Społeczeństwo polskie 1989 roku: stagnacja czy ożywienie?

Transkrypt

1 Irena Anna Słodkowska Społeczeństwo polskie 1989 roku: stagnacja czy ożywienie? Tekst przygotowany do prezentacji na seminarium Solidarność nowe podejścia do analizy ruchu społecznego w poniedziałek 12 stycznia 2015 w Collegium Civitas, sala 1222, godz Dr. hab. Irena Anna Słodkowska (islod@isppan.waw.pl) pracuje w Instytucie Studiów Politycznych PAN. Jest autorką książek Społeczeństwo obywatelskie na tle historycznego przełomu, ISP PAN, Warszawa 2006 oraz Komitety Obywatelskie Rdzeń polskiej transformacji, ISP PAN, Warszawa Początek przełomu ustrojowego w Polsce należy sytuować w 1988 roku, u progu negocjacji Okrągłego Stołu, zakończonych decyzją o przeprowadzeniu w czerwcu 1989 roku wyborów parlamentarnych, do udziału w których w 35 proc. została dopuszczona opozycja. W literaturze naukowej, jak i w innych opracowaniach dotyczących tego okresu, można spotkać stwierdzenie, iż był to w Polsce czas stagnacji, marazmu, wycofania i bierności społeczeństwa. Pojawia się zatem pytanie o to, jak w takim razie było możliwy w 1989 roku wielki zryw wyborczy, ukazujący w jak wysokim stopniu Polacy potrafią się się zorganizować we wspólnym działaniu. W moim przekonaniu społeczeństwo polskie na progu zmiany systemowej nie pozostawało w stagnacji, wręcz przeciwnie, było bardzo zaktywizowane. Stwierdzenie o marazmie drugiej połowy lat osiemdziesiątych XX w. nie jest prawdziwe, pomimo że paradoksalnie - badacze i publicyści przyglądając się temu zagadnieniu z punktu widzenia NSZZ Solidarność, mogą w sposób uprawniony stawiać taką tezę. 1

2 Społeczeństwo polskie w tym czasie wycofywało się działalności opozycyjnej typu związkowego, w ramach podziemnych struktur NSZZ Solidarność. Jak wskazuje Andrzej Paczkowski, w drugiej połowie lat osiemdziesiątych widać wyraźnie, że wyczerpała się formuła strajku jako broni politycznej. Działalność opozycyjna rozwijała się intensywnie w różnych strukturach pod parasolem Kościoła katolickiego, przede wszystkim w duszpasterstwach (ludzi pracy, rolników, akademickich, środowisk twórczych, stanowych) oraz w oficjalnie działających Klubach Inteligencji Katolickiej. Natomiast malało zaangażowanie w podziemną działalność związkową (strajki, wiece, demonstracje, ruch wydawniczy), aczkolwiek większość dotychczas w tę pracę osób podtrzymuje swe uczestnictwo w Solidarności np. poprzez regularne płacenie składek związkowych. Przypomnijmy, że po amnestii w roku 1986 miały miejsce ważne wydarzenia. Po pierwsze, powstanie jawnych władz Solidarności (KKW) oraz ich wezwanie do ujawniania się związkowców i tworzenia komitetów organizacyjnych (rejestracyjnych) NSZZ Solidarność w zakładach pracy. Ten proces w pewnym momencie mocno ruszył, ale potem uległ zahamowaniu. Następnie - strajki, które miały miejsce w w roku Powszechnie będzie się je oceniać jako klęskę. To, że do strajków przystępowały nie tysiące, lecz setki osób nie świadczyło jednak o marazmie opozycji, gdyż po amnestii mieliśmy już świat, w którym społeczeństwo zaczęło coraz powszechniej organizować się nie wokół działań strajkowych, lecz innych już możliwości. Ponadto należy zwrócić uwagę, że strajki roku 1988 stanowiły zupełnie inne zjawisko społeczne niż te w latach czy akcje podejmowane po wprowadzeniu stanu wojennego. Były to strajki robione przez młodych ludzi, możemy je określić jako strajki pokolenia Jarocina (znakomicie to ukazuje książka o strajku w Stoczni Gdańskiej w 1988 roku, zredagowana przez Tomasza Tabakę). Hasłem pokolenia Jarocina było No future, lecz w rzeczywistości w porównaniu do pokolenia 1980 roku - zaczęły się jednak wyraźnie rysowały się przed tymi młodymi ludźmi szersze możliwości. Jak wykazały badania Jerzego Wertensteina-Żuławskiego z tego okresu, w 1988 młodzi ludzie, po zakończonym strajku wracali do świata, w którym można było podejmować nadal inne formy protestu. Były to działania na wielu polach, od udziału w jarocińskim festiwalu 2

