Mirosława Jastrząb-Mrozicka Wskaźnik skolaryzacji

Transkrypt

1 Wskaźnik skolaryzacji 89 Mirosława Jastrząb-Mrozicka Wskaźnik skolaryzacji Autorka pokazuj, ja k - w zalżności od przyjętj mtody pomiaru - otrzymuj się zróżniwan wilkości tzw. wskaźnika skolaryzacji, inaczj - wskaźnika poziomu powszchności kształcnia. W porównaniach międzynarodowych nalży zatm zidntyfikować sposób konstruowania wskaźnika skolaryzacji, poniważ w zalżności od przyjętj mtody wyniki mogą okazać się niporównywaln. Próba okrślnia wskaźnika skolaryzacji (lub moż lpij - wskaźnika powszchności kształcnia) napotyka przynajmnij dwa rodzaj trudności. Występują on zwłaszcza wówczas, gdy ów wskaźnik pragnimy wykorzystać do porównań międzynarodowych. W grunci rzczy chodzi o odstk osób z dango rocznika lub grupy wiku podjmujących naukę na okrślonym poziomi. Omawiany wskaźnik ma więc zastosowani raczj do szkolnictwa ponadobligatoryjngo, choć moż być wykorzystywany przy okrślniu ralizacji obowiązku szkolngo. Pirwszy rodzaj trudności polga na tym, ż poszczgóln poziomy dukacji ni są jdnakow w różnych krajach, a nawt w tym samym kraju mamy rozmaitość form kształcnia i czasu jgo trwania na tym samym poziomi. Przystępując zatm do okrślania omawiango wskaźnika musimy ustalić, jaki rodzaj kształcnia będzi jgo przdmiotm. W statystykach uwzględnia się najczęścij trzy poziomy kształcnia: podstawow, śrdni i wyższ, nazywan inaczj pirwszym drugim i trzcim poziomm kształcnia. Każdy z tych poziomów różni się pod względm liczby lat, jaki są do nigo zaliczan i tn fakt zasadniczo utrudnia porównania. Nikidy wprowadza się podziały bardzij szczgółow, np. rozróżnia się kształcni ogóln i zawodow na poziomi śrdnim lub akadmicki i niakadmicki na poziomi wyższym. Drugi rodzaj trudności polga na znalziniu odpowidnigo układu odnisinia dla liczby kształnych, aby stosunkowo najtrafnij okrślić wskaźnik skolaryzacji. Prcyzja i trafność obliczń jst tym większa, im dokładnijszymi informacjami statystycznymi dysponujmy. Praktyczni niosiągaln są jdnak taki dan, któr, przy wspomnianj rozmaitości struktury zbiorowości kształnych, pozwalałyby na bzdyskusyjn i pwn obliczni owgo wskaźnika. Zawsz mamy do czyninia z mnijszym lub większym przybliżnim. Najprostszym wskaźnikim powszchności kształcnia jst liczba uczniów lub studntów przypadających na 1000,10 tys. czy 100 tys. ludności kraju. Jak widać na przykładzi pokazywanym w tabli 1, liczba studntów na 100 tys. miszkańców jst ni najgorszym wskaźnikim i dość wyraźni pokazuj różnic między poszczgólnymi krajami. Budzi on jdnak liczn zastrzżnia i bardzij rztln wydaj się wnioskowani o stopniu skolaryzacji, gdy układm odnisinia dla liczby kształnych jst grupa ludności odpowiadająca wikim założonym dla słuchaczy dango poziomu kształcnia. Przykład takigo

