PRZEWODNIK PO PROGRAMIE ROLNOŚRODOWISKOWYM PRZEWODNIK PO PROGRAMIE ROLNOŚRODOWISKOWYM. Agnieszka Kucharska

Transkrypt

1 Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) Biblioteczka programu rolnośrodowiskowego PRZEWODNIK PO PROGRAMIE ROLNOŚRODOWISKOWYM Agnieszka Kucharska PRZEWODNIK PO PROGRAMIE ROLNOŚRODOWISKOWYM Warszawa, 2009 rok 1 1 Warszawa, 2009 rok

2 Spis treści: Tytuł:. I. Rys historyczny zmian w polityce rolnej Unii Europejskiej trendy prośrodowiskowe...4 Zdjęcie na okładce: Agnieszka Kucharska Zdjęcia w tekście: Agnieszka Kucharska, Stock.XCHNG II. Znaczenie ochrony bioróżnorodności...9 III. Programy rolnośrodowiskowe IV. Europejska i amerykańska koncepcja programów rolnośrodowiskowych V. Polski program rolnośrodowiskowy Wykaz wariantów rolnośrodowiskowych i porównanie stawek płatności w ramach programu rolnośrodowiskowego i Notatki Copyright by Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2009 Całość, ani poszczególne części tego opracowania nie mogą być reprodukowane w jakikolwiek sposób i rozpowszechniane bez uprzedniej zgody Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Wydanie I ISBN: Realizacja wydawnicza: Drukarnia Pasaż sp. z o.o. 3

3 I. Rys historyczny zmian w polityce rolnej Unii Europejskiej trendy prośrodowiskowe Ochrona środowiska przyrodniczego i różnorodności biologicznej jest od 1992 r. integralną częścią Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) Unii Europejskiej (UE). Została wtedy ustanowiona tzw. reforma Mac Sharry ego, mająca na celu zmianę dotychczasowego obrazu rolnictwa Europy Zachodniej i rozwiązanie problemu nadwyżek produkcyjnych. W przeszłości, dominującym bowiem trendem w polityce rolnej UE było dążenie do koncentracji, specjalizacji, modernizacji i intensyfikacji produkcji rolnej. Polityka Wspólnej Europy nastawiona była przede wszystkim na zwiększanie wyników produkcyjnych, wszelkie działania ukierunkowane były na podnoszenie wydajności, a sprawy ochrony przyrody i środowiska traktowane były marginalnie. Aż do początku lat 90-tych XX w. nie istniały na terenie Europy właściwie żadne podstawy prawne, które regulowałyby kwestie ochrony przyrody na terenach rolniczych. Pionierskimi inicjatywami, jednak o ograniczonym zasięgu wdrażania, było ustanowienie m. in.: wsparcia dla obszarów zaniedbanych i o niekorzystnych warunkach rozwoju dla rolnictwa tzw. LFAs (Less Favoured Areas 1975 r.) oraz wrażliwych na zagrożenia tzw. ESAs (Environmental Sensitive Areas 1985 r.). Natomiast wszędzie tam, gdzie opłacalna, a więc intensywna produkcja nie była możliwa ze względów np. klimatyczno-siedliskowych, zaprzestawano jakiejkolwiek formy aktywności rolniczej. Polityka ta doprowadziła do dewastacji środowiska, nie tylko rolniczego, oraz znacznego obniżenia jakości uzyskiwanych produktów rolnych. Dopiero reforma Mac Sharry ego, poprzedzona Szczytem Ziemi w Rio de Janeiro (1992 r.) zaowocowała opracowaniem i przyjęciem światowego programu zrównoważonego rozwoju tzw. Agendy 21. Została wtedy podjęta decyzja o reformie WPR, zgodnie z którą działania prośrodowiskowe miały stać się wyznacznikiem dalszego rozwoju rolnictwa w krajach UE. Podjęto na szczeblu Wspólnoty Europejskiej realizację Piątego programu działań na rzecz środowiska skupionego na rolnictwie. Jego celem było obniżenie ilości stosowanych środków chemicznych, ograniczenie strat azotanów i fosforanów spływających do wód, ochrona różnorodności biologicznej i siedlisk naturalnych. Dokonano modyfikacji funduszy strukturalnych oraz wprowadzono ograniczenia poziomu produkcji poprzez system kwot produkcyjnych i tzw. środki towarzyszące. Tzw. środki towarzyszące WPR stworzyły mechanizm zachęt finansowych do nierolniczego wykorzystanie gruntów rolnych bądź do ekstensyfikacji produkcji rolnej, a przynajmniej do zachowania niskonakładowych form gospodarowania. Straty finansowe lub poniesione dodatkowe koszty wynikające z takich ograniczeń były rekompensowane z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EAGGF) w formie corocznych dopłat do hektara lub do pogłowia inwentarza. Jednym z najważniejszych środków towarzyszących są tzw. programy rolnośrodowiskowe wprowadzone w 1992 r. na mocy Rozporządzenia 2078/92 WE. Rozporządzenie to, oraz następne tj. 1257/99/WE i 1698/2005/WE stały się kluczowym instrumentem prawnym wprowadzającym cel środowiskowy do WPR. Dzięki programom rolnośrodowiskowym rolnicy, którzy zobowiążą się do świadczenia usług na rzecz ochrony przyrody i zachowania dobrego stanu środowiska, uzyskują wsparcie finansowe. Udział w ww. działaniach jest dla rolników dobrowolny, jednak każde państwo członkowskie musi opracować i wdrożyć krajowy program rolnośrodowiskowy. Wprowadzone na początku lat 90-tych prośrodowiskowe trendy zmian zostały podtrzymane w nowej reformie, w tzw. Agendzie 2000, która przyjęta w czerwcu 1999 r. kontynuowała prośrodowiskowy trend w przekształceniach kierunku WPR. Wszystkie instrumenty związane z rozwojem obszarów wiejskich, które do tej pory funkcjonowały niezależnie, zostały połączone w jeden akt prawny Rozporządzenie Rady 1257/99/WE. Zadecydowano, że działania korzystne dla środowiska tj. programy rolnośrodowiskowe, zalesienia i wsparcie dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania mają być wdrażane jako część spójnego, wieloletniego Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), które każde państwo członkowskie musi opracować i wdrażać. Kontynuacją tego kierunku zmian była reforma WPR UE, uchwalona 26 czerwca 2003 r. w Luksemburgu, która ustanawiała głównym celem polityki rolnej UE - promocję zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich (programy strukturalne - II filar), a nie jak dotychczas - wsparcie rolnictwa w postaci dotacji do produkcji (I filar). Reforma z Luxemburga z 2003 r. kontynuuje i umacnia idee zrównoważonego rozwoju, a zakończony w 2008 r. przegląd Wspólnej Polityki Rolnej (ang. Health Check) po 2013 r. wprowadza do listy celów WPR tzw. nowe wyzwania obejmujące m.in.: zmiany klimatyczne, energię odnawialną, gospodarkę wodną, różnorodność biologiczną, oraz innowacyjność w zakresie tych wyzwań. Od początku lat 90-tych Unia Europejska promuje więc i wzmacnia znaczenie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, ekstensyfikację produkcji i ekologizację agrotechniki. 4 5

4 Programy rolnośrodowiskowe wdrażane są więc na terenie UE przez regionalne bądź centralne władze we wszystkich krajach UE od 1992 r. Stanowiąc część PROW, realizowane są w okresach wieloletnich tj , i W latach zasady funkcjonowania programów rolnośrodowiskowych określone zostały w Rozporządzeniu Rady 2078/92/WE z dnia 30 czerwca 1992 r. o metodach produkcji rolniczej zgodnej z wymogami ochrony środowiska i ochrony krajobrazu. W wyniku reformy Agenda 2000 rozporządzenie to zastąpiono nową regulacją - Rozporządzeniem Rady 1257/99/WE z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju wsi przez Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (EAGGF), nowelizujące i uchylające niektóre wcześniejsze Rozporządzenia. Wraz z rozpoczęciem nowej perspektywy programowo-finansowej podstawy prawne, finansowe i organizacyjne PROW , w tym programów rolnośrodowiskowych określa Rozporządzenie Rady 1698/2005 z 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (z póź. zm.). Oprócz dokumentów bazowych istnieje szereg rozporządzeń uszczegóławiających dla PROW , w tym programów rolnośrodowiskowych tj.: Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające Rozporządzenie nr 2092/91. Rozporządzenie Rady (WE) Nr 1804/99 z dnia 19 lipca 1999 r. uzupełniające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91 w sprawie produkcji ekologicznej produktów rolnych oraz znakowania produktów rolnych i środków spożywczych w celu włączenia produkcji zwierzęcej; Rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009 z dnia 19 stycznia 2009 r. ustanawiającego wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego dla rolników w ramach wspólnej polityki rolnej i ustanawiającego określone systemy wsparcia dla rolników, zmieniające rozporzą- dzenia (WE) nr 1290/2005, (WE) nr 247/2006, (WE) nr 378/2007 oraz uchylające rozporządzenie (WE) nr 1782/2003 (Dz. Urz. UE L 30 z , str. 16); Rozporządzenie Komisji (WE) nr 796/2004 z dnia 21 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczegółowe zasady wdrażania wzajemnej zgodności, modulacji oraz zintegrowanego systemu administracji i kontroli przewidzianych w rozporządzeniu Rady (WE) nr 1782/2003 ustanawiającym wspólne zasady dla systemów pomocy bezpośredniej w zakresie wspólnej polityki rolnej oraz określonych systemów wsparcia dla rolników; Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiające szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW); Rozporządzenie Komisji (WE) NR 363/2009 z dnia 4 maja 2009 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1974/2006 ustanawiające szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. U. UE L 111 z ) Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1975/2006 z dnia 7 grudnia 2006 r. ustanawiające szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2006 w zakresie wprowadzenia procedur kontroli, jak również wzajemnej zgodności w odniesieniu do środków wsparcia rozwoju obszarów wiejskich. Opracowanie i wdrażanie programów rolnośrodowiskowych jest obowiązkowe dla każdego państwa członkowskiego. Unijne podstawy prawne w sposób ogólny określają charakter, zakres i metody wdrażania programów rolnośrodowiskowych. Istnieje więc duża dowolność w ustanawianiu zakresu ich funkcjonowania na szczeblu krajowym. Każdy kraj ustanawia działania wedle własnych priorytetów. Koncepcja programów krajowych i ich szczegółowe rozwiązania (cele szczegółowe, kryteria realizacji, warunki uczestnictwa, poziom płatności) są w gestii poszczególnych państw. Programy narodowe 6 7

