wrzesień 3/2005 (13) ISSN nr indeksu cena 10 zł nakład 2000 egz.

Transkrypt

1 wrzesień 3/2005 (13) ISSN nr indeksu cena 10 zł nakład 2000 egz.

2

3 Drodzy Czytelnicy Minęły wakacje dla każdej redakcji gromadzącej materiały do kolejnego wydania czasopisma okres niełatwy. Ale udało się. Dzięki determinacji Rady Redakcyjnej i zdyscyplinowaniu naszych autorów kolejny numer Ochrony Przeciwpożarowej ukazuje się w terminie i wypełniony ciekawymi publikacjami. Poniżej kilka rekomendacji. Buduje się dziś coraz więcej obiektów skomplikowanych, o zróżnicowanych funkcjach, niepowtarzalnych formach, a przy tym o wysokich kosztach realizacji. Coraz częściej też nieuniknione staje się stosowanie rozwiązań zapewniających ochronę życia i mienia użytkowników tych obiektów w sposób nieujęty w obowiązujących przepisach, rozwiązań zamiennych. Coraz cenniejsza więc staje się wiedza i intuicja inżynierska. Chcącym poznać tę tematykę bliżej, polecam lekturę artykułu Dariusza Ratajczaka Rozwiązania zamienne w ochronie przeciwpożarowej. Uważa się, że zapewnienie bezpieczeństwa w uniwersalnym wymiarze należy wyłącznie do władzy publicznej i ona odpowiada za skuteczność funkcjonowania systemów z tym związanych. Czy praktyka to rzeczywiście potwierdza, czy nie warto czasem przyjrzeć się temu problemowi nieco dokładniej? Ten temat porusza na naszych łamach Jerzy Wolanin, w artykule Socjotechniczne aspekty prewencji. Jednym z największych zagrożeń dla ludzi podczas pożaru jest silne oddziaływanie toksyczne dymów i gazów pożarowych. Próbę przybliżenia tego tematu naszym Czytelnikom podjął Marian Skaźnik. Zachęcam do lektury tekstu Zagrożenia toksyczne dymów i gazów pożarowych. Paweł Królikowski w kolejnym już numerze informuje o aktualnościach prawnych, nowych normach i standardach. Tym razem napisał także artykuł Czynniki decydujące o czasie ewakuacji ludzi. Te dwa teksty, wzbogacone lekturą publikacji Doroty Brzezińskiej Zabezpieczenie przed zadymieniem klatek schodowych w budynkach średniowysokich, a także Lutza Börnera Dynamiczne ukierunkowywanie ewakuacji pozwolą na wieloaspektowe prześledzenie tej problematyki. Na wiele interesujących i trudnych pytań odpowiada inż. Andreas Piekarski w kolejnej, trzeciej już części cyklu poświęconego zamknięciom przeciwpożarowym systemów transportowych. Wjeżdżając na teren stacji benzynowej, najczęściej nie jesteśmy świadomi, jak złożone są typowe dla niej zagrożenia i jak skomplikowany system zabezpieczeń. Tę problematykę starają się nam przybliżyć Zenon Praczyk i Andrzej Misiewicz w obszernym, ale niezwykle interesującym artykule Bezpieczeństwo pożarowe stacji paliw. Marek Podgórski w artykule Dokument zabezpieczenia przed wybuchem prezentuje Czytelnikom ten swoisty raport o bezpieczeństwie, a przez liczne uwagi praktyczne stara się ułatwić jego opracowanie. Trwa proces legislacyjny nad implementacją w krajowych aktach prawnych dyrektywy Seveso II w sprawie kontroli zagrożenia poważnymi awariami związanymi z substancjami niebezpiecznymi. Paweł Janik w artykule Nowelizacja dyrektywy Seveso II omawia najistotniejsze zmiany, które wprowadzono w tym dokumencie. Ochrona odgromowa obiektów budowlanych publikacją zamieszczoną w tym numerze Andrzej Sowa inauguruje cykl trzech artykułów poświęconych tej tematyce. Część pierwsza prezentuje podstawowe zasady tworzenia zewnętrznej instalacji piorunochronnej. I na koniec artykuł, do przeczytania którego zachęcam wszystkich, bez wyjątku. Wymagania przepisów, a bezpieczeństwo mienia autorstwa Adama Biczyckiego. Pod tym tytułem kryje się pożar i jego skutki oraz akcja ratownicza widziane oczyma prewentysty. Naczelny SPIS TREŚCI OCHRONA PRZECIWPOŻAROWA W BUDOWNICTWIE 2 Rozwiązania zamienne w ochronie przeciwpożarowej Dariusz RATAJCZAK 4 Socjotechniczne aspekty prewencji Jerzy WOLANIN 8 Zagrożenia toksyczne dymów i gazów pożarowych Marian SKAŹNIK 12 Czynniki decydujące o czasie ewakuacji ludzi Paweł KRÓLIKOWSKI 18 Zamknięcia przeciwpożarowe systemów transportowych (cz. III) Andreas PIEKARSKI ZAPOBIEGANIE POŻAROM I AWARIOM 22 Dokument zabezpieczenia przed wybuchem Marek PODGÓRSKI 24 Kryteria sprawdzenia prawidłowości doboru przerywacza płomienia lub zaworu oddechowego z przerywaczem płomienia dla gazów lub cieczy tworzących atmosfery wybuchowe Piotr BZOWY 26 Bezpieczeństwo pożarowe stacji paliw Zenon PRACZYK, Andrzej MISIEWICZ 32 Nowelizacja dyrektywy Seveso II Paweł JANIK TECHNICZNE ŚRODKI OCHRONY PRZECIWPOŻAROWEJ 35 Zabezpieczenie przed zadymieniem klatek schodowych w budynkach średniowysokich Dorota BRZEZIŃSKA 38 Ochrona odgromowa obiektów budowlanych. Podstawowe zasady tworzenia zewnętrznej instalacji piorunochronnej Andrzej SOWA 42 Drogi oraz wyjścia ewakuacyjne chronią i ratują życie Marius MANKOWSKI INFORMACJA NAUKOWO-TECHNICZNA 44 Aktualności prawne, nowe normy i standardy Paweł KRÓLIKOWSKI DZIAŁANIA RATOWNICZE 46 Wymagania przepisów, a bezpieczeństwo mienia Adam BICZYCKI OCHRONA PRZECIWPOŻAROWA ZA GRANICĄ 50 Dynamiczne ukierunkowywanie ewakuacji Lutz BÖRNER EKSPERT RADZI 51 Nowe rodzaje gaśnic Antoni WOLNY 52 Wpływ okresowych przeglądów tryskaczy suchych na funkcjonalność instalacji tryskaczowej Marcin LESZCZAK WITRYNA CZYTELNIKÓW 55 Kwartalnik Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Pożarnictwa REDAKCJA ul. Czechosłowacka 27, Poznań tel. (0-61) , fax (0-61) sitp-poznan@wp.pl sitp@pf.pl WYDAWCA STOWARZYSZENIE INŻYNIERÓW I TECHNIKÓW POŻARNICTWA REDAKCJA Redaktor naczelny Stanisław MAZUR tel. kom st.mazur@poczta.neostrada.pl Sekretarz redakcji Dorota KRAWCZAK tel. kom dkrawczak@gazeta.pl RADA REDAKCYJNA Przewodniczący Zenon PRACZYK Zastępca przewodniczącego Adam BICZYCKI Członkowie: Stanisław CZEKAJ Zdzisław KIEDIO Kazimierz POKRZYK Andrzej POZIERAK Dariusz RATAJCZAK SKŁAD I ŁAMANIE Wydawnictwo ELAMED Katowice, Al. Roździeńskiego 188 tel. (0-32) poligrafia@elamed.com.pl PRENUMERATA Prenumeratę można zamawiać pod adresem: Izba Rzeczoznawców SITP Delegatura Poznań, ul. Czechosłowacka 27, Poznań. Opłatę za prenumeratę należy wnosić na konto: Izba Rzeczoznawców Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Pożarnictwa Delegatura Poznań Bank Zachodni WBK SA VI Oddział Poznań (z dopiskiem: Prenumerata). Firmy prosimy o upoważnienie do wystawiania faktury bez podpisu. Cena prenumeraty 1 egzemplarza 10 zł, prenumerata roczna 40 zł. Opłata prenumeraty obejmuje koszty wysyłki. Redakcja nie odpowiada za treść ogłoszeń i nie zwraca materiałów niezamówionych. Zastrzegamy sobie prawo skracania i adiustacji tekstów oraz zmiany ich tytułów. CENY REKLAM I PUBLIKACJI SPONSOROWANYCH Okładka: pierwsza strona: bez logo firmy 5000 zł z zamieszczonym logo 6500 zł strony wewnętrzne zł IV strona zł Wnętrze numeru: cała strona zł 1/2 strony zł 1/3 strony 800 zł 1/4 strony 600 zł anons z logo firmy 400 zł anons w ramce 300 zł anons 200 zł. Do powyższych cen doliczany jest VAT 22% Publikacja reklam w pięciu kolejnych numerach upoważnia zleceniodawcę do zamieszczenia reklamy bezpłatnej. Ochrona Przeciwpożarowa 3/05 1