2 90 Mirosława Jastrząb-Mrozicka wskaźnika pokazano równiż w tabli 1. Jst to odstk, jaki stanowi liczba uczniów poszczgólnych poziomów nauczania w stosunku do liczby ludności w grupi wiku odpowiadającj tym poziomom nauczania. Wskaźnik tn jst na ogół zawyżony, poniważ ni zdarza się, aby przdział wikowy dla poszczgólnych poziomów kształcnia ni był w praktyc przkraczany. Na przykład w Roczniku statystycznym UNESCO w krajach uropjskich liczbę osób studiujących na trzcim poziomi odnosi się do populacji ludności w wiku lat, a wśród studntów są ni tylko osoby w tym wiku. Im większ jst odchylni rzczywistgo wiku zbiorowości studntów od tortyczngo przdziału przyjętgo jako układ odnisinia, tym mnij rztlny jst oszawany wskaźnik. Z drugij strony w populacji osób w wiku lat mogą być już taki, któr studia ukończyły i tn fakt sprzyja zaniżaniu owgo wskaźnika, gdybyśmy chcili na jgo podstawi wnioskować o szansach na kształcni w danj grupi wiku. Zawodność tj procdury ustalania wskaźnika skolaryzacji widać na niższych szczblach kształcnia, gdzi często wynosi on ponad 100. Jżli birzmy pod uwagę kształcni obligatoryjn lub bardzij upowszchnion, to faktyczna liczba uczniów dango poziomu szkół, będących w różnym wiku przkracza liczbę ludności w grupi wiku stanowiącj układ odnisinia. Na ogół z takimi sytuacjami mamy do czyninia na pirwszym i drugim poziomi kształcnia. Warto jdnak odnotować, ż w Kanadzi w 1990 r. tak obliczony wskaźnik skolaryzacji na poziomi trzcim wynosił ogółm 96%, a wśród kobit 106%. Mimo tych zastrzżń, w tabli 1 dostrzgamy obraz różnic w kwstii powszchności kształcnia w różnych krajach. W odnisiniu do studiów wyższych obraz tn, idntyfikowany dwoma wskaźnikami, jst podobny, choć ni zawsz zbiżny. Możmy zatm mówić o tym, ż w jdnym kraju kształci się względni więcj osób niż w innym, lcz ni powinniśmy na tj podstawi szawać ani wnioskować o wilkości różnic. Do tgo nizbędn jst poznani struktury szkolnictwa porównywanych krajów oraz szczgółów dotyczących obliczania populacji szkolnj. Wspomniano wczśnij, ż wskaźnik będący odstkim, jaki stanowi liczba uczniów w populacji danj grupy wiku, jst zwykl zawyżony. Można by go uściślić, odnosząc do tj populacji tylko osoby kształcąc się w tym wiku lub odnosząc liczbę osób kształcących się na poszczgólnych poziomach z jdngo rocznika do populacji tgo rocznika. Uzyskujmy wówczas obraz statystyczny, który jdnak, wraz z upływm czasu, pokazuj dość trafni zmiany dostępności kształcnia dla koljnych roczników. Do tgo clu nizbędn są jdnak dość szczgółow statystyki, dotycząc zarówno ogółu ludności wdług wiku, jak i kształcących się na różnych poziomach. Dysponując takimi danymi możmy obliczyć: - wskaźnik skolaryzacji każdgo rocznika w ogól, bz względu na sżczbl kształcnia lub na poszczgólnych poziomach; - wskaźnik skolaryzacji w dowolni dobranych przdziałach wikowych, odpowidnio do różnych poziomów lub typów kształcnia. Przykład takigo podjścia pokazano w tabli 2 dla szkół śrdnich w Polsc, w tabli 3 dla szkół wyższych w Polsc, a w tabli 4 dla studiów na poziomi trzcim w wybranych krajach uropjskich. W tabli 2 pokazano odstk osób kształcących się w szkołach ponadpodstawowych, a więc na poziomi drugim, z każdgo rocznika w przdzial lat w licach ogólnokształcących i lat w zasadniczych lub śrdnich szkołach zawodowych. Zaprzntowano równiż odstk, jaki stanowi liczba uczniów w poszczgólnych typach szkół w populacji danj grupy wiku, w tym w grupi lat, która jst dla Polski układm od