5 II. Znaczenie ochrony bioróżnorodności Bioróżnorodność jest pojęciem, które w oficjalnych dokumentach pojawiło się w 1992 r. wraz z Konwencją o Różnorodności Biologicznej znanej jako Szczyt Ziemi. Różnorodność biologiczna to zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosystemach lądowych, morskich i słodkowodnych oraz w zespołach ekologicznych, których są częścią; dotyczy to różnorodności w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów muszą odzwierciedlać walory przyrodnicze i krajobrazowe obszarów wiejskich oraz typ gospodarki rolniczej i sytuację ekonomiczną gospodarstw w danym kraju. Dostępne działania, za które rolnik otrzymuje wsparcie finansowe, to przede wszystkim te, które dotyczą ochrony łąk i pastwisk, ochrony rzadkich ras zwierząt gospodarskich i odmian roślin uprawnych, rolnictwa ekologicznego, zachowania przyrody i krajobrazu, w tym siedlisk dzikich gatunków zwierząt i roślin itp. Programy rolnośrodowiskowe są ważnym narzędziem wdrażania europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000, realizującej założenia Dyrektywy Ptasiej (79/409/EWG) i Siedliskowej (92/43/EWG). Ochrona różnorodności biologicznej i racjonalne użytkowanie jej elementów są w świetle Konwencji działaniami ściśle ze sobą powiązanymi i wzajemnie się uzupełniającymi. Historyczne przesłanki ochrony przyrody, głównie o charakterze filozoficznym, etycznym i estetycznym zostały uzupełnione bardziej utylitarnym podejściem - różnorodność biologiczną należy chronić po to, aby móc z niej obecnie oraz w przyszłości w sposób racjonalny korzystać. Takie podejście zakłada konieczność ochrony przyrody na wszystkich poziomach jej organizacji. Powinna ona dotyczyć zarówno ekosystemów bogatych i zróżnicowanych, jak i ubogich, znajdujących się w różnych stadiach sukcesyjnych, a także tych elementów, które do tej pory były niedocenione czy wręcz niszczone. Ważne jest przy tym, aby nie ograniczać się jedynie do ochrony konserwatorskiej, ale rozszerzyć działania na rzecz zachowania bądź przywrócenia różnorodności biologicznej na terenach użytkowanych i zagospodarowanych przez człowieka. Znaczenie ochrony bioróżnorodności wynika przede wszystkim z konieczności zachowania równowagi w przyrodzie. Złożone interakcje organizmów pomiędzy sobą i ze środowiskiem fizycznym tworzą skomplikowaną sieć ekologicznych zależności, która utrzymuje życie na Ziemi. Dzięki nim mamy tlen w atmosferze, czystą wodę i powietrze, żyzne gleby i właściwie funkcjonujące procesy obiegu materii i przepływu energii oraz cykle biogeochemiczne. Usunięcie któregokolwiek elementu układu może spowodować nieodwracalne zmiany w strukturze i funkcjonowaniu całych zespołów. Nie można jednak ścisłą ochroną objąć obszaru całej Ziemi. Z tego powodu powstała idea zrównoważonego rozwoju odnosząca się do ochrony różnorodności biologicznej poza obszarami chronionymi. Zakłada ona przejście z fazy intensywnego użytkowania zasobów przyrody w fazę spowolnioną. Idea ta opiera się na założeniu, że żaden organizm jako unikalny pod względem genetycznym oraz żaden po- 8 9

6 tencjalny nosiciel rzadkiego allelu nie może być niszczony lub zabijany, jeżeli nie jest to absolutnie konieczne. Populacja żadnego gatunku nie może przez nadmierną eksploatację lub zwalczanie zostać doprowadzona do poziomu, z którego nie mogłaby się samorzutnie odtworzyć. Istniejąca bioróżnorodność ekosystemów na obszarach zagospodarowanych musi być przynajmniej zachowana, a następnie zwiększana. Obok rolnictwa intensywnego, bardzo obecnie powszechnego, istnieje w Europie wiele milionów hektarów ziemi użytkowanej rolniczo w sposób ekstensywny, korzystny dla środowiska. Jako prawie dziewicze ostoje przyrody odgrywają one decydującą rolę w zachowaniu różnorodności biologicznej tych terenów. Systemy gospodarki ekstensywnej charakteryzują się niewielkim nakładem zewnętrznych środków produkcji. Są one korzystne dla zachowania środowiska przede wszystkim z powodu powolnego tempa przemian w tych systemach. Stwarza to większą możliwość przystosowania się dzikich gatunków do nowych warunków. W systemach tych wyższy jest także udział terenów naturalnych. Zachowane są tu pierwotne elementy krajobrazu takie jak: stawy, zadrzewienia, żywopłoty czy śródpolne remizy. Także stosowane tam praktyki rolnicze tj. niski poziom nawożenia czy ekstensywny, tradycyjny wypas zwierząt są bardziej przyjazne dla środowiska. Niskie zużycie nawozów pozwala na przetrwanie znacznej grupy roślin wrażliwych na wysoką zawartość azotanów i fosforanów w glebie. Niewielki poziom stosowanych herbicydów i insektycydów lub ich brak pozwala na zachowanie prawidłowej struktury łańcucha pokarmowego. Tradycyjne metody zbioru, jak późne sianokosy czy żniwa oraz wypas zwierząt stwarzają korzystne warunki dla życia wielu roślin pastwiskowych, bezkręgowców i ptaków gniazdujących