4 OCHRONA PRZECIWPOŻAROWA W BUDOWNICTWIE Rozwiązania zamienne w ochronie przeciwpożarowej Możliwość projektowania budynków według istniejących przepisów techniczno- -budowlanych niezwykle sprzyja sprawnemu przebiegowi procesu budowy, gdyż przed przystąpieniem do sporządzania projektu nie ma potrzeby wykonywania specjalnych prac studialnych, a projektant jest uwolniony od odpowiedzialności za poprawność tych rozwiązań przyjętych w projekcie, które zostały zaczerpnięte z przepisów. Wspomniana możliwość dotyczy zdecydowanej większości budynków, które zawierają typowe układy funkcjonalne: pomieszczenia korytarz klatka schodowa. Z drugiej strony, w związku z tendencją do tworzenia coraz bardziej skomplikowanych obiektów, o zróżnicowanych funkcjach, niepowtarzalnych formach i wysokich kosztach realizacji, nieuniknione staje się coraz szersze stosowanie rozwiązań zamiennych, zapewniających ochronę życia i mienia użytkowników tych obiektów w sposób nieujęty w przepisach. Prawo budowlane umożliwia uzyskiwanie w szczególnie uzasadnionych przypadkach zgody na odstępstwo od przepisów techniczno-budowlanych, udzielanej przez właściwy organ administracji architektoniczno-budowlanej (starostę lub prezydenta miasta, a w niektórych przypadkach wojewodę), po uzyskaniu upoważnienia ministra, który ustanowił te przepisy. Odstępstwo nie może powodować zagrożenia życia ludzi lub bezpieczeństwa mienia, a dotyczący go wniosek do ministra powinien zawierać propozycje rozwiązań zamiennych i w zależności od potrzeb opinię kompetentnych w danej kwestii organów. Odstępstwo może odnosić się do projektów budynków zarówno nowo wznoszonych, jak też rozbudowywanych, nadbudowywanych, przebudowywanych oraz tych, w których następuje zmiana sposobu użytkowania. Wszystkich wymienionych projektów budynków, a także budynków istniejących, w których nie przystępuje się do robót budowlanych, dotyczy także, w przypadkach szczególnie uzasadnionych lokalnymi Dariusz RATAJCZAK W Polsce, jak również w innych wysoko rozwiniętych krajach świata, społecznie oczekiwany poziom bezpieczeństwa pożarowego od wielu dziesięcioleci osiąga się poprzez stosowanie w procesie projektowania, a także na etapie wykonawstwa i eksploatacji budynków, odpowiedniego systemu przepisów prawa, w tym przepisów technicznobudowlanych, uzupełnionego zasadami wiedzy technicznej. Podstawą społecznej akceptacji tego systemu jest z jednej strony odczucie, że dostatecznie chroni on ludność przed utratą życia i znacznymi stratami mienia, a z drugiej fakt, że nie jest on nadmiernie kosztowny i kłopotliwy w stosowaniu. warunkami, możliwość uzyskania zgody właściwego miejscowo komendanta wojewódzkiego PSP na przyjęcie rozwiązań zamiennych w stosunku do niektórych wymagań przepisów przeciwpożarowych, odnoszących się do stosowania stałych urządzeń gaśniczych, hydrantów wewnętrznych, dróg pożarowych oraz przeciwpożarowego zaopatrzenia w wodę, przy czym rozwiązania te powinny zapewniać niepogorszenie warunków ochrony przeciwpożarowej obiektu. W ramach najbliższej nowelizacji rozporządzenia MSWiA w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów przewiduje się rozszerzenie listy wymienionych przepisów o dotyczące stosowania systemów sygnalizacji pożarowej i dźwiękowych systemów ostrzegawczych. Jedynie do budynków istniejących, przy nadbudowie, przebudowie i zmianie ich sposobu użytkowania, także związanej z koniecznością usunięcia stwierdzonego zagrożenia życia ludzi, odnosi się możliwość spełnienia wymagań w zakresie bezpieczeństwa pożarowego w sposób inny, niż określono w warunkach technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, a więc z zastosowaniem rozwiązań zamiennych, stosownie do wskazań ekspertyzy technicznej rzeczoznawcy budowlanego oraz do spraw zabezpieczeń przeciwpożarowych, uzgodnionych z właściwym komendantem wojewódzkim PSP. Zbliżona procedura obowiązuje w odniesieniu do istniejących stacji paliw i stacji gazu płynnego, a w najbliższym czasie ma zostać rozszerzona na inne obiekty sektora paliwowego. Zgodnie z wymaganiami dyrektywy 89/106/EEC dotyczącej wyrobów budowlanych, zamieszczonymi w warunkach technicznych, budynek powinien mieć zapewnioną możliwość bezpiecznej ewakuacji ludzi oraz bezpiecznego i skutecznego prowadzenia akcji ratowniczo-gaśniczej, a konstrukcję zabezpieczoną przed zniszczeniem w wyniku pożaru. Ograniczona powinna być także możliwość rozprzestrzeniania się ognia i dymu w budynku oraz pożaru na sąsiednie budynki. Przedstawione ramowe wymagania w przeważającej większości przypadków powinny stanowić podstawę oceny prawidłowości proponowanych rozwiązań zamiennych. Jedynie w nielicznych sytuacjach jesteśmy bowiem w stanie wykazać, że jakieś rozpatrywane rozwiązanie zapewni nie niższy poziom bezpieczeństwa użytkowników budynku niż inne rozwiązanie. O wiele łatwiej jest stwierdzić, że zastosowanie danego rozwiązania w obiekcie zapewni niepogorszenie jego warunków ochrony przeciwpożarowej w stosunku do warunków wynikających z wyżej przedstawionych wymagań. Jak stanowią aktualne przepisy przeciwpożarowe, istniejący budynek uznaje się za zagrażający życiu ludzi, gdy występujące w nim warunki techniczne nie zapewniają możliwości bezpiecznej ewakuacji ludzi (nie wyklucza się, że w pewnych sytuacjach czas wymagany na przeprowadzenie ewakuacji może być dłuższy niż czas dopuszczalny, związany z warunkami panującymi na przejściach i drogach ewakuacyjnych w czasie pożaru). Powinny wtedy zostać zastosowane rozwiązania zapewniające spełnienie wymagań bezpieczeństwa pożarowego, które mogą polegać na: zmianie sposobu użytkowania budynku, po której ze względu na zmianę funkcji poszczególnych pomieszczeń lub zmniejszenie liczby ich użytkowników spełnione zostaną wymagania przepisów; spełnieniu wymagań bezpieczeństwa pożarowego w sposób inny niż podany w warunkach technicznych za pomocą rozwiązań zamiennych, powodujących: - skrócenie czasu trwania ewakuacji (np. przez skrócenie pewnych odcinków drogi ewakuacyjnej, odpowiednie oświetlenie awaryjne), - przyśpieszenie wykrycia pożaru i zaalarmowania ludzi (np. przez zastosowanie systemu sygnalizacji pożarowej i dźwiękowego systemu ostrzegawczego), - spowolnienie rozwoju pożaru (np. przez zastosowanie stałych urządzeń gaśniczych, zwiększenie odporności ogniowej niektórych elementów budynku), - zmniejszenie możliwości oddziaływania pożaru na ewakuujących się ludzi (np. przez polepszenie zabezpieczenia dróg ewakuacyjnych przed zadymieniem). Kwestia ochrony ludzi w czasie ewakuacji przed oddziaływaniem pożaru, a ściślej powstającej w jego wyniku temperatury i dymu, ma zostać wprowadzona w czasie dokonywanej właśnie nowelizacji warunków technicznych do wymagań dla wentylacji pożarowej, której intensywność powinna zapewniać, że: w czasie potrzebnym do ewakuacji ludzi na chronionych przejściach i drogach ewakuacyjnych nie wystąpi zadymienie lub temperatura, uniemożliwiające bezpieczną ewakuację. 2 Ochrona Przeciwpożarowa 3/05

5 OCHRONA PRZECIWPOŻAROWA W BUDOWNICTWIE Jako zadymienie o wartości granicznej przyjmuje się najczęściej takie, które na wysokości do 1,8 m od posadzki powoduje spadek widzialności krawędzi przedmiotów i znaków ewakuacyjnych odbijających światło poniżej 10 m, a jako graniczną temperaturę na tej wysokości 60 C. Dodatkowo, w razie możliwości bezpośredniego oddziaływania na ludzi promieniowania cieplnego pożaru, np. na korytarzu w pobliżu drzwi palącego się pokoju lub w garażu w pobliżu palącego się samochodu, gęstość strumienia ciepła nie powinna przekraczać 12 kw/m 2, dla czasu ekspozycji 3 s. Poszukiwanie rozwiązań zamiennych nierzadko wynika z konieczności przekroczenia wielkości dopuszczalnej powierzchni strefy pożarowej. Ta dopuszczalna powierzchnia, uzależniona w danej kategorii ZL (w budynkach PM dla danej gęstości obciążenia ogniowego strefy w dwóch wariantach z pomieszczeniem zagrożonym wybuchem lub bez niego) od liczby kondygnacji naziemnych (jedna, czy więcej) oraz od grupy wysokości budynku, zgodnie z warunkami technicznymi może zostać przy zastosowaniu wskazanych tam urządzeń przeciwpożarowych (stałych urządzeń gaśniczych, urządzeń oddymiających) powiększona o określoną wartość. Warto