3 Wskaźnik skolaryzacji 91 nisinia do obliczania współczynnika skolaryzacji na poziomi śrdnim w Roczniku statystycznym UNESCO. Widać wyraźni, ż mało uprawnion jst twirdzni, ż w Polsc na poziomi ponadpodstawowym kształci się dokładni okrślony procnt rocznika. W tym samym bowim roku odstk kształnych 18-latków jst niższy niż osób młodszych. Wynika to ni tyl z zwiększnia liczby kształnych w ostatnich latach, il z tgo, ż część 18-latków zakończyła swoją dukację w ramach kształcnia na poziomi drugim. Poszrzając grupę odnisinia, uzyskujmy raz niższy odstk kształnych w grupach wikowych, poniważ raz więcj osób kończy swoją dukację na tym poziomi, a faktyczny wik uczniów w raz mnijszym stopniu przkracza wik tortyczny. W ostatnim rzędzi tabli 2 pokazano wskaźnik skolaryzacji obliczony w sposób omówiony przy przntacji tabli 1. Okazuj się, ż jst on zawyżony w porównaniu z innymi wskaźnikami liczonymi dla grup wiku. Widzimy zatm, jaki różnic wskaźnika skolaryzacji można uzyskać pracując na szczgółowych danych, w zalżności od tgo, birzmy pod uwagę zarówno z strony zbiorowości uczniów, jak i układu odnisinia. Każdy z przytoczonych wyników odzwircidla stan na początk roku szkolngo 1994/95. Stwirdzni, ż w Polsc kształci się taki lub inny odstk populacji rocznika powinno mić odnisini do tj daty. Ocna, ż odstk tn jst większy lub mnijszy od analogiczngo, liczongo wczśnij lub gdzi indzij, jst tylko przybliżona. Ocniani na tj podstawi szans kształcnia populacji w okrślonj grupi wiku jst niuprawnion, poniważ obliczany współczynnik moż się zminić ni tylko w przypadku wzrostu lub spadku liczby kształnych, al takż w wyniku przsunięć między rodzajami kształcnia na danym poziomi, różniącym się liczbą lat nauki. W tabli 3 przdstawiono w analogiczny sposób obliczony wskaźnik skolaryzacji na poziomi wyższym, lub inaczj - na poziomi trzcim. Jst on zróżniwany dla poszczgólnych roczników oraz dla grup wiku, a takż różni się w zalżności od przyjętj dfinicji szkolnictwa wyższgo. Najwyższy jst wówczas, gdy uwzględnimy wszystkich kształcących się w szkołach ponadśrdnich, zmnijsza się, gdy odnosimy go tylko do szkół mających status uczlni. Różny będzi w zalżności od tgo, czy uwzględnimy (czy tż ni) wyższ szkolnictwo odpłatn (studia wiczorow lub zaoczn). Różnic ni pokazan w tabli (z powodu braku takigo podziału w dostępnych statystykach) będą tż uzalżnion od tgo, czy uwzględnimy tylko kształcni na poziomi magistrskim, czy równiż zawodowym. Nalży dodać, ż wskaźniki przdstawion w tabli są zaniżon, poniważ ni uwzględniono w nij studiów kstrnistycznych oraz osób studiujących za granicą. Ni uwzględniono tż studntów obkrajowców, jst ważn przy porównywaniu z innymi krajami, poniważ w statystykach niktórych z nich są oni uwzględnini. Na podstawi danych zawartych w tabli 3 ni można jdnoznaczni stwirdzić, iż w jakimś okrsi kształci się w Polsc na takich czy innych studiach pwin odstk rocznika, ani tż ż np. w roku 2000 wilkość ta zmini się, np. wzrośni do poziomu wyrażongo jdną liczbą. Nalżałoby odpowidzić, którgo rocznika i na jakich studiach. Często mówi się ostatnio, na podstawi prognoz Ministrstwa Edukacji Narodowj, ż właśni około roku 2000 będzi się w Polsc kształcić blisko 30% rocznika lub grupy wikowj. Gdyby uwzględnić cał kształcni ponadśrdni (oczywiści bz kursów czy szkolń) i brać pod uwagę 20-latków, to, dodając szans podjęcia nauki w późnijszym wiku (propozycj ni mówią nic o tym, ż ma podjąć naukę 30% np. 20-latków, tylko rocznika lub grupy wikowj, można więc sądzić, iż moż to nastąpić w różnych tapach życia), można przy