7 III. Programy rolnośrodowiskowe Programy rolnośrodowiskowe to systemy dopłat i dotacji dla rolników za stosowanie korzystnych dla przyrody, tradycyjnych metod gospodarowania tj. np.: późne koszenie łąk, wypas na murawach kserotermicznych, hodowla starych, rodzimych ras zwierząt. Są one sposobem skutecznej ochrony półnaturalnych elementów przyrody - łąk, pastwisk, upraw, starych sadów wraz z ich florą i fauną. Dzięki nim rolnik zachęcany jest do produkcji przyrody, co traktowane jest jako usługa dla przyrody, za którą można otrzymać świadczenia pieniężne. Programy rolnośrodowiskowe są zatem instrumentem finansowym polityki rolnej, polegającym na tym, że rolnicy otrzymują środki finansowe jako wynagrodzenie za podejmowanie określonych działań na rzecz środowiska lub jako rekompensatę za utracone potencjalne dochody w przypadku ekstensyfikacji swej działalności. Realizacja działań rolnośrodowiskowych na terenie gospodarstwa opiera się na indywidualnych kontraktach podpisywanych między rolnikami a wyznaczonymi organami władzy, w których rolnicy w zamian za odpowiednie dopłaty finansowe (stanowiące rekompensatę za poniesione koszty dodatkowe oraz utracone dochody w wyniku zastosowania określonych metod gospodarowania) zobowiązują się m.in. do: stosowania określonych, przyjaznych dla środowiska metod uprawy czy hodowli zmniejszających presję na środowisko (poprzez zmniejszenie chemizacji i odprowadzania zanieczyszczeń do środowiska, opóźnianie wykaszania łąk, pozostawianie niezaoranych ściernisk itd.); wykonywania specjalnych działań na rzecz środowiska (głównie na rzecz ochrony przyrody i krajobrazu), a więc prac związanych między innymi z wykaszaniem zarastających łąk, zakładaniem pasów zadrzewień lub zakrzaczeń śródpolnych i innych remiz, odtwarzaniem śródpolnych oczek wodnych lub ponownym zagospodarowywaniem opuszczonych gospodarstw; udostępniania do zwiedzania terenów gospodarstw w celu podziwiania krajobrazu i jego wartości kulturowych i historycznych (dostęp publiczny). Programy przygotowywane są w poszczególnych krajach lub regionach (np. w Niemczech na poziomie landów). Są one negocjowane z Komisją Europejską (KE), która zatwierdza osobno każdy program. Za ich wdrażanie odpowiedzialna jest administracja rolna państwa przy współpracy z resortem ochrony środowiska. Głównym zadaniem programów rolnośrodowiskowych jest redukcja negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko i maksymalizacja jego pozytywnego oddziaływania na różnorodność biologiczną i krajobraz obszarów wiejskich. Pierwowzorem programów rolnośrodowiskowych w UE były realizowane wcześniej w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych programy dobrowolnych porozumień z rolnikami na rzecz ochrony walorów przyrodniczych i krajobrazowych, inicjowane przez organizacje ekologiczne i władze lokalne. Porównanie liczby beneficjentów i liczby gospodarstw uczestniczących w programach rolnośrodowiskowych do 1998 r. pokazuje duże zróżnicowanie pomiędzy państwami członkowskimi w poziomie ich realizacji. Do 1998 r. w działania rolnośrodowiskowe w krajach UE (poza Niemcami) zaangażowało się ponad 905 tys. rolników, co stanowi 13,4 % ogółu. Najwięcej rolników podpisało kontrakty rolnośrodowiskowe w Austrii 78 %, w Finlandii 77 % oraz w Szwecji 64 %. Wyższy udział rolników korzystających z działań rolnośrodowiskowych niż średnia UE miały także Luksemburg (60 %) i Portugalia (30 %). Średnio, co 7 gospodarstwo na terenie UE realizowało przedsięwzięcia rolnośrodowiskowe. Do roku 1998 r. prawie 20 % użytków rolnych (UR) Unii Europejskiej objętych zostało programami rolnośrodowiskowymi. W przypadku Finlandii, Luksemburga, Austrii i Szwecji procent zakontrak

8 towanych hektarów był najwyższy - ponad 50 % UR. Odsetek ten był wyższy od średniej UE również w Niemczech (39 %), Irlandii (24 %) i Francji (23 %). Od 1998 r. obserwowano dalszy wzrost powierzchni terenów objętych programami rolnośrodowiskowymi w większości krajów UE. Jedynie w Niemczech i we Włoszech odnotowano tendencję odwrotną. Całkowita powierzchnia terenów, na których realizowano program rolnośrodowiskowy wzrosła z niecałych 20 % UR UE w 1998 r. do ponad 25 % w roku IV. Europejska i amerykańska koncepcja programów rolnośrodowiskowych USA i UE przyjęły odmienne spojrzenie na politykę rolnośrodowiskową, choć w obu przypadkach są one drogą do zwiększania dochodów rolników dbających o środowisko. Najważniejsza różnica przejawia się w podejściu do wzajemnego oddziaływania na siebie rolnictwa i środowiska. W USA istnieje przekonanie o sprzeczności między produkcyjnością gospodarki rolnej a zachowaniem walorów środowiska przyrodniczego. UE prezentuje bardziej wyważone i dwukierunkowe podejście zakładające, że rolnictwo właściwie ukierunkowane i zarządzane jest korzystne dla środowiska, a zadbane środowisko sprzyja rolnictwu. Tak więc podejście do działań rolnośrodowiskowych skupia się w USA na zewnętrznym konflikcie między rolnictwem a jakością środowiska, podczas gdy w UE na pozytywnym produkcie środowiskowym wygenerowanym przez rolnictwo. Inną znaczącą różnicą między USA i UE jest to, że w UE dostrzega się przede wszystkim negatywne skutki intensyfikacji rolnictwa, podczas gdy w USA winą za zanieczyszczenie środowiska obarcza się głównie działania ekstensyfikacyjne (użytkowanie terenów marginalnych, terenów podmokłych itp)

9 Kolejna różnica w podejściu do programów rolnośrodowiskowych w UE i USA obejmuje cele, jakie stawiane są tym działaniom. W USA cele działań skupiają się przede wszystkim na rozwiązywaniu konkretnego problemu środowiskowego i jego efekcie. Wsparciu finansowemu podlegają więc działania, dzięki którym uzyskiwane są konkretne efekty. W UE opłacane są praktyki rolnicze, uznane za przyjazne dla środowiska. UE płaci zatem za korzyści środowiskowe wynikające z rolnictwa, podczas gdy USA wspiera finansowo łagodzenie negatywnych skutków gospodarki rolnej. Różnice w podejściu do działań rolnośrodowiskowych w UE i USA wynikają w dużej mierze ze sposobu postrzegania relacji pomiędzy gospodarką rolną a środowiskiem. W UE środowisko traktuje się jako wielowiekowy wytwór rolnictwa, podczas gdy w USA postrzegane jest ono jako wartość powstałą bez udziału człowieka. Dlatego też większość działań rolnośrodowiskowych na terenie Europy ma za zadanie zachęcić rolników do prowadzenia (kontynuowania lub przywrócenia) gospodarki, podczas gdy w USA celem programów jest przede wszystkim przywrócenie terenów rolniczych naturze. W USA za cel działań rolnośrodowiskowych uznaje się łagodzenie negatywnego lub wspieranie pozytywnego skutku konkretnych działań rolniczych. W UE promuje się przede wszystkim działania profilaktyczne, czyli praktyki rolnicze przyjazne dla środowiska, oczekując, że dadzą one pozytywny efekt środowiskowy. Według filozofii amerykańskiej produkcja rolnicza powoduje zanieczyszczenia, które trzeba ograniczać i zwalczać, natomiast w UE uważa się, że produkcja rolnicza przynosi korzyści środowiskowe, które należy wspierać. W UE działania rolnośrodowiskowe są realizowane poprzez długoterminowe wspieranie praktyk rolniczych, podczas gdy w USA są to znaczniej krótsze czasowo działania, finansowane do czasu realizacji określonego celu. V. Polski program rolnośrodowiskowy Program rolnośrodowiskowy w ramach PROW Do niedawna nie funkcjonował w Polsce, porównywalny do unijnego, system realizacji wieloletnich programów wspierających różnorodność biologiczną w rolnictwie. Nie istniały instrumenty finansowe, które mogłyby w sposób ciągły wspierać rolników i zachęcać ich do prowadzenia działalności przyjaznej środowisku. Jako znaczące dla ochrony zasobów przyrodniczych kraju wymienić należy jednak działania koordynujące ochronę zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich oraz dotacje dla rolnictwa ekologicznego. Wraz z wejściem w 2004 r. Polski w struktury UE Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju wsi (MRiRW) wraz z szeregiem instytucji współpracujących przygotowało i rozpoczęło wdrażanie Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW ), który składa się z 8 działań tj.: Działanie 1. Renty strukturalne Działanie 2. Wspieranie gospodarstw niskotowarowych Działanie 3. Wspieranie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) Działanie 4. Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt Działanie 5. Zalesianie gruntów rolnych Działanie 6. Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów Unii Europejskiej Działanie 7. Grupy producentów rolnych Działanie 8. Pomoc Techniczna Zakres wdrażania PROW określa ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (Dz. U z póź. zm.). Szczegółowe warunki i tryb udzielania, wstrzymywania, zawieszania, zwracania i zmniejszania pomocy finansowej na wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt (tzw. Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego KPR), a także przestrzenny zasięg wdrażania tego działania określa Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 lipca 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt objętej planem rozwoju obszarów wiejskich (Dz. U z póź. zm.). Ze względu na metodykę kalkulacji płatności i zasady monitorowania programu, pakiety rolnośrodowiskowe zróżnicowano na 40 opcji o różnym zasięgu wdrażania. Pakiety rolnośrodowiskowe KPR mogą być wdrażane zarówno horyzontalnie czyli na poziomie całego kraju, jak 16 17