zauważyć, że wykorzystanie wspomnianych urządzeń przeciwpożarowych jako rekompensaty za powiększenie strefy pożarowej stanowi faktycznie formę rozwiązania zamiennego, w pełni dopuszczoną przez warunki techniczne. Rozpatrując np. dwukondygnacyjne niskie centrum handlowe o podstawowej (bez zwiększeń) dopuszczalnej powierzchni strefy pożarowej 8000 m 2, która to powierzchnia w najbardziej niesprzyjającej sytuacji zgodnie z definicją strefy pożarowej mogłaby zostać w całości objęta pożarem, należy dojść do wniosku, że po zastosowaniu stałych urządzeń gaśniczych tryskaczowych maksymalny zasięg oddziaływania pożaru w obiekcie też nie powinien być większy niż 8000 m 2 (inaczej oznaczałoby to pogorszenie warunków ochrony przeciwpożarowej obiektu), jakkolwiek urządzenia te pozwalają na powiększenie strefy o 100 proc., tj. do m 2. W myśl tego rozumowania pożar nie powinien objąć nawet w najbardziej niesprzyjającej sytuacji więcej niż połowy strefy pożarowej, z tym, że miejsca lokalizacji pożaru mogą być różne. Również po dodatkowym zastosowaniu samoczynnych urządzeń oddymiających uruchamianych za pomocą systemu wykrywania dymu, co pozwala łącznie na powiększenie strefy do m 2, maksymalny zasięg oddziaływania pożaru nie powinien przekroczyć 8000 m 2 ilustruje to rys. 1. Rys. 1. Powierzchnia strefy pożarowej i maksymalny zasięg oddziaływania pożaru w obiekcie. I strefa pożarowa przed powiększeniem, II po powiększeniu; 1,2,3 przykładowe maksymalne zasięgi oddziaływania pożarów o różnej lokalizacji W sytuacji, gdy granicą rozprzestrzeniania się pożaru nie jest przegroda budowlana, powstaje problem, jak określać granicę jego ewentualnego oddziaływania, np. w dużej hali jednoprzestrzennej. Najbardziej logiczne, jak się wydaje, byłoby przyjęcie kryteriów stosowanych przy ocenie warunków ewakuacyjnych, jakkolwiek w niektórych przypadkach nie można wykluczyć konieczności stosowania innych kryteriów, Rys. 2. Sposób oddymiania hali widowiskowej związanych z przeznaczeniem i sposobem ukształtowania budynku. Tak więc jako maksymalny zasięg oddziaływania pożaru można by przyjąć powierzchnię, na której chociażby chwilowo na wysokości do 1,8 m od posadzki widzialność spadłaby wskutek zadymienia poniżej 10 m lub temperatura przekroczyłaby 60 C. Powyższe rozważania mogą być przydatne w razie potrzeby powiększenia strefy pożarowej w większym stopniu, niż pozwalają warunki techniczne, lub z zastosowaniem innych rozwiązań zamiennych, niż warunki techniczne przewidują. Kwestię określenia warunków dla rozwiązań zamiennych w stosunku do wymaganych w rozporządzeniu MSWiA stałych urządzeń gaśniczych wodnych można zilustrować na przykładzie hali widowiskowej na ponad 3000 osób, jednokondygnacyjnej, o wysokości 35 m i powierzchni strefy pożarowej m 2, zlokalizowanej w odległości 3 km od dużej jednostki ratowniczo-gaśniczej PSP. Ponieważ rezygnacja z instalacji tryskaczowej pozwalałaby na znaczne oszczędności finansowe, a jej skuteczność w pomieszczeniu o tak dużej wysokości i niewielkim obciążeniu ogniowym byłaby niewielka, za zasadne uznano zastąpienie jej przez samoczynne urządzenia oddymiające, uruchamiane za pomocą systemu wykrywania dymu, których stosowanie nie jest w tego rodzaju obiektach obligatoryjne. Przyjęty sposób oddymiania hali przedstawia rys. 2. Dowodem skuteczności przyjętego sposobu oddymiania hali widowiskowej było wykazanie w symulacjach komputerowych, że: w czasie potrzebnym do ewakuacji ludzi na przejściach ewakuacyjnych nie wystąpi zadymienie ani temperatura uniemożliwiające bezpieczną ewakuację; w czasie niezbędnym do rozpoczęcia akcji ratowniczo-gaśniczej przyjętym jako nie dłuższy niż 10 minut, ze względu na niewielki czas dojazdu jednostki PSP w miejscu usytuowania hydrantów wewnętrznych będą panować dobre warunki do prowadzenia działań gaśniczych, tj. nie wystąpi zadymienie ani temperatura o takich parametrach, jakie uznaje się za uniemożliwiające bezpieczną ewakuację; pod dachem o konstrukcji R30 i przekryciu E30, a więc zapewniającym pełnienie swej funkcji przez co najmniej 30 minut, przy wzroście temperatury według krzywej badawczej temperatura-czas do ponad 800 C temperatura warstwy dymu po 15 minutach (współczynnik bezpieczeństwa 0,5 w stosunku do 30 minut) nie będzie przekraczać 700 o C, tj. wartości temperatury na krzywej badawczej dla czasu 15 minut, w którym jednocześnie, na skutek prowadzonych od co najmniej 5 minut działań gaśniczych, powinno zostać powstrzymane rozprzestrzenianie się pożaru. Przepisy o stosowaniu rozwiązań zamiennych dotyczących hydrantów wewnętrznych, przeciwpożarowego zaopatrzenia w wodę i dróg pożarowych znajdują zastosowanie głównie przy ocenie warunków ochrony przeciwpożarowej budynków, w czasie wzno- Ochrona Przeciwpożarowa 3/05 3

6 OCHRONA PRZECIWPOŻAROWA W BUDOWNICTWIE szenia których wymagania odnoszące się do któregoś z tych zagadnień były łagodniejsze niż obecnie. Ponieważ względy konstytucyjne nie pozwalają, aby wymagany obecnie przez przepisy prawa poziom bezpieczeństwa pożarowego był uzależniony od daty wzniesienia budynku, regulacje oparte na ustawie o ochronie przeciwpożarowej mają generalnie rzecz biorąc charakter powszechnie obowiązujący. Jednak doprowadzanie dróg pożarowych o dzisiejszych parametrach do wielu istniejących od dziesięcioleci budynków, zakładanie w tych budynkach przeciwpożarowej instalacji wodociągowej lub budowa zbiorników przeciwpożarowych byłyby przeważnie kompletnie nieefektywne. Oczekiwany poziom bezpieczeństwa można bowiem osiągnąć za pomocą wielu innych sposobów. Nie zawsze zresztą jest konieczne domaganie się wprowadzenia zmian w stanie budynku, gdyż mimo niespełnienia pewnych przepisów jego poziom bezpieczeństwa pożarowego jest czasem wystarczający, co może wykazać przeprowadzenie w odniesieniu do budynku analizy ramowych wymagań, wynikających ze wspomnianej wcześniej dyrektywy. Przede wszystkim trzeba określić, jakie kryterium decyduje o tym, że wspomniane przepisy powinny być spełnione, i na ile istotne jest przekroczenie wartości progowej tego kryterium. Jeżeli budynku nie wyposażono np. w instalację wodociągową przeciwpożarową, Socjotechniczne aspekty prewencji Wiadomościami o dużej liczbie tragicznych zdarzeń jesteśmy zasypywani codziennie. Zamachy terrorystyczne, dramaty spowodowane gwałtownymi zjawiskami atmosferycznymi, awarie techniczne, katastrofy lotnicze czy też wypadki na drogach stanowią tło naszego codziennego życia. Wszystkie zdarzenia niekorzystne zakłócają rozwój lub trwanie jednostek, społeczności lokalnych czy też całych społeczeństw, a w skrajnych przypadkach wręcz uniemożliwiają im przetrwanie. Ta uniwersalna cecha, będąca istotą zdarzeń niekorzystnych, ma decydujący wpływ na postrzeganie bezpieczeństwa przez większość ludzi. Uważają oni, że bezpieczeństwo również ma charakter uniwersalny i da się zapewnić w sposób bezwarunkowy, niezależnie od podmiotu podlegającego ochronie. Postrzegają je jako rodzaj parasola, który jednakowo rozciąga się nad wszystkimi i wszystkim. Prowadzi to do oderwania się samego pojęcia bezpieczeństwa, od tego, kogo ono dotyczy: jednostki, społeczności lokalnej, państwa. Sprowadza pojęcie bezpieczeństwa do dosyć prostej relacji: bezpieczeństwo to brak zdarzeń niekorzystnych, a w razie ich wystąpienia spowodowanie przez nie skutków nieistotnych. mimo że jest zaliczany do grupy budynków wysokich (w wielu przypadkach w czasie oddawania do użytku zaliczał się do średniowysokich), ważne jest, o ile metrów (kondygnacji) została przekroczona maksymalna wysokość budynku, poniżej której nie obowiązuje to wymaganie. Następnie