3 czy happeningach Pomarańczowej Alternatywy poczynając, poprzez uczestnictwo w półjawnych lub podziemnych formachzaangażowania opozycyjnego (np. działalność wydawnicza, stowarzyszeniowa, samokształceniowa, dyskusyjna) - po takie formy radykalnego sprzeciwu, jak z jednej strony udział w demontracjach, strajkach i wiecach, a z drugiej przejście do pracy w sektorze prywatnym, czy wyjazd za granicę, w postaci czasowej ( saksy ) lub stałej emigracji. Ważną przesłanką na rzecz tezy o wysokim stopniu zaktywizowania polskiego społeczeństwa w drugiej połowie lat osiemdziesiątych jest ówczesny ruch stowarzyszeniowy. W tym okresie bowiem pojawiały się możliwości zrzeszania się i tworzenia nowych, oficjalnie działających stowarzyszeń. Pierwsze pojawiły się organizacje o charakterze ekologicznym, na których oficjalną działalność władze komunistyczne wydawały pozwolenie. Było to związane z szokiem, jakie polskie społeczeństwo przeżyło w 1986 roku po katastrofie elektrowni atomowej na Ukrainie (wówczas należącej do ZSRR) w Czarnobylu. Wiele z tych stowarzyszeń, zwłaszcza na poziomie regionalnym i lokalnym) tworzyły opozycyjne grupy, związane mocno z Solidarnością (np. Klub Ekologiczny w Białymstoku). Wkrótce na tym podłożu nastąpił prawdziwy wysyp stowarzyszeń o najróżniejszym charakterze. Większość z nich pozostawała jednak na poziomie nieoficjalnym lub jawnym, gdyż władze komunistyczne odmawiały najczęściej ich rejestracji. Jak pisano wówczas w katolickim miesięczniku Więź : W ostatnich miesiącach [1988 roku] usiłowali się zorganizować w oficjalnie działających stowarzyszeniach: entuzjaści ekologii i piękna Lasku Bielańskiego [w Warszawie], zwolennicy prywatnych szkół, ptrzeciwnicy kary śmierci, zwolennicy prywatnej inicjatywy w Warszawie, działacze samorządowi, działacze kulturalni z Ziemi Chełmińskiej, dziennikarze nie należący do SD PRL, studenci z kilku uczelni, młodopolacy z Gdańska chętni legalnie podyskutowac o polityce. [...] Wszystkich ich spotkała odmowa nie uzyskali zgody na prowadzenie [oficjalnej] działalności. Część nowopowstałych stowarzyszeń głównie na poziomie regionalnym i lokalnym zyskiwała jednak możliwość legalnego działania (np. Komitet Odbudowy 3