10 i w 69 wydzielonych geograficznie strefach priorytetowych o łącznej powierzchni wynoszącej ha, co stanowi 32 % powierzchni kraju. Wdrożenie, bez ograniczeń przestrzennych w całym kraju przewidziano dla rolnictwa ekologicznego, ochrony gleb i wód, stref buforowych i ochrony lokalnych ras zwierząt gospodarskich. Pozostałe pakiety programu (S01, P01, P02) są dostępne tylko w strefach priorytetowych. KPR obejmuje 7 przedsięwzięć rolnośrodowiskowych tzw. pakietów rolnośrodowiskowych tj.: Pakiet S01 - Rolnictwo zrównoważone Pakiet S02 - Rolnictwo ekologiczne Pakiet P01 - Utrzymanie łąk ekstensywnych Pakiet P02 - Utrzymanie ekstensywnych pastwisk Pakiet K01 - Ochrona gleb i wód Pakiet K02 - Strefy buforowe Pakiet G01 - Ochrona rodzimych ras zwierząt gospodarskich Każdy pakiet posiada zestaw ściśle sprecyzowanych wymogów i zadań, do których wypełniania i realizacji rolnik zobowiązał się na okres minimum 5 lat. Wykraczają one poza tzw. poziom podstawowy (niepłatny) czyli Zwykłą Dobrą Praktykę Rolniczą (ZDPR), której wymogi rolnik musi spełniać aby otrzymać płatność rolnośrodowiskową. Program rolnośrodowiskowy mimo, że realizowany będzie na terenie Polski do końca lutego 2012 r. jest już zamknięty dla nowych beneficjentów. Zgodnie z zasadami wzmacniania działań rolnośrodowiskowych na terenie gospodarstwa, zarówno poprzez zwiększanie powierzchni objętej już wcześniej danym pakietem, jak i poprzez dodawanie nowych pakietów rok 2008 był ostatnim rokiem, kiedy rolnicy mogą dokonać zmian w swoim zobowiązaniu rolnośrodowiskowym i dotyczy to już jedynie tych, którzy rozpoczęli jego realizację w roku W 2008 i 2009 r. beneficjenci programu rolnośrodowiskowego mogli po 3 latach realizacji przejść na nowy program rolnośrodowiskowy Pozostali beneficjenci programu rolnośrodowiskowego muszą dokończyć swoje zobowiązania. W programie rolnośrodowiskowym uczestniczy prawie 70 tys. beneficjentów. W skali kraju, program realizuje ok. 3,99 % gospodarstw posiadających powyżej 1 ha użytków rolnych, co oznacza, że w co 25 gospodarstwie w Polsce realizowany jest program rolnośrodowiskowy. Najwięcej wniosków złożono w województwie lubelskim (prawie 11 tys.), natomiast w stosunku do liczby gospodarstw w danym województwie w województwie zachodniopomorskim (ponad 10 %). Poziom uczestnictwa w pro- gramie limitowany jest przede wszystkim ze względu na ograniczenia zarówno przestrzenne (tylko część pakietów może być realizowana na terenie całego kraju, pozostałe tylko w tzw. strefach priorytetowych) jak i ilościowe (rolnik może realizować maksymalnie 3 pakiety w swoim gospodarstwie). S0 1 rolnictwo zrównoważone G0 1 zachowanie lokalnych ras zwierząt gospodarskich 723 Liczba pakietów zadeklarowanych do realizacji na podstawie złożonych wniosków (liczba pakietów nie obejmuje wniosków kontynuacyjnych) S0 2 rolnictwo ekologiczne K02 strefy buforowe 85 P01 utrzymanie łąk ekstensywnych Program rolnośrodowiskowy w ramach PROW P02 utrzymanie pastwisk ekstensywnych K01 ochrona gleb i wód W związku z rozpoczęciem w 2007 r. nowej perspektywy programowej i finansowej w UE, Polska opracowała Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Program ten, jako jeden z pierwszych wśród programów krajów UE został pozytywnie zaopiniowany przez Komisję Europejską w lipcu 2007 r., a we wrześniu 2007 r. oficjalnie przyjęty. Polski PROW otrzymał najwyższy wśród krajów UE poziom wsparcia 17,2 mld euro ( PLN), z czego 22 % ( PLN) skierowane zostanie na działania środowiskowe, w tym na najbardziej proekologiczne działanie programu program rolnośrodowiskowy ponad 40 % tych środków PLN

11 19% PLN 22% PLN Budżet PROW (PLN) 5% PLN 1% PLN oś 1 oś 2 oś 3 oś 4 PT 53 % PLN Oś 1 (gospodarcza): poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego obejmuje: 1. Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie; 2. Ułatwianie startu młodym rolnikom; 3. Renty strukturalne; 4. Korzystanie z usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów; 5. Modernizacja gospodarstw rolnych; 6. Zwiększenie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej; 7. Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa; 8. Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności; 9. Działania informacyjne i promocyjne; 10. Grupy producentów rolnych. Oś 2 (środowiskowa): poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich obejmuje: 1. Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW); 2. Program rolnośrodowiskowy (Płatności rolnośrodowiskowe); 3. Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne (tzw. Zalesienia); 4. Odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy oraz wprowadzanie odpowiednich instrumentów zapobiegawczych (tzw. Potencjał). Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata jest instrumentem realizacji założeń Wspólnej Polityki Rolnej w Polsce. Składa się z 21 działań pogrupowanych w czterech osiach priorytetowych. Podział środków finansowych PROW OŚ 2 Oś 3 (społeczna): jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej obejmuje: 1. Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej; 2. Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw; 3. Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej; 4. Odnowa i rozwój i wsi. 12 % PLN 3 % PLN 43 % PLN 42 % PLN ONW PRŚ Zalesienia Potencjał 20 21

12 Oś 4 LEADER: wzmocnienie inicjatywy oddolnej i aktywizacji społeczności obszarów wiejskich obejmuje: 1. Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju; 2. Wdrażanie projektów współpracy; 3. Funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności i aktywizacja. Zakres wdrażania PROW określa ustawa z dnia 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. U z póź. zm.). W ramach Osi 2 zaplanowano instrumenty wsparcia dla rolników, które będą sprzyjały zachowaniu i poprawie stanu siedlisk przyrodniczych. Jednym z nich jest program rolnośrodowiskowy (tzw. płatności rolnośrodowiskowe). Szczegółowe wytyczne dotyczące realizacji programu określone zostały w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania Program rolnośrodowiskowy objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata , zwanym rozporządzeniem rolnośrodowiskowym. Nowy program rolnośrodowiskowy czyli jest kontynuacją programu starego (czyli ), jednak zawiera kilka znaczących modyfikacji wynikających z doświadczeń lat ubiegłych. Zmiany te wydają się odzwierciedlać wzrastającą potrzebę zrównoważonego i wielofunkcyjnego rozwój obszarów wiejskich. Będzie on finansowany podobnie jak,,przedsięwzięcia rolnośrodowiskowe ze środków publicznych w 80 % z budżetu UE i w 20 % ze środków krajowych. Szacuje się, że w latach około 200 tys. beneficjentów przystąpi do nowego programu rolnośrodowiskowego na powierzchni ok. 10 % użytków rolnych kraju (1,5 1,8 mln ha). Na ten cel łącznie z wydatkami przeznaczonymi na stare zobowiązania rolnośrodowiskowe przewidziano ponad 2,3 mld euro. Początek programu rolnośrodowiskowego w ramach PROW marca 2008 r. odpowiednie użytkowanie gleb i ochrona wód; ochrona zagrożonych lokalnych ras zwierząt gospodarskich i lokalnych odmian roślin uprawnych. Wykaz wszystkich wariantów rolnośrodowiskowych i porównanie stawek płatności w ramach programu rolnośrodowiskowego i znajduje się na końcu opracowania W programie rolnośrodowiskowym , zaplanowano zarówno kontynuację pakietów z programu rolnośrodowiskowego (po dokonaniu weryfikacji wymogów) oraz dodanie nowych. Nowy program rolnośrodowiskowy obejmuje 9 pakietów rolnośrodowiskowych (podzielonych na 49 wariantów) tj.: Pakiet 1. Rolnictwo zrównoważone Pakiet 2. Rolnictwo ekologiczne Pakiet 3. Ekstensywne trwałe użytki zielone Pakiet 4. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000 Pakiet 5. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000 Pakiet 6. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie Pakiet 7. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie Pakiet 8. Ochrona gleb i wód 1 Pakiet 9. Strefy buforowe 2 Najważniejsze zmiany w strukturze programu dotyczą m.in. dodania nowego pakietu dotyczącego ochrony zasobów genetycznych roślin (Pakiet 6.). W obrębie pakietu związanego z ochroną zasobów genetycznych zwierząt (Pakiet 7.) dodano nowy gatunek świnie (świnie rasy puławskiej, złotnickiej białej i złotnickiej pstrej), a w istniejących wcześniej gatunkach dodano nowe rasy (bydło rasy polskiej czarno-białej i czerwono-białej, konie zimnokrwiste w typie sokólskim i sztumskim oraz owce rasy merynos polski w starym typie i cakiel podhalański). W sumie, wsparciem z tego tytułu objęto samice 27 ras z 4 gatunków zwierząt gospodarskich. Wśród zmian w programie rolnośrodowiskowym wymienić należy ograniczenie płatności w Pakiecie 1. Rolnictwo zrównoważone do gruntów ornych, a w Pakiecie 2. Rolnictwo ekologiczne dodanie i wydzielenie nowych grup upraw tj. np. uprawy zielarskie czy pozostałe uprawy sadownicze i jagodowe. 22 Celem programu rolnośrodowiskowego jest poprawa środowiska przyrodniczego i obszarów wiejskich, a w szczególności: przywracanie walorów lub utrzymanie stanu cennych siedlisk użytkowanych; rolniczo oraz zachowanie różnorodności biologicznej na obszarach wiejskich; promowanie zrównoważonego systemu gospodarowania; 1 W związku ze zmianami w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie minimalnych norm dotyczącymi obowiązku pozostawienia 40 % gruntów ornych pod okrywą roślinną na obszarach zagrożonych erozją płatność w ramach Pakietu. 8. będzie ograniczona. 2 W związku ze stopniowym wdrażaniem zmian w zakresie wzajemnej zgodności, w której planowane jest wprowadzenie obowiązku utrzymania stref buforowych, które jest niepłatną częścią programu rolnośrodowiskowego, od 2009 roku beneficjenci wnioskujący nie mogą ubiegać się o płatność w ramach Pakietu 9. W ramach wchodzenia w życie ww. zmian płatność dla beneficjentów realizujących Pakiet. 9. od 2008 r. będzie ograniczona. 23