należy ustalić, jak to przekroczenie będzie wpływać na możliwość prowadzenia działań ratowniczych, i czy ten wpływ będzie istotny w obliczu wszystkich innych czynników decydujących o skuteczności takich działań, a zwłaszcza: - odległości od najbliższej jednostki PSP, ewentualnie innych jednostek PSP, a czasem OSP włączonych do krajowego systemu ratowniczogaśniczego, z uwzględnieniem możliwości szybkiego pokonania tych odległości oraz sił i środków, jakimi te jednostki dysponują, - drogi pożarowej i dostępu do budynku (z jednej strony, czy z kilku stron), - zapewnienia zaopatrzenia w wodę do zewnętrznego gaszenia pożaru, - wydzielenia, zamknięcia drzwiami i zabezpieczenia przed zadymieniem klatek schodowych, - nośności ogniowej i stopnia palności konstrukcji, - zastosowania jakichkolwiek ponadstandardowych rozwiązań zabezpieczeń przeciwpożarowych, - przygotowania użytkowników budynku do odpowiedniego zachowania na wypadek wystąpienia zagrożenia, Jerzy WOLANIN Fakt ten często ujmuje się w lapidarną formułę: bezpieczeństwo to brak zagrożeń. A przecież taka sytuacja nie istnieje. W umysłach wielu ludzi bezpieczeństwo stało się jednolitym, abstrakcyjnym bytem uniwersalnym, dotyczącym zarówno jednostki, jak i państwa. Stawia się często wobec niego oraz wobec wszelkich działań z nim związanych identyczne wymagania, niezależnie, kogo ono dotyczy i jaki charakter mają same zdarzenia niekorzystne. Uważa się, że zapewnienie bezpieczeństwa w uniwersalnym wymiarze należy wyłącznie do władzy publicznej i ona w pełni odpowiada za skuteczność wdrożenia systemów z tym związanych. Warto jednak przyjrzeć się temu problemowi nieco bliżej. DOMENY BEZPIECZEŃSTWA Przeanalizujmy wypadek drogowy, w którym ofiarą jest pieszy. Wtargnął on na jezdnię przy czerwonym świetle, prosto pod jadący prawidłowo samochód. W tym przypadku winę ponosi pieszy. Czerwone światło nie uchroniło go przed kolizją z pojazdem. Czy władze odpowiedzialne za bezpieczeństwo na drogach zrobiły wszystko, by je zapewnić? Tak. Czerwone światło jest wystarczającym - zagrożeń wynikających ze sposobu użytkowania budynku. Gdyby przeprowadzona analiza wykazała, że brak omawianej instalacji może być istotny, gdyż inne wymienione czynniki występują w niewielkim stopniu, ich wartości nie mieszczą się w aktualnych wymaganiach albo odbiegają niekorzystnie od średnich, należy zastanowić się, jak zrekompensować występujący brak, a więc poziom którego z tych czynników najłatwiej poprawić, by móc to potraktować jako wprowadzenie rozwiązania zamiennego. Trzeba tu dodać, że pewne rozwiązania zamienne, zwłaszcza o charakterze organizacyjnym, a także obejmujące zastosowanie w budynku zwiększonej liczby gaśnic, mogą być przyjmowane na określony okres przejściowy, do czasu zakończenia przewidzianych w danym budynku prac. Na zakończenie warto zwrócić uwagę na fakt, że podobnie jak nie ma dwóch identycznych ludzi, nie ma dwóch identycznych budynków. Różnią się zawsze co najmniej lokalizacją lub sposobem zagospodarowania najbliższego otoczenia, a przecież każda taka różnica może również skutkować różnicą w poziomie bezpieczeństwa. St. bryg. dr inż. Dariusz Ratajczak jest dyrektorem Biura Rozpoznawania Zagrożeń w KG PSP. środkiem zapewniającym bezpieczne przejście przez jezdnię w tym miejscu. A jednak do wypadku doszło. Decyzję o przejściu podjął sam pieszy, nie bacząc na towarzyszące tej decyzji okoliczności. To ważny moment rozważań. Ryzyko kolizji wziął na siebie, bez względu na zabezpieczenia, jakimi są światła, które miały tu charakter wspomagający podjęcie prawidłowej decyzji. Tak więc odpowiedzialni za bezpieczeństwo na drodze mogą tylko wspomagać podejmowanie decyzji. Ich odpowiedzialność za bezpieczeństwo obywatela nie ma i nie może mieć charakteru bezwzględnego. Za bezpieczne przejście przez jezdnię pełną odpowiedzialność ponosi indywidualnie pieszy. I tak jest zawsze. Indywidualnych decyzji związanych z osobistym bezpieczeństwem jest oczywiście bardzo dużo i można w nieskończoność podawać ich przykłady. Z jednej strony mamy do czynienia z indywidualnymi decyzjami w sprawach mogących stworzyć zagrożenie lub chronić przed nim, z drugiej zaś ze wspomaganiem tych decyzji, ale tylko wspomaganiem, zapewnionym przez kompetentne instytucje. Istnieją więc obszary, domeny bezpieczeństwa indywidualnego, związane z podejmowaniem decyzji przez poszczególnych ludzi, niedostępne z zewnątrz. Uogólniając powyższe rozważania, można sformułować następującą definicję: Obszar indywidualnej aktywności człowieka, mogącej stworzyć zagrożenie lub chronić przed nim, a zależnej tylko od jego swobodnej decyzji stanowi domenę bezpieczeństwa indywidualnego. 4 Ochrona Przeciwpożarowa 3/05

7

8 OCHRONA PRZECIWPOŻAROWA W BUDOWNICTWIE Domena bezpieczeństwa indywidualnego (DBI) wymyka się wszelkim zewnętrznym systemom zapewnienia bezpieczeństwa. W takiej sytuacji systemy te pełnią rolę wspomagania podejmowania decyzji związanej z danym rodzajem aktywności. Najlepsze efekty przynosi wspomaganie poprzez zwiększanie świadomości o zagrożeniach, czyli przez edukację. Jednak i w tym przypadku można mówić tylko o wspomaganiu bezpieczeństwa, a nie o jego zapewnieniu. Niewątpliwie jednak samą edukację można zaliczyć do działań związanych z funkcjonowaniem systemu bezpieczeństwa. Długoterminowe inwestowanie w edukację o bezpieczeństwie jest najbardziej efektywną formą wspomagania bezpieczeństwa w przypadku DBI. Ekspozycja na zagrożenia nie zawsze jest związana tylko z indywidualnymi decyzjami. W razie choroby lub innego nieszczęścia często korzystamy z pomocy najbliższych. Budowanie otoczenia składającego się z osób najbliższych stanowi również element systemu bezpieczeństwa. Wiele decyzji związanych z możliwością wystąpienia zagrożenia podejmowanych jest właśnie wewnątrz tej mikrospołeczności, niezależnie od istnienia zewnętrznych rozwiązań. Te ostatnie, jak widać w poprzednio rozważanym przykładzie, mają charakter wspomagający i nie zapewniają bezpieczeństwa w sposób bezwzględny. W tym przypadku można by przyjąć następującą definicję: obszar swobodnej aktywności w ramach danej mikrospołeczności, mogącej stworzyć zagrożenie lub chronić przed nim, stanowi domenę bezpieczeństwa mikrospołecznego (DBM). Domena ta jest również nieosiągalna dla zewnętrznych systemów bezpieczeństwa, chociaż w przypadku niektórych zagrożeń mogą one mieć na nią bezpośredni wpływ. Do tych zagrożeń niewątpliwie zalicza się np. możliwość okradzenia domu. Aby temu zapobiec, często wynajmuje się ochronę. Sama możliwość wynajęcia ochrony jest już elementem systemu bezpieczeństwa znajdującego się poza obszarem DBM. Z drugiej zaś strony, za zwalczanie tego typu zagrożeń odpowiedzialna jest policja, działająca w ramach systemu bezpieczeństwa organizowanego przez państwo. Członkowie mikrospołeczności mają więc do wyboru: zdać się na ochronę policji, bądź zapewnić indywidualny nadzór nad domem, przez wynajętą ochronę. W drugim przypadku ryzyko skutecznej kradzieży jest znacznie mniejsze. Mamy tutaj do czynienia z ekspansją domeny bezpieczeństwa mikrospołecznego w domenę bezpieczeństwa państwowego (DBP). Z rozważanego przykładu wynika jedna z najbardziej fundamentalnych cech wszystkich domen bezpieczeństwa: nie mają one sztywnych granic. Ekspandują lub kurczą się, w zależności od skuteczności pozostałych domen. Wynajęcie ochrony ma wiele zalet. Zwiększa bezpieczeństwo członków mikrospołeczności, przy zmniejszeniu wydatków z budżetu państwa. Policja nie musi wysyłać tak często patroli w rejon chroniony lub może ich tam nie wysyłać w ogóle. W tym przypadku transformacja