilansowanej gospodarki składnikami pokarmowymi. Z badań ankietowych i wywiadów wynika, Ŝe w większości gospodarstw rolnicy nadal nie uwzględniają ilości składników dostarczanych z nawozami naturalnymi. Literatura DYREKTYWA RADY (91/676/EWG) z dnia 12 grudnia 1991 roku dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego.

11 GOSPODAROWANIE NAWOZAMI W WYBRANYCH GOSPODARSTWACH KUPIEC J., ZBIERSKA J Emisja gazowych form azotu w wielkoobszarowych gospodarstwach Wielkopolski. PTPN Poznań: Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju wsi, Ministerstwo Środowiska. Duer I., Fotyma M., Madej A. (Red.), Warszawa: 112 ss. MITIKKA S., BRITSCHGI R., GRANLUND K., GRÖNROOS J., KAUPPILA P., MÄKINEN R., NIEMI J., PYYKKÖNEN S., RAATELAND A., SILVO K Report on the implementation of the Nitrates Directive in Finland Helsinki, Finnish Environment Institute: 92 ss. NOWAK D., ŁUKOMSKA H., PIECZYŃSKA K., NADRABSKA J Produkcja rolna na obszarach szczególnie naraŝonych na zanieczyszczenia rolnicze. KCDRRiOW, Poznań: 20 ss. PLESKOT R Budowa płyty obornikowej. Top Agrar Polska. PWR 05: PROGRAM Działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych dla obszaru szczególnie naraŝonego, określonego na drodze Rozporządzenia Dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej we Wrocławiu z dnia r.: 18 ss. ROTOWSKA A Wzorcowy program działań dla obszarów szczególnie naraŝonych na azotany pochodzenia rolniczego z uwzględnieniem specyfiki regionów Polski i występujących problemów rolno-środowiskowych. Warszawa. Opracowanie na zamówienie Ministerstwa Środowiska: 31 ss. ROZPORZĄDZENIE Dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Poznaniu z dnia 2 grudnia 2003 r. w sprawie określenia wód wraŝliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych oraz obszarów szczególnie naraŝonych, z których odpływ azotu ze źródeł rolniczych do tych wód naleŝy ograniczyć. Dziennik Urzędowy Województwa Wielkopolskiego Nr 192, poz ROSZYK E., SPIAK Z ZagroŜenie środowiska przez nawozy, w: ZagroŜenia, ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczo-rolniczego Bieszczad. Sobota J. (Red.), Wyd. AR we Wrocławiu: ROZPORZĄDZENIE RADY MINISTRÓW z dnia 18 maja 2005 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów Unii Europejskiej objętej planem rozwoju obszarów wiejskich. Dz. U. Nr 93, poz. 778, 779 i 780. SAPEK B Bilans azotu w gospodarstwie rolnym. Konf. Międzyn. Nadmiar azotu w rolnictwie czynnikiem zagroŝenia zdrowia człowieka IMUZ Falenty: WRZEŚNIOWSKI Z., SOSNOWSKA W., STEMPEL R Tabele pomocnicze do planowania działalności gospodarczej. Wyd. ART Olsztyn: 112 ss. ZBIERSKA J., KUPIEC J Nadmiar azotu w produkcji rolnej w gospodarstwach indywidualnych na obszarze zlewni rzeki Samicy Stęszewskiej. Roczniki AR w Poznaniu, Melioracje i InŜynieria Środowiska 25: Słowa kluczowe: gospodarowanie nawozami, gospodarstwa indywidualne, nawozy naturalne Streszczenie Rozpoznano kierunki i poziom produkcji w wybranych gospodarstwach Wielkopolski, pod kątem zuŝycia nawozów mineralnych, produkcji i zuŝycia nawozów naturalnych, terminów oraz dawek zastosowanych nawozów, przechowywania nawozów naturalnych i częstotliwości ich usuwania, oraz obsady zwierząt w DJP na ha.

12 164 J. Kupiec, J. Zbierska Badania koncentrowały się w głównej mierze na obszarach naraŝonych na azotany pochodzenia rolniczego wyznaczonych na podstawie zaleceń Dyrektywy Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. oraz na obszarach o intensywnej produkcji rolniczej. W pracy przedstawiono wyniki badań uzyskanych w wyniku ankietyzacji indywidualnych gospodarstw rolnych róŝniących się kierunkiem oraz intensywnością produkcji. Badania wykazały, Ŝe obsada zwierząt w wybranych gospodarstwach indywidualnych, obliczona w DJP na ha, często przekraczała dozwoloną w Kodeksie Dobrej Praktyki Rolniczej obsadę 1,5 DJP na ha. Średnie zuŝycie azotu zawartego w nawozach naturalnych w większości przypadków nie przekraczało dozwolonej ilości 170 kg ha -1. W zakupionych nawozach mineralnych gospodarstwa wniosły średnio 92,2 kg N ha -1. Zbyt mała powierzchnia płyt obornikowych oraz zbiorników na płynne nawozy naturalne lub często ich brak, powodowały nieracjonalną gospodarkę tymi nawozami, co stanowiło potencjalne zagroŝenie dla środowiska, w szczególności jakości wód. MANAGEMENT OF FERTILIZERS AND MANURES IN SELECTED FARMS OF WIELKOPOLSKA REGION IN RELATION TO NITRATE DIRECTIVE AND GOOD AGRICULTURAL PRACTICE RULES Jerzy Kupiec, Janina Zbierska Department of Ecology and Environmental Protection, Agricultural University, Poznań Key words: application management, individual farms, manures Summary European Nitrate Directive 91/676/EEC requires evaluation of agricultural farm condition in Poland as a supportive element of sustainable rural development. Rules of Code of Good Agricultural Practice and programs of activities in nitrate vulnerable zone (NVZ) based on Nitrate Directive are required. The main aim of the presented work was to investigate of condition polish farms in relation to European Union s and Poland s demands. In period , 42 private farms located in nitrate vulnerable zones in South and Central Wielkopolska Region were investigated. Fertilizer and manure application, timing of application, animal manure, nitrogen, phosphorus and potassium production, estimation of livestock unit (LSU) per ha, dimension of constructions for manures storage were presented. Surveys showed that staff of livestock unit per ha in many cases was to big (over 1.5 LSU ha -1 ). The shortage of liquid and solid manure constructions was noticed. Mgr inŝ. Jerzy Kupiec Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego ul. Piątkowska 94 C POZNAŃ

13 GOSPODAROWANIE NAWOZAMI W WYBRANYCH GOSPODARSTWACH jkupiec@au.poznan.pl