13 Do innych zmian w programie rolnośrodowiskowy w stosunku do tego na lata zaliczyć można rozszerzenie degresywności tj. uzależnienia wysokości pomocy finansowej od wielkości powierzchni objętej wsparciem na pakiety 1., 2., 3. i 8. Elementem nowym, jest wymóg posiadania w przypadku chęci realizacji Pakietu 4. i 5. tzw. dokumentacji przyrodniczej opracowanej przez eksperta przyrodniczego. Za jej sporządzenie przysługuje zwrot kosztów, w postaci tzw. kosztów transakcyjnych. Ponadto, w gospodarstwie rolnym można realizować dowolną liczbę pakietów (przy zachowaniu odpowiednich zasad ich łączenia), a nie jak dotychczas maksymalnie 3 pakietów. Do najważniejszych zmian, wynikających z doświadczeń z poprzedniego okresu programowania zaliczyć należy jednak odejście od stref priorytetowych, co oznacza, że wszystkie pakiety będą dostępne dla rolników z całego kraju. Modyfikacji uległy także stawki płatności. Główne różnice w programie rolnośrodowiskowym i Program rolnośrodowiskowy Program rolnośrodowiskowy Podstawy prawne 1257/99/WE 1698/2005/WE Źródło finansowania EFOiGR EFRROW Zasięg SP* lub cały kraj cały kraj Zasady łączenia pakietów Minimum rolnośrodowiskowe Pakiety rolnośrodowiskowe (warianty) Degresywność Koszty transakcyjne Obszary Natura 2000 Przewidywana liczba beneficjentów Powierzchnia max 3 pakiety Zwykła Dobra Praktyka Rolnicza dowolność limitowana kwotą płatności Podstawowe wymagania 7 (40) 9 (49) S01. Rolnictwo zrównoważone S02. Rolnictwo ekologiczne brak w ramach programu (+ 20 %) Pakiet 1. Rolnictwo zrównoważone Pakiet 2. Rolnictwo ekologiczne Pakiet 3. Ekstensywne trwałe użytki zielone Pakiet 8. Ochrona gleb i wód Pakiety przyrodnicze (Pakiet 4. i 5.) Pakiet 5. podwyższona płatność** 70 tys. 200 tys tys.** 1,2 mln ha 1,5-1,8 mln ha (10 % UR) tys. ha** Budżet 218,9 mln euro euro * SP strefy priorytetowe, ** obszary Natura 2000; odrębne działanie dla obszarów Natura 2000 zostanie uruchomione po opracowaniu wymaganych przez Komisję Europejską planów zarządzania lub innych narzędzi zarządzania tymi obszarami w równoważnej formie. Każdy pakiet rolnośrodowiskowy składa się z wariantów, które zawierają ściśle określone zestawy zadań tj. np. koszenie w odpowiednim terminie, przestrzeganie ograniczeń lub zakazów w poziomie nawożenia czy odpowiednie zagospodarowanie plonu, do których realizacji rolnik zobowiązuje się przez okres 5 lat. Obok realizacji zadań określonych w ramach poszczególnych pakietów i wariantów rolnik zobowiązany jest do przestrzegania podstawowych wymagań jako niepłatnego minimum rolnośrodowiskowego zastępującego funkcjonującą w starym programie rolnośrodowiskowym Zwykłą Dobrą Praktykę Rolniczą (ZDPR). Lista podstawowych wymagań określona jest m.in. w planie działalności rolnośrodowiskowej i instrukcji wypełniania wniosku o płatność rolnośrodowiskową

14 Pakiety rolnośrodowiskowe realizowane są przez beneficjenta zgodnie z zapisami w planie działalności rolnośrodowiskowej, opracowanym przy udziale doradcy rolnośrodowiskowego. Jest to dokument równie niezbędny do otrzymania płatności jak wniosek o płatność rolnośrodowiskową. Obowiązkowe dla beneficjenta programu rolnośrodowiskowego jest także prowadzenie rejestru działalności rolnośrodowiskowej oraz zachowanie występujących w gospodarstwie trwałych użytków zielonych oraz elementów krajobrazu rolniczego nieużytkowanych rolniczo, tworzących ostoje dzikiej przyrody. Lista doradców rolnośrodowiskowych i ekspertów przyrodniczych dostępna jest na stronie internetowej CDR Brwinów Zasady nabywania uprawnień na doradzanie w zakresie sporządzania planu działalności rolnośrodowiskowej w ramach programu rolnośrodowiskowego określa rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 7 stycznia 2005 r. w sprawie szkoleń dla podmiotów, których dotyczą działania objęte planem rozwoju obszarów wiejskich, oraz doradzania tym podmiotom (Dz.U. Nr 13, poz. 100 z póź. zm.), natomiast na lata rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 7 maja 2008 r. w sprawie szkoleń dla podmiotów, których dotyczą działania objęte Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata oraz doradzania odnośnie do sporządzania dokumentacji niezbędnej do uzyskania pomocy fi - nansowej. (Dz. U. Nr 89, poz. 545). Rozporządzenie to określa również tryb nabywania uprawnień przez eksperta przyrodniczego ornitologa lub botanika w zależności od realizowanych wariantów pakietów przyrodniczych. Ekspert przyrodniczy jest nową osobę w programie rolnośrodowiskowym, do której rolnik musi się zwrócić jeśli chce realizować pakiety przyrodnicze tzn. Pakiety 4. i 5 programu rolnośrodowiskowego. Ekspert przyrodniczy przeprowadzić musi inwentaryzację przyrodniczą trwałych użytków zielonych w danym gospodarstwie i na tej podstawie sporządzić dokumentację przyrodniczą, która stanowi część planu działalności rolnośrodowiskowej. Metodyka przeprowadzania inwentaryzacji przyrodniczej oraz formularze, na których sporządzana jest dokumentacja przyrodnicza dostępne są na stronie internetowej MRiRW ( ARiMR ( i CDR Brwinów ( Plan działalności rolnośrodowiskowej musi być opracowany najpóźniej do dnia 15 maja czyli do ostatniego dnia składania wniosków rolnośrodowiskowych. Ponadto, musi zostać do dnia 9 czerwca zarejestrowany przez doradcę rolnośrodowiskowego w systemie teleinformatycznym. Plan dostarcza rolnikowi informacji, co do działań jakie zobowiązany jest on podejmować przez 5-letni okres realizacji programu rolnośrodowiskowego. Jest też źródłem informacji dla organów kontrolnych ARiMR, co do wypełniania przez beneficjenta założeń programu rolnośrodowiskowego. Plan działalności rolnośrodowiskowej składa się z dwóch części: ogólnej i szczegółowej. Część ogólna zawiera m.in. dane rolnika i doradcy rolnośrodowiskowego, czas realizacji programu, wykaz pakietów i wariantów, szacunkową wysokość płatności oraz charakterystykę gospodarstwa rolnego. Część szczegółowa dotyczy poszczególnych pakietów i wariantów oraz zawiera wymogi, które rolnik musi wypełniać a także informacje niezbędne do prawidłowej realizacji pakietów i wariantów. Nie sporządzenie planu działalności rolnośrodowiskowej lub sporządzenie go niezgodnie z wymogami wiąże się z koniecznością zwrotu pobranych płatności rolnośrodowiskowych. Formularz planu działalności rolnośrodowiskowej dostępny jest m.in. na stronie internetowej MRiRW, ARiMR i CDR Brwinów Rolnik uczestniczący w programie rolnośrodowiskowym prowadzić musi także rejestr działalności rolnośrodowiskowej czyli rejestr zabiegów agrotechnicznych, które wykonuje w swoim gospodarstwie. Rejestr zawierać musi wykaz wypasów zwierząt oraz działań agrotechnicznych, w tym wykonania zabiegów przy użyciu środków ochrony roślin, które wykonuje w odniesieniu do powierzchni, na której realizuje wybrany pakiet. Natomiast, w odniesieniu do zastosowania nawozów, rejestr prowadzi się dla całego gospodarstwa rolnego. Formularz rejestru oraz instrukcję jego wypełniania można uzyskać w Biurze Powiatowym ARiMR lub pobrać ze strony internetowej MRiRW i ARiMR. Jeśli rolnik nie prowadzi rejestru działalności rolnośrodowiskowej nie przysługuje mu płatność rolnośrodowiskowa za dany rok. Rolnik wchodząc w program rolnośrodowiskowy zobowiązuje się do zachowania wszystkich powierzchni trwałych użytków zielonych (TUZ) i wszystkich elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo będących ostojami przyrody, które posiada na dzień rozpoczęcia programu, a więc na dzień 1 marca. Zmniejszenia (aż o 20 %) całkowitej płatności rolnośrodowiskowej przysługującej w danym roku naliczane są od jakiegokolwiek zmniejszenia tych powierzchni lub elementów, a więc ich niezachowania