domeny bezpieczeństwa mikrospołecznego (DBM) w domenę bezpieczeństwa państwowego (DBP) odbywa się kosztem budżetu tej mikrospołeczności. Jeżeli Rys. 1. Drzewo zdarzeń dla pożaru budynku wybór jest dobrowolny, mamy do czynienia ze świadomą samoorganizacją jej członków przed zagrożeniami, co jest działaniem ze wszech miar pożądanym. Ta samoorganizacja odbywa się na własny koszt, chociaż nie zawsze musi być związana z finansami. Z drugiej zaś strony obywatel płaci podatki i chce być chroniony. Jednak wielkość domeny bezpieczeństwa państwowego zależy w dużej mierze od sytuacji gospodarczej i zasobności państwa. Granice obu domen stanowią zawsze delikatny problem polityczny, różnie rozstrzygany. Domeną bezpieczeństwa obejmującą większą skalę niż domena bezpieczeństwa mikrospołecznego jest domena bezpieczeństwa lokalnego (DBL), którą można zdefiniować następująco: obszar swobodnej aktywności w ramach danej społeczności lokalnej, mogącej stworzyć zagrożenie lub chronić przed nim, stanowi domenę bezpieczeństwa lokalnego. Jest to bardzo interesująca domena. Ścierają się w niej nie tylko wpływy wszystkich pozostałych domen, a także różne koncepcje: teoretyczne, polityczne, społeczne organizacyjne itp. na temat ich wpływu. Można by pokusić się o wyodrębnienie stałych, interesujących właściwości DBL. Historyczne doświadczenia krajów demokratycznych pokazują, że jest to podstawowa domena mająca wpływ na realne bezpieczeństwo w państwie i na jego poczucie wśród obywateli. Im silniejsze są powiązania wewnętrzne społeczności lokalnej, tym większa ekspansja DBL na domenę bezpieczeństwa państwowego i tym skuteczniejsza ochrona przed lokalnymi zagrożeniami. Wiąże się to z lepszą samoorganizacją tej społeczności, podobnie do wspomnianej samoorganizacji mikrospołeczności. Wpływa na większą jej aktywność w dziedzinie zarządzania ryzykiem na danym terenie i w związku z tym zmniejszenie postaw roszczeniowych w stosunku do państwa. To z kolei prowadzi do obniżenia wydatków państwa. Dużą rolę w samoorganizacji społeczności lokalnej i budowaniu ekspansywnej DBL odgrywa niczym niezastąpiona i najtańsza w realizacji edukacja społeczności. Zastąpienie roszczeń aktywnością pozwala nie tylko na zapobieganie zdarzeniom niekorzystnym, ale w czasie katastrofy przyczynia się do wspomagania przez obywateli działań ratowniczych prowadzonych przez funkcjonariuszy państwowych. Na terenie społeczności o silnych domenach bezpieczeństwa lokalnego podczas prowadzenia akcji ratowniczych nie spotyka się mieszkańców zalanych terenów przyglądających się ratownikom układającym worki na wałach. Nie spotyka się tam również żądań wymycia przez ratownika płodów rolnych z błota przy usuwaniu skutków powodzi, tłumaczonych pensją ratownika pochodzącą z podatków ratowanego. Te proste przykłady pokazują, jak ważną rolę w efektywności działań ratowniczych odgrywa świadomość mieszkańców dotycząca zagrożeń. Nie ulega wątpliwości, że wobec niektórych zagrożeń, ich skali i skutków nawet najbardziej rozbudowana domena bezpieczeństwa lokalnego jest bezsilna. Wówczas swoje wpływy zaznacza domena bezpieczeństwa państwowego (DBP). Domena ta na ogół budowana jest na podstawach centralnego systemu zarządzania bezpieczeństwem. Jej zadaniem jest co najmniej wsparcie pozostałych domen. Obszar suwerennych decyzji organów władzy państwowej w zakresie kształtowania polityki bezpieczeństwa oraz ich działań zapewniających bezpieczeństwo stanowi istotę domeny bezpieczeństwa państwowego. Zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom nie ma charakteru bezwzględnego. W zależności od rodzaju domeny, wpływ domeny bezpieczeństwa państwowego jest zróżnicowany począwszy od braku bezpośredniego oddziaływania na sferę bezpieczeństwa w przypadku domeny indywidualnej, do całkowitego zapewnienia bezpieczeństwa w przypadku zagrożenia zewnętrznego i niektórych zagrożeń wewnętrznych. Bezpieczeństwo nie jest więc bytem uniwersalnym i jednolitym, lecz zróżnicowanym, o ziarnistej strukturze, a jego podstawowymi elementami są domeny różniące się przede wszystkim skalą oddziaływania, ale również stopniem autonomiczności w stosunku do siebie. Kolejne domeny, poczynając od indywidualnej, stają się coraz bardziej złożone. Dotyczy to zarówno funkcji, które spełniają, jak i stopnia 6 Ochrona Przeciwpożarowa 3/05

9 OCHRONA PRZECIWPOŻAROWA W BUDOWNICTWIE skomplikowania struktury organizacyjnej. To z kolei różnicuje narzędzia stosowane do zarządzania bezpieczeństwem w ramach każdej z nich, o ile w przypadku DBI można w ogóle mówić o zarządzaniu. Domeny stanowią naturalne odzwierciedlenie natury bezpieczeństwa. Wszelkie związane z nim systemy powinny być więc konstruowane w oparciu o nie. Najlepsze efekty przynosi budowanie tych systemów według zasady od dołu do góry, przy czym każdy poziom wyższy powinien zawsze wspomagać poziom niższy. Ze względu na możliwe konflikty prawno-kompetencyjne szczególnie precyzyjnego określenia wymagają te elementy systemu bezpieczeństwa, które wyznaczają granice poszczególnych domen. Ze względu na większą lub mniejszą autonomiczność domen oraz swobodę podejmowania działań wewnątrz każdej z nich bezwzględne zapewnienie bezpieczeństwa jest ze swej istoty niemożliwe. PREWENCJA Czy przytoczone fragmenty teorii domen bezpieczeństwa mają zastosowanie w praktyce odnoszącej się do działań prewencyjnych w ochronie przeciwpożarowej? Pełna odpowiedź na to pytanie wymagałaby bardzo skomplikowanych rozważań i dużo więcej miejsca, niż jest przeznaczone na ten artykuł. Niemniej jednak warto przytoczyć kilka przykładów takich zastosowań. Najpierw spróbujmy zdefiniować samo pojęcie bezpieczeństwa, które oczywiście obejmuje swoim zakresem bezpieczeństwo związane z pożarami. Podana definicja nie jest definicją ścisłą, lecz opisową, ale dobrze oddaje istotę problemu. Bezpieczeństwo jest to stan rzeczywistości określony przez poziom ryzyka stworzonego przez tę rzeczywistość. Nie ma takiego otoczenia, w którym wartość całkowitego ryzyka wynosiłaby zero. Zero ryzyka to sto procent bezpieczeństwa. Ryzyko jest więc wartością odwrotnie proporcjonalną do bezpieczeństwa. Ryzyko zawsze zawiera dwa elementy: prawdopodobieństwo powstania zdarzenia oraz jego skutki. Np. ryzyko związane z pożarem określa się jako prawdopodobieństwo zajścia takiego zdarzenia, które spowoduje pożar. Inaczej mówiąc, jest to prawdopodobieństwo powstania pożaru, przy czym skutkiem jest pożar. Można zapytać również o ryzyko śmierci w pożarze. W tym przypadku pytamy o prawdopodobieństwo powstania pożaru, w wyniku którego możliwa jest (skutek) śmierć człowieka. Nie każdy pożar kończy się ofiarą śmiertelną. Pożary mogą mieć różne scenariusze. Z różnymi scenariuszami wiążą się różne skutki. A więc określanie ryzyka związane jest po pierwsze z określeniem prawdopodobieństwa powstania pożaru, po drugie z określeniem zbioru możliwych scenariuszy jego przebiegu, po trzecie z określeniem skutków związanych z możliwymi scenariuszami. Jedną z metod określania scenariuszy jest metoda drzewa zdarzeń. Na rys. 1 zaprezentowano przykładowe drzewo zdarzeń dla trzech funkcji warunkowych: zadziałanie lub niezadziałanie alarmowego systemu wykrywania pożaru, włączenie się lub nie systemu oddymiającego, zablokowanie lub niezablokowanie drzwi ewakuacyjnych. Wybór funkcji warunkowych jest oczywiście dowolny i zależy od proponowanych rozwiązań. Funkcje warunkowe modyfikują scenariusz zdarzeń, będący zbiorem subscenariuszy wynikających z wyboru określonych funkcji warunkowych. Każda z przedstawionych na rysunku możliwości określona jest z pewnym prawdopodobieństwem i