4 92 Mirosława Jastrząb-Mrozicka puszczać, ż stan na grudziń 1994 r. ni odbigał znaczni od proponowango na rok Jżli tn poziom skolaryzacji ma nas zbliżyć do standardów uropjskich w tym zakrsi, to jstśmy od nich stosunkowo nidalko. W ostatnim rzędzi tabli 3 pokazano, jaki procnt grupy wikowj lat stanowi ogólna liczba studntów. Okazuj się, ż tak liczony wskaźnik jst zawyżony w stosunku do wyników uzyskanych przy bardzij prcyzyjnych obliczniach. Stosując go oraz uwzględniając cał szkolnictwo ponadśrdni, można wykazać, ż zbliżamy się do poziomu prognozowango na rok Biorąc jdnak pod uwagę tylko studia dzinn, jstśmy bardzo dalko od ralizacji postulatu kształcnia na poziomi wyższym 30% grupy wikowj lub rocznika. Z braku analogicznych danych statystycznych dotyczących stopnia skolaryzacji w innych krajach, ni możmy odpowidzić na pytani, czy ow 30% rocznika kształnych w szkołach wyższych to tyl samo, czy mnij, czy moż w stosunku do niktórych krajów więcj. W tabli 4 przdstawiono wskaźnik skolaryzacji na poziomi trzcim poszczgólnych roczników w wybranych krajach Europy w 1991 r. Jżli uwzględnić poszczgóln roczniki, to przd wszystkim obsrwujmy duż zróżniwani tgo wskaźnika między poszczgólnymi krajami Europy Zachodnij. Przyjmując, ż obraz podany w tabli 4 ni zminił się znaczni do 1994 r. (a więc moż być porównywany z danymi dla Polski zawartymi w tabli 3), można stwirdzić, ż stopiń skolaryzacji na poziomi wyższym np. 20-latków w Polsc jst niższy niż w Blgii czy w Francji, zbliżony do obsrwowango w Finlandii lub Wilkij Brytanii, al wyższy niż w Nimczch, Norwgii, Portugalii i kilku innych krajach. Przy porównywaniu innych roczników sytuacja moż się przdstawiać inaczj. Gnralni obsrwujmy różnic wskaźnika skolaryzacji w tych samych krajach, pokazango w tablach 1 i 4 (oblicznia dotyczą tgo samgo roku ). Można j wyjaśnić tym, ż w 1991 r. np. w Danii ponad 45%, w Nimczch, Finlandii około 37%, w Norwgii i Portugalii około 30% słuchaczy studiów niakadmickich miało 25 lub więcj lat. Jszcz starsi byli słuchacz studiów akadmickich. W Nimczch, Finlandii, Danii i Szwcji ponad 50% słuchaczy tych studiów miało 25 lub więcj lat (Education ). Litratura Education Education at Glanc. OECD Indicators, OECD, Paris. Ludność Ludność wdług płci, wiku, wojwództw, miast i gmin w 1994 r. (stan w dniu 31 grudnia), GUS, Warszawa. Oświata Oświata i wychowani w roku szkolnym 1994/95, GUS, Warszawa. Rocznik statystyczny Rocznik statystyczny szkolnictwa 1993/94, GUS, Warszawa. Rocznik statystyki Rocznik statystyki międzynarodowj 1994, GUS, Warszawa. Statistical Statistical Yarbook 1993, UNESCO, Paris. Szkoły Szkoły wyższ w roku szkolnym 1994/95, GUS, Warszawa.