15 28 Płatność rolnośrodowiskowa przyznawana jest do: hektarów działek rolnych - w przypadku Pakietów i 8.; do krów, klaczy, loch lub matek owiec określonych ras w przypadku Pakietu 7.; metrów bieżących stref buforowych i miedz śródpolnych w przypadku Pakietu 9. Płatność rolnośrodowiskowa przyznawana jest do gruntów zgodnie z faktycznym stanem ich użytkowania Płatność przyznawana jest do gruntów zgodnie z faktycznym stanem ich użytkowania a nie tym w ewidencji gruntów co oznacza, że w przypadku: Pakietu 1. - płatność przyznawana jest do działek rolnych użytkowanych jako grunty orne; Pakietu 2. - płatność przyznawana jest do działek rolnych użytkowanych jako grunty orne, TUZ lub sady w zależności od wariantu; Pakietu płatność przyznawana jest do działek rolnych użytkowanych jako TUZ (poza wariantami 4.10 i 4.10); Pakietu 6. - płatność przyznawana jest do działek rolnych użytkowanych jako grunty orne lub sady w zależności od wariantu; Pakietu 8. - płatność przyznawana jest do działek rolnych użytkowanych jako grunty orne. Minimalna powierzchnia, jaką objąć można zobowiązaniem rolnośrodowiskowym, a więc wariantem rolnośrodowiskowym wynosi 0,1 ha, jednakże dla niektórych wariantów istnieją inne limity powierzchniowe zarówno minimalne jak i maksymalne np. maksymalna powierzchnia realizacji wariantu 6.4. wynosi 0,4 ha, a minimalna dla wariantu 6.1. dla upraw rolniczych 0,3 ha. W przypadku niektórych pakietów, dla których nie ma górnej granicy wielkości powierzchni predysponowanej do wsparcia finansowego - obowiązuje zasada degresywności, a więc zasada zmniejszającej się wysokości wsparcia finansowego na powierzchnię powyżej określonej liczby hektarów np. dla Pakietów 1., 2. i 8.: 100 % stawki płatności za powierzchnię od 0,1 ha do 100 ha; 50 % stawki płatności za powierzchnię powyżej 100 ha do 200 ha; 10 % stawki płatności za powierzchnię powyżej 200 ha. Na poziomie gospodarstwa można realizować nieograniczoną liczbę pakietów i wtedy wysokość płatności rolnośrodowiskowej ustala się jako sumę kwot przysługujących za realizację tych pakietów. Jednakże wysokość możliwej do otrzymania płatności limitowana jest maksymalna płatnością na 1 ha określoną w rozporządzeniu Rady 1698/2005, która wynosi: 900 euro/ha w przypadku specjalnych upraw wieloletnich, 600 euro/ha - upraw jednorocznych 450 euro/ha przy innym użytkowaniu gruntu (np. łąki i pastwiska). Na powierzchni gospodarstwa obowiązują ściśle określone zasady łączenia pakietów, co oznacza, że np. Pakietu 2. nie można realizować równocześnie z Pakietem 1. lub Pakietem 8., a na tej samej powierzchni nie realizuje się równocześnie Pakietów 3., 4. i 5. Jeżeli gospodarstwo znajduje się na obszarze OSN czyli obszarze szczególnie narażonym na zanieczyszczenia związkami azotu i objętym programami działań mającymi na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych, najczęściej oznaczać to może, że nie ma możliwości realizowania tam Pakietu 1. i 8., a czasem także Pakietu 9. Zależy to od zakresu działań obowiązujących na danym OSN wymogi pakietów rolnośrodowiskowych nie mogą bowiem pokrywać się z wymogami programu działań. Beneficjentem programu rolnośrodowiskowego może być rolnik, który: - posiada numer identyfikacyjny nadany przez ARiMR; - prowadzi działalność rolniczą na powierzchni co najmniej 1 ha użytków rolnych; - zobowiąże się do realizacji 5-letnie zobowiązania rolnośrodowiskowego w ramach określonych pakietów i ich wariantów; - zobowiąże się do przestrzegania podstawowych wymagań na poziomie całego gospodarstwa. Podstawowymi wymaganiami są: normy i wymogi określone w przepisach o płatnościach w ramach systemów wsparcia bezpośredniego 3 ; minimalne wymogi dotyczące stosowania nawozów i środków ochrony roślin oraz inne odpowiednie wymogi obowiązkowe 4. Normy w rozumieniu przepisów w ramach systemów wsparcia bezpośredniego oznaczające wymagania w zakresie utrzymania gruntów rolnych w dobrej kulturze rolnej odnoszą się między innymi do: 3 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 marca 2007 r. w sprawie minimalnych norm (Dz. U. Nr 46, poz. 306 z późn. zm.). Obwieszczenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 19 marca 2009 r. w sprawie wykazu wymogów określonych w przepisach Unii Europejskiej z uwzględnieniem przepisów krajowych wdrażających te przepisy (M. P. Nr 17, poz. 224). Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 25 marca 2009 r. w sprawie liczby punktów, jaką przypisuje się stwierdzonej niezgodności oraz procentowej wielkości zmniejszenia płatności bezpośredniej, płatności cukrowej lub płatności do pomidorów (Dz. U. Nr 54, poz. 446). 4 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 lutego 2009 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania Program rolnośrodowiskowy objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata (Dz. U. Nr 33, poz. 262) 29

16 sposobu prowadzenie działalności rolniczej na gruntach ornych, łąkach, pastwiskach; sposobu prowadzenia działalności na gruntach ornych położonych na stokach o nachyleniu powyżej 20 ; wypalania gruntów rolnych; zadrzewienia i zakrzewienia gruntów rolnych. Wymogi podstawowe w zakresie zarządzania w rozumieniu przepisów w ramach systemów wsparcia bezpośredniego dotyczą wymogów w zakresie: ochrony dzikiego ptactwa i siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory; ochrony wód gruntowych przed zanieczyszczeniami; ochrony środowiska, w szczególności gleby w przypadku wykorzystania osadów ściekowych; ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego; identyfikacji i rejestracji zwierząt; ogólnych zasad dotyczących zdrowia; ochrony zdrowia zwierząt i zwalczania chorób zakaźnych zwierząt; higieny pasz; higieny produkcji produktów pochodzenia roślinnego; higieny produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego; wymagań weterynaryjnych dla gospodarstw produkujących mleko przeznaczone do obrotu; higieny produkcji jaj; dobrostanu zwierząt; dodatkowych wymogów ochrony cieląt; dodatkowych wymogów ochrony świń. Minimalne wymogi dotyczące stosowania nawozów i środków ochrony roślin regulują kwestie związane z: dawką stosowanych nawozów naturalnych; sposobem przechowywania nawozów naturalnych; terminem stosowania nawozów; zakazami dotyczącymi stosowania nawozów; sposobem stosowania środków ochrony roślin; niezbędną dokumentacją związaną ze stosowaniem środków ochrony roślin; zakazami dotyczącymi stosowania środków ochrony roślin. Inne wymogi podstawowe - odnoszą się przede wszystkim do kwestii utrzymania czystości i porządku na terenie gospodarstwa oraz prowadzenia działalności rolniczej na terenie parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych. Powiązanie otrzymywania płatności np. rolnośrodowiskowej z obowiązkiem spełniania określonych standardów jest traktowane jako narzędzie egzekwujące już dziś obowiązujące przepisy prawa. Zmiany zobowiązania rolnośrodowiskowego Zobowiązanie rolnośrodowiskowe, w trakcie jego realizacji nie może ulec zmianie. Jednak istnieją od tej zasady pewne wyjątki, do których należy m.in. możliwość dodania lub rozszerzenia pakietów przyrodniczych (Pakiet 4. i 5.) oraz pakietu dotyczącego ochrony zasobów genetycznych zwierząt (Pakiet 7.). W przypadku jakiegokolwiek ruchu ziemią na poziomie gospodarstwa będącego w programie rolnośrodowiskowym konieczne jest naniesienie tych zmian w planie działalności rolnośrodowiskowej, nawet jeśli dotyczy to gruntów nie objętych żadnym pakietem rolnośrodowiskowym. Rolnik podejmujący decyzję o przystąpieniu do programu rolnośrodowiskowego musi zgłosić się do doradcy rolnośrodowiskowego, wraz z którym opracowuje plan działalności rolnośrodowiskowej. Rolnik realizuje zobowiązanie rolnośrodowiskowe od dnia 1 marca roku, w którym składa wniosek o przyznanie pierwszej płatności rolnośrodowiskowej. Najpóźniej na dzień 15 maja (ewentualnie 9 czerwca biorąc pod uwagę odsetki za nieterminowe złożenie wniosku) musi posiadać opracowany dla swojego gospodarstwa plan działalności rolnośrodowiskowej zarejestrowany najpóźniej do 9 czerwca przez doradcę rolnośrodowiskowego w systemie teleinformatycznym. Jeżeli rolnik chce realizować pakiety przyrodnicze programu rolnośrodowiskowego musi podjąć w tym kierunku kroki już w roku poprzedzającym rok, w którym chce wnioskować o płatność w ich zakresie. Rok 2009 był pierwszy rokiem, kiedy można było wnioskować o płatność w ramach Pakietów 4. i 5., co oznacza, że inwentaryzacja przyrodnicza będąca podstawą sporządzenia dokumentacji przyrodniczej przez eksperta musiała zostać przeprowadzona w sezonie wegetacyjnym 2008 r. Rok 2008 nie był jednak rokiem pustym, gdyż 30 31