skutkiem. Każdy subscenariusz stanowi możliwy ciąg zdarzeń i zawiera tzw. tryplet Kaplana Gavricka. Tryplet ten stanowi zbiór trzech zmiennych (S i, P i, C i ), gdzie i = 1,2...n i równe jest liczbie subscenariuszy lub liczbie gałęzi w drzewie. Całkowite ryzyko jest zbiorem wszystkich trypletów R {(S i, P i, C i )} dla całego scenariusza. W zbiorze tym: S i to opis zdarzeń i tego subscenariusza, P i prawdopodobieństwo, a C i skutki i tego subscenariusza. W rozważanym przypadku skutkiem może być liczba rannych, ofiar śmiertelnych lub liczba ludzi, którzy trafili na zablokowane drzwi ewakuacyjne (zwykle zakłada się, że stanowią oni ofiary śmiertelne). Same wartości P i lub C i wcale nie muszą być liczbami, mogą być funkcjami i wówczas opisują one gęstości rozkładów prawdopodobieństwa, a sama ich analiza staje się analizą niepewności. Wówczas ryzyko stanowi zbiór postaci R{(S i, P i (x i ), C i (y i ))}.Tutaj x i oznacza wartość i tego parametru mającego wpływ na prawdopodobieństwo powstania pożaru, zaś y i wartość i tego parametru mającego wpływ na skutki pożaru. Analizując rys. 1, można mówić o technicznych systemach zabezpieczeń mających wpływ na skutki pożaru. Niezablokowane drzwi, sprawne systemy wykrywania i oddymiania niewątpliwie zmniejszają skutki; zwiększają np. szanse przeżycia, tym samym zmniejszając ryzyko śmierci w wyniku pożaru. Warto zauważyć, że już samo istnienie jednostki ratowniczo-gaśniczej w pobliżu miejsca pożaru zmniejsza ryzyko śmierci w jego wyniku. Szybszy dojazd oznacza większe prawdopodobieństwo uratowania ludzi. Istnieje jeszcze jeden, wcale nie mniej ważny aspekt ryzyka: każdy z nas postrzega to samo ryzyko w różny sposób. Różne postrzeganie implikuje różne skutki, a tym samym różne wartości ryzyka dla tego samego zagrożenia. Człowiek ewakuujący się w panice, tj. gorzej oceniający powstałą sytuację, ma mniejsze szanse przeżycia, a tym samym większe prawdopodobieństwo śmierci w pożarze. Ten prosty przykład ilustruje fakt, że sam sposób postrzegania ryzyka wpływa na jego wartość. Dwaj ludzie znajdujący się w tej samej sytuacji, a różnie postrzegający zagrożenie związane z pożarem, poddani są różnemu ryzyku. Profesjonaliści w dziedzinie zabezpieczeń przeciwpożarowych nie powinni lekceważyć tego faktu. I tutaj właśnie przydaje się teoria domen. Indywidualna domena bezpieczeństwa związana jest z zachowaniem się człowieka w określonej sytuacji, samo zachowanie zależy od świadomości, zaś ta ostatnia od edukacji, od oswojenia się z zagrożeniem poprzez poznanie jego charakteru, przyczyn powstania lub ćwiczenia, np. ewakuacji. Już sama świadomość, że potrafię się zachować w razie wystąpienia zagrożenia, powoduje zmniejszenie ryzyka śmierci przez podejmowanie częściej prawidłowych decyzji w ramach DBI. Z analizy dopuszczalnego czasu ewakuacji wynika, że przedział czasowy od chwili alarmu do chwili zakończenia ewakuacji uwarunkowany jest zachowaniem ewakuowanego. Najpierw musi się on zorientować w sytuacji, a przede wszystkim uświadomić sobie, że wystąpił alarm pożarowy, potem odpowiednio zareagować i przystąpić do ewakuacji. Te procesy wymagają czasu. Trwanie ewakuacji nie może przekroczyć jej krytycznego czasu. Krytyczny czas ewakuacji określa się, obliczając czasy krytycznych wartości parametru rozwijającego się pożaru. To zaś wymaga zastosowania matematycznych modeli rozwoju pożaru. Jak widać, istnieje ścisła współzależność między technicznymi systemami zabezpieczeń a zachowaniem się ludzi. Na marginesie warto dodać, że w czasie ewakuacji ludzie poruszają się na ogół po znanych sobie drogach, a nie drogach ewakuacyjnych, którymi nigdy się nie poruszali. Oznacza to, że wprawdzie budowa dodatkowych klatek zmniejsza ryzyko śmierci w razie pożaru, ale nie tak efektywnie, jak byśmy sobie tego życzyli. Rozważania dotyczące DBI czy też DBM, związane z zachowaniami ludzi, zanim powstanie pożar, a więc zachowaniami zmniejszającymi lub zwiększającymi prawdopodobieństwo jego powstania, zajęłyby praktycznie nieograniczoną liczbę stron. Niesłychanie istotny jest fakt, że zarówno obydwie domeny, wraz z domeną DBL, decydują o wartości ryzyka powstania pożaru w ogóle i skutków, które on niesie w szczególności. A przecież właśnie te domeny są zależne od nas samych, potencjalnych ofiar, a nie od przepisów, które według teorii domen bezpieczeństwa są narzędziami, wspomagającymi indywidualne decyzje. O skuteczności systemu bezpieczeństwa związanego z ochroną przeciwpożarową decyduje jego organizacja według schematu od dołu do góry, od człowieka do państwa, którego system prawny, finanse przeznaczone na ochronę przeciwpożarową, system organizacyjny wraz z systemem ratowniczo-gaśniczym, obniżającym ryzyko związane z pożarami, stanowią niezbędne, ale daleko niewystarczające narzędzia wspomagające, nie noszące charakteru bezwzględnego. Powyższy wniosek pozwala również na określenie fundamentalnego działania zwiększającego efektywność systemu. Działaniem tym jest edukacja, i to nie tylko edukacja indywidualna w ramach DBI, ale edukacja powszechna w ramach pozostałych domen, w szczególności domeny bezpieczeństwa lokalnego, która wymaga współdziałania społecznego i samoorganizacji społecznej w sprawach bezpieczeństwa. Prof. dr hab. Jerzy Wolanin jest prorektorem Szkoły Głównej Służby Pożarniczej. Ochrona Przeciwpożarowa 3/05 7

10 OCHRONA PRZECIWPOŻAROWA W BUDOWNICTWIE Zagrożenia toksyczne dymów i gazów pożarowych Nieprzypadkowo w 11 ust. 1 rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i administracji z 16 czerwca 2003 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz. U. nr 121, poz. 1138), w którym określono podstawowe warunki bezpiecznej ewakuacji ludzi, znalazł się wymóg zabezpieczenia przed zadymieniem wymienionych w przepisach techniczno-budowlanych dróg ewakuacyjnych. W 2 ust. 1 pkt 8 cytowanego rozporządzenia wprowadzona została definicja zabezpieczenia przed zadymieniem dróg ewakuacyjnych. Pod tym pojęciem rozumie się zabezpieczenie przed utrzymywaniem się na drogach ewakuacyjnych dymu w ilości, która ze względu na ograniczenie widoczności lub toksyczność uniemożliwiłaby bezpieczną ewakuację. Zgodnie z tą definicją zabezpieczenie przed zadymieniem dróg ewakuacyjnych nie oznacza niedopuszczenia do przedostania się na drogi ewakuacyjne nawet niewielkich ilości dymu, ale zapewnienie na tych drogach takich warunków, które ze względu na ograniczenie poziomu widoczności i toksyczność gazów pożarowych umożliwią jeszcze bezpieczną ewakuację. Podczas spalania zdecydowanej większości materiałów palnych wydzielają się Marian SKAŹNIK Jednym z największych zagrożeń dla ludzi w czasie pożaru jest silne oddziaływanie toksyczne dymów i gazów pożarowych. Statystyki pożarowe jednoznacznie wskazują, że ok. 80% wszystkich ofiar śmiertelnych w czasie pożarów ginie w wyniku toksycznego oddziaływania gazów pożarowych. bardzo duże ilości toksycznych gazów. Skład chemiczny tych gazów, jak i ich ilość zależą w dużej mierze od rodzaju materiałów palnych i intensywności napływu powietrza. Parametry te są dodatkowo zależne od fazy pożaru. W tabeli 1 przedstawiona została ilość niektórych toksycznych produktów powstających podczas spalania 1 kg materiału palnego przy nadmiarze powietrza (przed fazą rozgorzenia) [1]. Skutki oddziaływania gazów toksycznych zawartych w produktach spalania zależą w dużej mierze od cech fizjologicznych ludzi wystawionych na ich ekspozycję (wiek, ogólny stan zdrowia, płeć, szybkość oddychania). Tabela 2 przedstawia zestawienie wartości stężeń śmiertelnych (lethal concentration LC) gazów najczęściej występujących w