5 Wskaźnik skolaryzacji 93 Tabla 1 Wskaźniki powszchności kształcnia na różnych poziomach w wybranych krajach (jżli ni oznaczono inaczj, stan w roku 1991) Kraj U czniow i szkół S tudnci szkół wyższych podstaw owych śrdnich ogółm kobity w % ludności w danj grupi wiku3 Liczba studntów na 100 tys. ludności ogółm Austria ,5 32, kobit Blgia ,1 35, Bułgaria ,4 33, Czchy i Słowacja ,3 15, Dania ,6 38, Finlandia ,7 54, Francja , Grcja* ,0 26, Hiszpania* ,5 36, H olandia ,6 34, Nim cy ,1 30, Norwgia ,2 49, POLSKA ,5 25, Portugalia ,7 25, Rum unia ,7 711 Szwajcaria ,1 20, Szwcja ,8 37, W ęgry ,3 15, W ilka Brytania ,8 27, W łochy ,7 31, b. ZSRR ,9 26, USAb ,5 76, Japonia ,7 24, Grupa wiku - wik tortyczni odpowiadający danym szczblom kształcnia. W uw zględnionych krajach dla kształcnia na poziom i wyższym (trzcim ) przyjęto w ik lata. Dla kształcnia na niższych szczblach liczba lat jst zróżniwana, np. w Polsc pirwszm u poziom ow i (wykształcni podstaw ow ) odpowiada przdział 7-14 lat, drugim u (w ykształcni ponadpodstaw ow ) lat, al np. w A ustrii odpow idnio: 6-9 i lat, w Francji 6-10 i lat, w W ilkij Brytanii 5-10 i lat. Jst to w przybliżniu zalżn od liczby lat nauki na poszczgólnych poziom ach. b 1989 r. c 1990 r. d RFN w granicach sprzd 3 paździrnika 1990 r. Źródło: Rocznik statystyki

6 94 Mirosława Jastrząb-Mrozicka Tabla 2 Stopiń skolaryzacji w Polsc na poziomi ponadpodstawowym (drugi poziom kształcnia) (dan dotycząc liczby ludności wdług stanu z dnia 31 grudnia 1994 r., dotycząc liczby uczniów na początk roku szkolngo 1994/95) W ik (lat) Liczba ludności Licum ogólnokształcąc Zasadnicz szkoły zawodow Tchnika i lica zawodow Razm n % n % n % n % 14 i mnij , , , , , , , , , , , , , , , ,9 19a , , , ,7 20b , , ,1 21 i w ięcjb b , , , , b , , , , b , , ,4 ' 15 18C , , , ,4 a Dla liców ogólnokształcących 20 lat i więcj. b Odstk kształcących się z tj samj grupy wiku. c Odstk, jaki stanowi ogólna liczba uczniów w grupi wikowj lat. Źródło: Oświata ; Lu dn ość

7 r Wskaźnik skolaryzacji 95 18,6 24,6 22,9 19,2 16,5 o " 28,8 Razm III poziom c: r-- h*- -ar c 5,6 O) C O 2,0 0,9 o " 4,0 3,0 3,5 4,7 Tabla 3 Stopiń skolaryzacji na poziomi wyższym (trzcim) w Polsc, stan na 31 grudnia 1994 r. Szkoły policaln Razm studia Studia zaoczn w iczorow dzinn Liczba ludności W ik (lat) C c c: c; o"'- c: c a o 18 i mnij ,0 O C O ^ r o 2, , , , , , , , , , , C\J , , O o l O C O 4, , O , , , , i więcj , , ,4 h - h - O I 12, ' I CO~ , ,4 O r* l o , C O ,4 r-~ c o 11, %r I , , , , JO -ar I E - a R ^ Źródło: Szkoły ; Oświata ; Ludność