4 Pomnika Obrońców Wisły 1920 roku we Włocławku). Na obszarze całego kraju natomiast działało, zarejestrowane w 1987 roku w Warszawie, Towarzystwo Przyjaciół Powściągliwości i Pracy. Powściągliwości i Praca był to stary, jeszcze dziwiętnastowieczny, tytuł prasowy zakonu ojców Michaelitów, reaktywowany na początku lat osiemdziesiątych. Pod kierownictwem księdza (późniejszego biskupa) Chrapka pracowała tam wówczas cała elita młodego niezależnego dziennikarstwa. W zarządzie tego stowarzyszenia byli m. in. mec. Władysław Siła-Nowicki, Zofia Kuratowska i Henryk Wujec. Powstało ono na wzór powstałego w 1985 roku klubu miłośników popularnej warszawskiej południówki - Ekspresu Wieczornego i wykorzystało związany z tym precedens, iż do uzyskania zgody na legalną działalność tego typu wystarczała rejestracja w Urzędzie Miejskim. Oddziały Towarzystwa Przyjaciół Powściągliwości i Pracy utworzone zostały w całej Polsce, stanowiąc kolejne ogniwa działalności opozycyjnej. W wielu miejscowościach stanowiły - obok Klubów Inteligencji Katolickiej - centra działalności niezależnej, skupiając miejscową elitę opozycyjną. Należy też wspomnieć o tworzonych wówczas Towarzystwach Gospodarczych, które np.w Warszawie czy w Krakowie zyskały status oficjalnie działających organizacji, co umożliwiało im także aktywność w terenie całego kraju. Powstające wówczas niezałeżne stowarzyszenia obejmowały szeroką paletę form zaangażowania społecznego, były wśród nich organizacje krajoznawcze, regionalne, oświatowe, charytatywne (np. zajmujące się bezdomnymi czy upośledzonymi dziećmi), ekologiczne, hobbystyczne, itp. Powstawały stowarzyszenia kresowe, sybiraków, odbudowywały się struktury środowisk żołnierzy AK. Tworzyły się organizacje uczniowskie i studenckie, a także środowiska polityczne ( Dziekania, Kogres Liberałów), powstawały zalążki partii politycznych (PPS, Stronnictwo Pracy). Ogólnokrajowy zasięg aczkolwiek na poziomie półjawnym - miały struktury Solidarności rolniczej, NZS u, Ruchu Wolność i Pokój oraz niezależnego harcerstwa (głównie ZHR). Szczególnie zaś ważne były ze względu na prawo do oficjalnej działalności w całej Polsce - Kluby Inteligencji Katolickiej, kluby Przyjaciół Powściągliwości i Pracy i towarzystwa gospodarcze. Temu szerokiemu ruchowi wydatnie pomagał Episkopat, negocjując z władzami nowe prawo o stowarzyszeniach. 4

5 W listopadzie 1988 został wynegocjowany w tej sprawie kompromis, umożliwiający uchwalenie przez Sejm PRL IX kadencji nowego prawa o stowarzyszeniach na początku 1989 roku. Nurt stowarzyszeniowy pod koniec lat osiemdziesiątych zbierał energię i społeczną wolę przemian w sposób, jakiego nie mogły zapewnić działające wciąż w podziemiu struktury związkowe Solidarności. Stanowił jednak emanację ruchu Solidarności i jego immanentną część. Dla ludzi zaangażowanych w działalność stowarzyszeniową to Solidarność była najważniejszym symbolem walki o prawa obywatelskie i pracownicze, o narodową niezależność i suwerenność państwową. Etos Solidarności stanowił nośnik i pełnił rolę depozytariusza demokratycznej świadomości społecznej oraz kanonu wartości i tradycji narodowych. Polem, na którym prezentowane były wypływające z tych idei postawy i realizowane zgodne z nimi cele, był u progu transformacji ustrojowej w Polsce szeroko rozlewający się po całym kraju ruch stowarzyszeniowy. George Mink w tym czasie podkreślał znaczenie tych istniejących w Polsce licznych pluralistycznych podsystemów społecznych (kulturalnych, politycznych, ekonomicznych etc.), w których widział kierunek i szansę potencjalnych zmian ustrojowych Większość powstałych w drugiej połowie lat osiemdziesiątych stowarzyszeń weszła do Komitetów Obywatelskich, tworzonych przez NSZZ Solidarność i NSZZ Solidarność Rolników Indywidualnych. Solidarność dla potrzeb kampanii wyborczej 1989 roku. Ich członkowie następnie powszechnie włączyli się w budowanie struktur demokratycznego państwa, biorąc udział w przeprowadzanych zmianach systemowych na wszystkich poziomach. 5