17 rolnik mógł wnioskować o płatność w ramach Pakietu 3, a w roku 2009 przejść z całą lub częścią powierzchni TUZ na Pakiety 4. i 5. Wtedy zobowiązanie w ramach tych pakietów będzie realizowane przez kolejne 4 lata. Płatność w ramach Pakietu 5. przysługuje za obszary ptasie w myśl rozporządzenia Ministra Środowiska 5, a za obszary siedliskowe te, które zostały oficjalnie ze strony rządowej zgłoszone do Komisji Europejskiej i przekazane do ARiMR przez Ministra Środowiska na dany rok gospodarczy przed 15 maja danego roku. Nie ma bezpośredniej zależności, między realizowanym wariantem ptasim i siedliskowym, a typem obszaru Natura 2000, jednak ekspert powinien brać pod uwagę cel, dla którego został utworzony dany obszar Natura ptasi i siedliskowy. Aby móc wnioskować o inne pakiety programu rolnośrodowiskowego, na dzień składania wniosku rolnik musi m.in. posiadać odpowiednio dla: Pakietu 2. kopię zgłoszenia działalności w gospodarstwie ekologicznym do upoważnionej jednostki certyfikującej; Pakietu na obszarze chronionym - zaświadczenie właściwego organu zarządzającego w zakresie ochrony przyrody o zgodności planu działalności rolnośrodowiskowej z planem ochrony dotyczącym rezerwatu przyrody, parku krajobrazowego, parku narodowego lub obszaru Natura 2000, a w przypadku braku planu ochrony - opinię o zgodności planu działalności rolnośrodowiskowej z celami ochrony danego obszaru chronionego; Pakietu 4. i 5. opinię regionalnego dyrektora ochrony środowiska o zgodnej ze stanem faktycznym kwalifikacji siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk lęgowych ptaków opisanych w dokumentacji przyrodniczej; Wariantu dokument (faktura) potwierdzający zakup kwalifikowanego materiału siewnego odmian miejscowych wpisanych do krajowego rejestru; Wariantu kopię umowy na rozmnażanie nasion zawartej z jednostką badawczorozwojową, koordynującą lub realizującą zadania w zakresie ochrony zasobów genetycznych roślin. Pakietu 7. - zaświadczenie, że stado zwierząt ras lokalnych jest objęte programem ochrony zasobów genetycznych, wydane przez podmiot upoważniony do realizacji lub koordynacji działań w zakresie ochrony zasobów genetycznych czyli Instytut Zootechniki-PIB z siedzibą w Balicach. 5 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 229, poz z póź. zm.). Jeśli rolnik w przypadku chęci realizacji powyższych pakietów posiada odpowiednie dokumenty, które stanowią załączniki do wniosku o pierwszą płatność (umowy, zaświadczenia) wypełnia wniosek rolnośrodowiskowy (dostępny wraz z instrukcją wypełniania na stronie internetowej ARiMR i MRiRW) i składa go między 15 marca a 15 maja w biurze powiatowym ARiMR, właściwym ze względu na miejsce zamieszkania albo siedzibę rolnika. Po tym terminie ARiMR nadal przez następne 25 dni kalendarzowych przyjmuje wnioski jednak, należna kwota płatności rolnośrodowiskowej zostanie pomniejszona o 1 % za każdy dzień opóźnienia. Termin składania wniosków rolnośrodowiskowych jest taki jak wniosków obszarowych tj. 15 marca - 15 maja Wniosek o przyznanie płatności rolnośrodowiskowej, poza elementami podania określonymi w przepisach Kodeksu postępowania administracyjnego, zawiera: numer identyfikacyjny wnioskodawcy; wskazanie pakietów lub wariantów, które będą realizowane w poszczególnych latach; charakterystykę gospodarstwa rolnego; oświadczenie o: o powierzchni działek ewidencyjnych, o powierzchni i sposobie wykorzystywa- nia działek rolnych, o liczbie zwierząt ras lokalnych; oświadczenia i zobowiązania wnioskodawcy związane z realizacją zobowiązania rolnośrodowiskowego, w tym zobowiązanie do przechowywania planu działalności oraz innych dokumentów dotyczących spełniania warunków przyznania płatności rolnośrodowiskowej lub związanych z tą płatnością, przez okres realizacji zobowiązania rolnośrodowiskowego oraz przez okres pięciu lat od dnia jego zakończenia; informację o załącznikach dołączanych do wniosku

18 Wniosek o przyznanie płatności rolnośrodowiskowych składa się co roku, w tym samym terminie przez cały okres trwania zobowiązania. W latach kolejnych wymagane są następujące załączniki do wniosku: Wariant 6.1. (do wniosku za czwarty rok realizacji) - dokument potwierdzający zakup kwalifikowanego materiału siewnego odmian miejscowych wpisanych do krajowego rejestru; Wariant 6.2. (co roku) - świadectwo oceny polowej i laboratoryjnej materiału siewnego odmian miejscowych wpisanych do krajowego rejestru, a w przypadku roślin z gatunków innych - informacje o wynikach badań, wydane na podstawie przepisów o nasiennictwie; Wariant 6.3. (co roku) - potwierdzenie prowadzenia produkcji nasiennej, wystawione przez jednostkę badawczo-rozwojową, koordynującą lub realizującą zadania w zakresie ochrony zasobów genetycznych czyli Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin z siedzibą w Radzikowie; Pakiet 7. (co roku) - zaświadczenie o średniorocznym stanie zwierząt, do których przysługuje płatność rolnośrodowiskowa, wydane przez podmiot prowadzący księgę hodowlaną albo podmiot prowadzący ocenę wartości użytkowej zwierząt (związki hodowlane). Do wniosku o przyznanie drugiej płatności rolnośrodowiskowej obowiązkowym załącznikiem jest załącznik graficzny (mapa/ortofotomapa), który rolnik otrzyma od ARiMR. Mapa ta posiada oznaczenie granic i numerów działek ewidencyjnych (wskazanych we wniosku poprzednim), na których jest realizowane zobowiązanie rolnośrodowiskowe, oraz położonych na obszarze tego gospodarstwa granic: rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych, parków narodowych i obszarów Natura 2000, utworzonych na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, oraz obszarów, o których mowa w art. 33 ust. 2 tej ustawy; obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu (OSN). Rolnik zobowiązany jest nanieść na mapie granice działek rolnych, na których realizowane są poszczególne pakiety i warianty rolnośrodowiskowe oraz zaznaczyć wszystkie występujące w gospodarstwie rolnym TUZ i elementy krajobrazu rolniczego nieużytkowane rolniczo tworzące ostoje dzikiej przyrody. Istnieje dowolność wprowadzania oznaczeń zarówno na szkicu (element planu działalności rolnośrodowiskowej) lub mapie/ortofotomapie gospodarstwa z tym, że muszą być one czytelne zarówno dla rolnika jak i dla ARiMR. Nie dołączenie do wniosku wymaganych załączników będzie skutkowało wezwaniem rolnika do ich dostarczenia w ciągu 7 dni, a w przypadku nie zastosowania się do wezwania - pozostawieniem wniosku bez rozpatrzenia. Zaleca się aby kopię wniosku i załączników rolnik przechowywał w gospodarstwie rolnym przez okres 5 lat od dnia zakończeniu realizacji programu rolnośrodowiskowego Po zamknięciu naboru wniosków, ARiMR przeprowadza kontrolę administracyjną złożonych dokumentów, a następnie wyznacza 5 % gospodarstw do kontroli na miejscu. W terminie od 1 października, w którym został złożony wniosek, do 1 marca roku następnego, ARiMR wydaje decyzję w sprawie przyznania pierwszych oraz kolejnych płatności rolnośrodowiskowych. Płatności rolnośrodowiskowe wypłacane są do ostatniego dnia czerwca roku następującego po roku, w którym został złożony wniosek o przyznanie płatności. Sankcje rolnośrodowiskowe Jeżeli rolnik nie posiada koniecznych dokumentów lub nie realizuje zadań lub nie wypełnia wymagań, do których się zobowiązał - płatność rolnośrodowiskowa w następstwie kontroli ARiMR, podlega zmniejszeniu, nie jest przyznawana lub podlega zwrotowi według określonych zasad. Rodzaj zastosowanej sankcji jest zróżnicowany w zależności od uchybienia. Jeżeli podczas kontroli stwierdzono nieprzestrzeganie przez rolnika wymogów w ramach określonych wariantów - płatność rolnośrodowiskowa przysługuje w danym roku w wysokości zmniejszonej w części dotyczącej działek, zwierząt lub stref buforowych, do których stwierdzono to uchybienie. Wysokość zmniejszenia określona jest w załączniku do rozporządzenia rolnośrodowiskowego. Jeżeli ponownie zostało stwierdzone uchybienie w przestrzeganiu wymogów tego samego wariantu płatność rolnośrodowiskowa nie przysługuje ani w danym roku ani w roku następnym. Kolejne stwierdzenie uchybienia w przestrzeganiu wymogów tego wariantu powoduje konieczność zwrotu pobranych płatności. Płatność rolnośrodowiskowa podlega także zwrotowi, jeżeli rolnik nie realizuje 34 35