produktach spalania w czasie 30-minutowej ekspozycji [2]. Tabelę opracowano na podstawie wyników testów przeprowadzonych w XX wieku na zwierzętach (m.in. myszach, szczurach, królikach). Jako wartość graniczną przyjęto stężenie gazu, przy którym śmiertelność w czasie testów lub w ciągu 14 dni po ich zakończeniu wynosiła 50%. Stąd też oznaczenie LC 50. Wartość stężenia śmiertelnego LC 50 zależy od czasu ekspozycji. Zależność tę dla niektórych gazów przedstawiono w tabeli 3. Należy zwrócić uwagę, iż w normalnych warunkach stężenie tlenu (O 2 ) w powietrzu wynosi około 21%. Tabela 4 przedstawia wartości dopuszczalnej dawki i dopuszczalnego stężenia niektórych gazów duszących i drażniących [3]. Z reguły w środowisku pożaru występuje mieszanina toksycznych produktów spalania o różnych stężeniach. Dla gazów duszących (CO, CO 2, HCN, obniżenie zawartości tlenu) dawka ekspozycyjna stanowi najważniejszy wskaźnik oceny zagrożenia życia ludzi. Po przekroczeniu wartości dopuszczalnych określonych w tabeli 4 znaczna część ludzi poddanych oddziaływaniu tych gazów nie będzie mogła samodzielnie się poruszać (np. na skutek utraty przytomności). Taka sytuacja wystąpi m.in. wówczas, kiedy stężenie cyjanowodoru HCN przekroczy średnio 0,01% przez 30 sekund, kiedy poziom stężenia tlenu przekroczy średnio 9% również przez 30 sekund (w praktyce oznacza to, że sytuacja niebezpieczna dla ludzi wystąpi w razie obniżenia zawartości tlenu poniżej 12% obj.). Aby oszacować oddziaływanie mieszaniny gazów duszących na organizm ludzki, należy zsumować oddziaływanie dawek ekspozycyjnych dla wszystkich gazów duszących znajdujących się w dymie, wyrażanych jako ułamek maksymalnej tolerowanej dawki ekspozycyjnej dla tych gazów (ang. FID fractional incapasitating dose). Tolerowana dopuszczalna dawka ekspozycyjna (FID) zostanie przekroczona, kiedy suma ułamków będzie większa od 1. Powyższe można wyrazić równaniem: FID = 1 Materiał palny Ilość tlenku węgla CO [kg] kiedy: FID CO/1,5 + FID CO 2 /25 + FID obniż. Ilość cyjanowodoru HCN zaw. O 2 /45 + FID HCN/0,05 = 1 lub chlorowodoru HCl [kg] Ilość stałych produktów spalania [kg] Czas od chwili powstania pożaru do drewno 0,020 0 < 0,01 0,025 momentu, kiedy wartość FID osiągnie 1, polichlorek winylu 0,063 0,25 0,50 0,12 0,17 obrazuje równocześnie czas, po którym oddziaływanie poliuretan (elastyczny) 0,042 0,001 < 0,01 0,23 gazów duszących na organizm poliuretan (sztywny) 0,180 0,011 0,09 0,11 ludzki staje się niebezpieczne i należy się polistyren 0, ,15 0,17 liczyć z utratą świadomości. Jeżeli stężenie polipropylen 0, ,016 0,10 gazów duszących przekroczy dwukrotnie Tabela 1 dawkę FID, możliwość śmiertelnego zatrucia Uwaga: przy niedoborze powietrza oraz po okresie rozgorzenia (postflashover) stężenie tlenku węgla CO może być znacznie wyższe, poważnie wzrasta. nawet do 0,25 kg na 1 kg spalonego materiału. Gaz LC 50 dla 30-minutowej ekspozycji [ppm części na milion] Czas ekspozycji [min] Stężenie HCN [ppm] Stężenie O 2 [%] Stężenie HCl [ppm] Stężenie NO 2 [ppm] CO 2 (dwutlenek węgla) NH 3 (amoniak) HCl (chlorowodór) , CO (tlenek węgla) , , H 2 S (siarkowodór) , C 3 H 5 O (akroleina) , NO 2 (dwutlenek azotu) , HCN (cyjanowodór) , COCl 2 (fosgen) , Tabela 2 Tabela 3 8 Ochrona Przeciwpożarowa 3/05

11 OCHRONA PRZECIWPOŻAROWA W BUDOWNICTWIE Dla gazów drażniących (HCl, HBr, HF, NO 2, akroleina) najistotniejszym czynnikiem decydującym o zagrożeniu jest stężenie gazu, przy którym ból oczu, nosa, gardła i płuc w znacznym stopniu utrudnia lub uniemożliwia ewakuację. Kiedy ekspozycja tych gazów przedłuża się i ich stężenie jest wysokie, nagromadzona dawka ekspozycyjna może spowodować utratę świadomości, a nawet śmierć z powodu zapalenia płuc (lung inflammation), zwykle po kilku lub kilkunastu godzinach od ekspozycji. Maksymalne tolerowane stężenia gazów drażniących zostały podane w tabeli 4. Przy wyższych stężeniach następuje znaczne pogorszenie możliwości ewakuacji. Oddziaływanie mieszaniny gazów drażniących określa się przez sumowanie ułamków maksymalnego tolerowanego stężenia w mieszaninie (FIC fractional irritant concentration). Maksymalna tolerowana ekspozycja dla mieszaniny gazów drażniących zostaje osiągnięta, kiedy suma ułamków osiągnie wartość 1. Powyższe można wyrazić równaniem: FIC = 1 kiedy: stężenie HCl/0,02 + stężenie HBr/0,02 + stężenie HF/0,012 + stężenie SO 2 /0,03 + stężenie NO 2 /0,008 + stężenie akroleiny/0,08 = 1 Jeżeli wartość FIC nie przekroczy 1, nie należy się obawiać poważniejszych problemów z układem oddechowym po ekspozycji. Już w 1924 r. Haber zaproponował [4], aby wpływ ekspozycji gazu stanowił funkcję stężenia gazu C oraz czasu ekspozycji t. Reguła Habera została wyrażona równaniem (1): E = C x t (1) gdzie: E wpływ ekspozycji (ppm*min) C stężenie gazu (ppm) t czas ekspozycji (min) Ekspozycja przez 5 minut Ekspozycja przez 30 minut Produkt spalania dopuszczalna dawka ekspozycyjna najwyższe stężenie dopuszczalna dawka ekspozycyjna najwyższe stężenie (stężenie x czas) [%*min] [%] (stężenie x czas) [%*min] [%] Gazy duszące CO 1,5 1,0 1,5 1,0 CO 2 25,0 6,0 150,0 6,0 obniżenie 45,0 (obniż.) 9,0 (obniż.) 360,0 (obniż.) 9,0 (obniż.) zawartości O 2 HCN 0,05 0,01 0,225 0,01 Gazy drażniące HCl - 0,02-0,02 HBr - 0,02-0,02 HF - 0,012-0,012 SO 2-0,003-0,003 NO 2-0,008-0,003 akroleina - 0,0002-0,0002 Tabela 4 Materiał Pożar bezpłomieniowy [g m -3 min] Haber przyjął założenie, że przyjmowanie substancji toksycznych przez organizm jest stałe w czasie. Późniejsze badania wykazały jednak, że skutki oddziaływania niektórych gazów nie są zgodne z regułą Habera, a ponadto stężenie gazów toksycznych podczas pożaru jest z reguły zmienne w czasie. Dlatego też reguła Habera ma ograniczone zastosowanie do określania wartości granicznych stężeń gazów dających jeszcze możliwość przetrwania. W ostatnich dekadach wartości graniczne możliwych do przeżycia dawek gazów są obliczane z wykorzystaniem rachunku całkowego, umożliwiającego określenie wpływu toksycznych produktów spalania przy ich stężeniu zmieniającym się w czasie. Stosując ekstrapolowane wyniki testów prowadzonych na zwierzętach, ułamkową (częściową) dawkę efektywną (fractional effective dose FED) wyraża się równaniem (2): (2) gdzie: FED ułamkowa dawka efektywna (bezwymiarowa) C stężenie spalonych materiałów w przeliczeniu na jednostkę objętości pomieszczenia [g/m 3 ] t czas ekspozycji [min] LCt 50 śmiertelna dawka ekspozycyjna z danych testowych [g/m 3 min] Wartość FED większa lub równa jedności wskazuje, że możemy mieć do czynienia ze skutkami śmiertelnymi. To stężenie jest wyrażone w jednostkach masy spalonego materiału na objętość pomieszczenia. Śmiertelna dawka ekspozycyjna LCt 50 stanowi iloczyn wartości LC 50 oraz czasu ekspozycji. W tabeli 5 przedstawione zostały przybliżone wartości śmiertelnych dawek ekspozycyjnych LCt 50 dla niektórych powszechnie występujących materiałów [5]. Dla wielu przypadków zależność między stężeniem gazów toksycznych i czasem ekspozycji nie jest znana. W takich sytuacjach do określenia wartości FED mieszanin gazów toksycznych w danym Pożar determinowany przez materiał palny* [g m -3 min] Pożar w pełni rozwinięty [g m -3 min] materiał celulozowy tworzywa sztuczne zawierające C,H,O PVC wełna, nylon (niska zawartość N 2 ) poliuretan (elastyczny) poliuretan (sztywny) poliakrylonitryl Tabela 5 * pożar limitowany zasobem materiałów palnych (przy nadmiarze powietrza w stosunku do ich ilości) przedziale czasu można wykorzystać następującą zależność: (3) gdzie: C i stężenie w danym przedziale czasowym i [g/m 3 ] t i przedział czasu i [min] LCt 50 śmiertelna dawka ekspozycjna [g m -3 min] n liczba indywidualnych składników Gdy stężenie jest stałe, wówczas równanie może przyjąć postać: (4) W wielu publikacjach stosowany jest termin czas stężenia gazu C t, aby określić znaczenie tego członu w równaniu (4). W materiałach tych często powraca problem, czy w ocenie oddziaływania gazów pożarowych na ludzi stosować jako kryterium projektowe wartość stężenia, przy którym człowiek traci zdolność do samodzielnego poruszania i nie jest już w stanie samodzielnie się ewakuować (incapacitation), czy stężenia śmiertelnego (fatality). Człowiek, który utracił zdolność do samodzielnego poruszania się na skutek oddziaływania na niego toksycznych gazów, jeżeli nie zostanie ewakuowany ze skażonej strefy przez ekipy ratownicze, będzie przez dłuższy czas pod wpływem tych gazów, co skończy się jego śmiercią. Ochrona Przeciwpożarowa 3/05 9