8 96 Mirosława Jastrząb-Mrozicka Tabla 4 Wskaźnik skolaryzacji na poziomi trzcim w wybranych krajach w zalżności od wiku, z uwzględninim kształcnia akadmickigo i niakadmickigo, stan w roku 1991 Blgia Kraj Czchy i Słowacja Dania Finlandia Francja Rodzaj studiów Odstk studntów wśród osób w wiku 17 lat 18 lat 19 lat 20 lat 21 lat 22 lata 23 lata 24 lata A 0,6 16,9 17,8 16,1 14,7 11,7 7,7 4,7 N 0,1 10,4 16,9 17,9 11,5 5,9 2,6 1,0 A 0,0 16,8 14,7 13,7 13,4 8,3 3,3 2,0 N 0,0 1,6 1,4 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 A 0,0 0,4 4,8 10,5 14,9 17,4 19,5 16,9 N 0,0 0,0 0,4 0,9 1,6 2,0 1,8 1,6 A 0,0 0,4 8,2 13,0 16,2 17,4 16,8 15,8 N 0,5 1,6 3,5 5,4 7,4 7,0 6,3 4,8 A 1,6 14,8 19,8 20,8 18,8 15,8 12,1 8,4 N 0,2 3,9 9,0 11,0 8,5 4,6 2,6 0,8 Hiszpania3 A 0,4 17,4 22,3 23,2 22,2 20,2 15,9 11,9 Holandia Nim cy N orwgia Portugalia Szwajcaria Szwcja W ęgry W ilka Brytania USA A 0,0 4,2 7,4 8,5 8,5 8,3 8,2 6,6 N 1,6 6,5 11,3 14,1 14,1 11,6 7,7 4,7 A 0,0 0,2 3,7 8,9 12,5 14,4 15,3 15,0 N 0,5 1,3 2,0 2,3 1,9 1,6 1,4 1,5 A 0,0 0,3 5,7 9,7 14,4 15,8 14,7 12,1 N 0,0 0,3 8,1 8,0 6,4 5,1 3,9 2,9 A 0,0 6,1 7,8 9,0 7,8 6,8 5,1 3,5 N 0,0 3,0 3,7 4,4 3,7 3,3 2,5 1,7 A 0,0 0,4 2,5 6,1 8,1 8,6 8,2 7,3 N 0,2 0,5 1,1 2,3 3,5 3,7 3,7 3,0 A 0,0 0,2 2,5 4,7 7,0 8,4 8,8 7,8 N 0,0 0,8 9,6 6,9 6,5 5,7 5,2 4,7 A 0,0 2,4 4,3 4,9 4,9 4,6 3,8 2,2 N 0,0 2,9 5,2 6,1 4,8 2,6 1,4 0,7 A 1,0 11,5 14,8 12,8 10,4 5,3 3,1 2,1 N 0,2 1,9 2,4 2,1 1,3 0,7 0,4 0,3 A 2,6 24,5 22,9 23,3 20,5 14,8 10,0 5,6 N 1,2 10,0 10,6 6,0 3,7 2,5 1,3 2,1 A - Studia akadmicki (univrsity ducation) prowadząc do pirwszgo stopnia uniwrsytckigo iub rów norzędngo, w niktórych krajach takż studia doktorancki. N - Studia niakadmicki na poziomi trzcim (n o n-u nivrsity trtiary ducation) ni dają dyplom u rów noważngo z pirwszym stopnim uniwrsytckim. W niktórych systmach dukacyjnych studnci kończący t studia mogą kontynuow ać naukę w tj samj dzidzini w clu uzyskania stopnia uniw rsytckigo, w innych ni ma takij m ożliw ości. a Brak danych o studiach niakadm ickich. Źródto: E ducation