19 całego zobowiązania rolnośrodowiskowego, nie spełnia warunków przyznania płatności rolnośrodowiskowej, nie przestrzega żadnych wymogów w ramach wariantu. Jeżeli rolnik zmniejszył powierzchnię użytków rolnych (sprzedał działkę, wymówiono mu dzierżawę itp.), na których powinien realizować zobowiązanie rolnośrodowiskowe płatność rolnośrodowiskowa musi zostać zwrócona w części płatności, która została przyznana do działki rolnej objętej zmniejszeniem. W razie z trudności z określeniem możliwości ruchu ziemią pod programem rolnośrodowiskowym należy kierować się zasadą, że każdy hektar włączony w program rolnośrodowiskowy musi być pod programem przez okres co najmniej pięciu lat, niezależnie od tego, kto wnioskuje na niego o płatność rolnośrodowiskową Na poziomie jednego gospodarstwa nie mogą być realizowane równocześnie program rolnośrodowiskowy i Są to dwa niezależne programy kierujące się różnymi zasadami wdrażania i realizacji. PROGRAM PROGRAM Beneficjenci programu rolnośrodowiskowego , po jego zakończeniu mogą rozpocząć program rolnośrodowiskowy Do 2009 roku włącznie mogli zakończyć swoje zobowiązanie rolnośrodowiskowe już po 3 latach realizowania starego zobowiązania jednak pod warunkiem, że przekształcenie to związane było z niekwestionowaną korzyścią dla środowiska lub dobrostanu zwierząt. W przypadku chęci wcześniejszego, a więc po 3 latach przejścia na nowy program, rolnik musiał zobowiązać się do realizacji co najmniej takiej samej liczby pakietów (poza pakietami P01 i P02) o podobnym charakterze działań. Rolnik decydujący się na zmianę programu musi realizować nowe 5-letnie zobowiązanie na podstawie nowego planu działalności rolnośrodowiskowej. Poza pakietami, które stanowiły podstawę nowego zobowiązania rolnośrodowiskowego rolnik mógł realizować także inne pakiety, jeśli było to zgodne z zasadą łączenia pakietów. Przy przejściu ze starego programu na nowy istniał wymóg przejścia, z co najmniej taką samą powierzchnią i tymi samymi działkami rolnymi

20 Wykaz wariantów rolnośrodowiskowych i porównanie stawek płatności w ramach programu rolnośrodowiskowego i Pakiety rolnośrodowiskowe Pakiet 1. Rolnictwo zrównoważone Pakiet 2. Rolnictwo ekologiczne Warianty rolnośrodowiskowe Wariant 1.1. Zrównoważony system gospodarowania Wariant 2.1. Uprawy rolnicze (z certyfikatem zgodności) Wariant 2.2. Uprawy rolnicze (w okresie przestawiania) Wariant 2.3. Trwałe użytki zielone (z certyfikatem zgodności) Wariant 2.4. Trwałe użytki zielone (w okresie przestawiania) Wariant 2.5. Uprawy warzywne (z certyfikatem zgodności) Wariant 2.6. Uprawy warzywne (w okresie przestawiania) Wariant 2.7. Uprawy zielarskie (z certyfikatem zgodności) Wariant 2.8. Uprawy zielarskie (w okresie przestawiania) Wariant 2.9. Uprawy sadownicze i jagodowe (z certyfikatem zgodności) Wariant Uprawy sadownicze i jagodowe (w okresie przestawiania) Wariant Pozostałe uprawy sadownicze i jagodowe (z certyfikatem zgodności) Wariant Pozostałe Uprawy sadownicze i jagodowe (w Okresie przestawiania) Stawki płatności rolnośrodowiskowych 840 zł/ha w1 i 2 roku 330 zł/ha w 1 i 2 roku 1550 zł/ha w 1 i 2 roku, uprawy roślin wieloletnich również w 3 roku zł/ha 160 zł/ha 790 zł/ha 600 zł/ha 790 zł/ha w kolejnych latach 680 zł/ha 260 zł/ha 260 zł/ha 260 zł/ha w kolejnych latach 330 zł/ha 1300 zł/ha 940 zł/ha 1050 zł/ha 1150 zł/ha w 1 i 2 roku, uprawy roślin wieloletnich również w 3 roku 1800 zł/ha w 1, 2 i 3 roku 800 zł/ha w 1, 2 i 3 roku 1300 zł/ha w kolejnych latach 1050 zł/ha w kolejnych latach 980 zł/ha 1540 zł/ha 1540 zł/ha 1540 zł/ha w kolejnych latach zł/ha 650 zł/ha zł/ha w kolejnych latach - Pakiet 3. Ekstensywne trwałe użytki zielone Pakiet 4. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000 Pakiet 5. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000 Pakiet 6. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie Pakiet 7. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie Pakiet 8. Ochrona gleb i wód Pakiet 9. Strefy buforowe Wariant 3.1. Ekstensywna gospodarka na łąkach i pastwiskach Wariant 4.1.Ochrona siedlisk lęgowych ptaków Wariant 4.2. Mechowiska Wariant 4.3. Szuwary wielkoturzycowe Wariant 4.4. Łąki trzęślicowe i selernicowe Wariant 4.5. Murawy ciepłolubne Wariant 4.6. Półnaturalne łąki wilgotne Wariant 4.7. Półnaturalne łąki świeże Wariant 4.8. Bogate gatunkowo murawy bliźniczkowe Wariant 4.9. Słonorośla Wariant Użytki przyrodnicze Wariant 5.1.Ochrona siedlisk lęgowych ptaków Wariant 5.2. Mechowiska Wariant 5.3. Szuwary wielkoturzycowe Wariant 5.4. Łąki trzęślicowe i selernicowe Wariant 5.5. Murawy ciepłolubne Wariant 5.6. Półnaturalne łąki wilgotne Wariant 5.7. Półnaturalne łąki świeże Wariant 5.8. Bogate gatunkowo murawy bliźniczkowe Wariant 5.9. Słonorośla Wariant Użytki przyrodnicze Wariant 6.1. Produkcja towarowa lokalnych odmian roślin uprawnych Wariant 6.2. Produkcja nasienna towarowa lokalnych odmian roślin uprawnych Wariant 6.3. Produkcja nasienna na zlecenie banku genów Wariant 6.4. Sady tradycyjne Wariant 7.1. Zachowanie lokalnych ras bydła 500 zł/ha 1200 zł/ha 1200 zł/ha 800 zł/ha 1200 zł/ha 1200 zł/ha 800 zł/ha 800 zł/ha 800 zł/ha 1190 zł/ha 550 zł/ha 1370 zł/ha 1390 zł/ha 910 zł/ha 1390 zł/ha 1380 zł/ha 840 zł/ha 840 zł/ha 870 zł/ha 1190 zł/ha 550 zł/ha 570 zł 800 zł/ha 4700 zł/ha 2100 zł/ha 400 zł/ha zł/ha 880 zł/ha zł/ha 1140 zł/szt zł/szt. Wariant 7.2. Zachowanie lokalnych ras koni 1500 zł/szt zł/szt. Wariant 7.3. Zachowanie lokalnych ras owiec 320 zł/szt. 310 zł/szt. Wariant 7.4. Zachowanie lokalnych ras świń 570 zł/szt. - Wariant 8.1. Wsiewki poplonowe 330 zł/ha 330 zł/ha Wariant 8.2. Międzyplon ozimy 420 zł/ha 570 zł/ha Wariant 8.3. Międzyplon ścierniskowy 400 zł/ha 520 zł/ha Wariant 9.1. Utrzymanie 2-metrowych stref 44 zł/100 mb buforowych Wariant 9.2. Utrzymanie 5-metrowych stref 110 zł/100 mb buforowych Wariant 9.3. Utrzymanie 2-metrowych 40 zł/100 mb zł/mb miedz śródpolnych Wariant 9.4. Utrzymanie 5-metrowych miedz śródpolnych 100 zł/100 mb