12 OCHRONA PRZECIWPOŻAROWA W BUDOWNICTWIE Wartość stężenia gazu powodująca utratę swobody poruszania się jest stosowana do określenia warunków, w których samodzielna ewakuacja okaże się bardzo trudna lub niemożliwa. Zwykle dawka ta jest mniejsza niż dawka śmiertelna, lecz nie jest to regułą. Znane są przypadki, że ewakuujący się zdołał samodzielnie wyjść z wypełnionego dymem pomieszczenia, ale w krótkim czasie zmarł. Z takimi skutkami możemy mieć do czynienia w sytuacji skażenia gazami drażniącymi, takimi jak HCl lub HBr, powodującymi niszczące skutki w układzie oddechowym przez bardzo długi czas. Ponieważ wartość FED równa 1 oznacza dawkę śmiertelną, przyjmuje się, że wartość FED równa 0,5 stanowi w przybliżeniu dawkę powodującą utratę możliwości samodzielnego poruszania się. Przykład obliczeń Czy przebywanie przez 10 minut w pokoju o wymiarach m po spaleniu w nim materaca z elastycznej pianki poliuretanowej o wadze 2 kg może spowodować śmiertelne zatrucie? Pianka poliuretanowa elastyczna spala się bardzo szybko, więc można przyjąć, że wartość stężenia C będzie stała. Z tabeli 4 wartość LCt 50 dla elastycznej pianki poliuretanowej (w przypadku pożaru kontrolowanego przez materiał palny) wynosi 1390 g m -3 min. Stężenie gazów jest stałe, więc wartość FED oblicza się ze wzoru (4): Ta wartość (<1) wskazuje, że zagrożenie śmiertelnym zatruciem w czasie 10-minutowej ekspozycji nie wystąpi. WPŁYW TLENKU I DWUTLENKU WĘGLA NA ORGANIZM LUDZKI Zatrucie tlenkiem węgla (CO) stanowi najczęstszą przyczynę zgonów w czasie pożarów. Występuje on z reguły wspólnie z innymi gazami toksycznymi, w tym co najmniej z dwutlenkiem węgla (CO 2 ). W obecności CO 2 następuje wzmożone oddychanie, a w konsekwencji zwiększa się ilość wdychanego CO. Ponadto w warunkach pożaru należy się liczyć z obniżeniem zawartości tlenu, co również przyspiesza oddech. W wyniku wdychania tlenku węgla we krwi tworzy się karboksyhemoglobina (COHb), która zmniejsza ilość tlenu wchłanianego do krwi. W wyniku badań przeprowadzonych przez Stewarda (1973) [6] wartość stężenia karboksyhemoglobiny we krwi może być opisana równaniem (5): (5) gdzie: C COHb stężenie karboksyhemoglobiny COHb we krwi [%] C COHb,0 stężenie karboksyhemoglobiny COHb w czasie zero [%] C CO stężenie tlenku węgla CO w powietrzu [ppm] V objętość wdychanego powietrza w ciągu minuty [l/min] t i czas ekspozycji [min] Równanie to nie uwzględnia wpływu zmniejszonej zawartości tlenu ani przyspieszonego oddechu wywołanego obecnością CO 2 lub innych gazów toksycznych. Objętość wdychanego powietrza V jest uzależniona od wielu czynników, w szczególności od wagi człowieka i wysiłku fizycznego. Objętość V dla wypoczywającej osoby o wadze 70 kg wynosi ok. 8,5 l/min, natomiast przy znacznym wysiłku, szczególnie w obecności CO 2, rośnie do 18 i więcej l/min. Do obliczeń wykonywanych zgodnie z równaniem (5) można przyjmować wartość C COHb,0 = 0,75%, stężenie powodujące utratę możliwości samodzielnego poruszania się C COHb = 25%, natomiast stężenie śmiertelne C COHb = 50%. Obliczenie poziomu karboksyhemoglobiny zgodnie z równaniem (5) nie jest jednak w pełni rzetelną wskazówką dotyczącą toksyczności, ponieważ nie uwzględnia ujemnego wpływu innych toksycznych gazów obecnych w dymie. W badaniach modelowych nad wpływem gazów pożarowych na żywe organizmy najwcześniej zbadano wpływ tlenku węgla. Szczury były poddawane oddziaływaniu różnych stężeń CO w różnym czasie i na tej podstawie została opracowana krzywa obrazująca śmiertelność 50% populacji (LC 50 ) w zależności od stężenia CO i czasu ekspozycji. Została ona pokazana na wykresie 1. Wykres 1 Z wykresu 1 widać, że krzywa ma dwie asymptoty. Pierwsza obrazuje czas ekspozycji (ok. 1 minuty), poniżej którego nie ma żadnych skutków niezależnie od stężenia CO, druga stężenie CO na poziomie ok ppm, poniżej którego nie ma żadnych skutków niezależnie od czasu. W pierwszym przypadku asymptota obrazuje efekt fizjologiczny wstrzymania oddechu oraz czasu niezbędnego do przepływu gazu do krwi a następnie do tkanki. W drugim przypadku stężenie CO równe 1700 ppm odpowiada stężeniu, przy którym ustala się równowaga stężenia karboksyhemoglobiny (COHb) we krwi na poziomie niższym od stężenia śmiertelnego, niezależnie od czasu ekspozycji. Również bardzo ciekawe wyniki dały badania wspólnego oddziaływania tlenku i dwutlenku węgla gazów, które prawie zawsze występują wspólnie w produktach spalania. Wykazały one, że obecność CO 2 bardzo istotnie wpływa na efektywną toksyczność CO (znacznie obniża wartość LC 50 ). Największe obniżenie tej wartości następuje przy stężeniu CO 2 ok. 5% (50000 ppm), co obrazuje wykres 2. Wykres 2 Ten fizjologiczny wpływ CO 2 wynika ze wzmożonego oddychania oraz spadku wartości ph we krwi wywołanej przez metaboliczną kwasicę. Znacznie bardziej wiarygodne wyniki można uzyskać, stosując procedury obliczeniowe opracowane przez National Institute of Standards and Technology USA (NIST), tzw. N-Gas; model, w którym w szerokim zakresie wykorzystano wyniki testów przeprowadzonych na zwierzętach. Odnosi się on do mieszanin różnych gazów toksycznych i uwzględnia zarówno zwiększoną intensywność oddychania spowodowaną obecnością CO 2, wzajemne oddziaływanie HCN i NO 2, jak i spadek zawartości tlenu. W modelu tym nie została uwzględniona toksyczność CO 2, ponieważ w atmosferze pożaru nie występuje CO 2 o stężeniu przekraczającym wartość LC 50. Wartość LC 50 dla CO 2 wynosi 47%, podczas gdy maksymalne stężenie CO 2 w atmosferze pożaru może wynosić 20,9%, ale tylko wtedy, kiedy cały tlen znajdujący się w powietrzu zostanie związany do CO 2. Szczegółowe procedury dotyczące określania toksyczności mieszanin gazów podane są w literaturze fachowej [2]. Mimo iż w gazach pożarowych mogą wystąpić różne gazy toksyczne, zawartość tlenku węgla w powietrzu, w powiązaniu z czasem ekspozycji, stanowi podstawowy parametr oceny toksyczności. W NFPA 130 [7] zostały określone następujące wartości 10 Ochrona Przeciwpożarowa 3/05

13 OCHRONA PRZECIWPOŻAROWA W BUDOWNICTWIE Tabela 6 Kategoria Graniczne stężenie dla gazów duszących, wyrażane jako równoważne stężeniu CO [ppm] ekspozycja przez 5 minut ekspozycja przez 30 minut paliwo o wysokiej zawartości azotu (> 2% masy) paliwo o niskiej zawartości azotu (< 2% masy) graniczne stężenia CO w zależności od czasu ekspozycji: maksymalnie 2000 ppm przez kilka sekund, średnio 1500 ppm lub mniej przez pierwsze 6 minut ekspozycji, średnio 800 ppm lub mniej przez pierwsze 15 minut ekspozycji, średnio 50 ppm lub mniej przez pozostały czas ekspozycji. W standardzie tym, odnoszącym się do takich obiektów, jak stacje metra, kolei podziemnych itp., zakłada się maksymalny czas ewakuacji na poziomie 6 minut. W PD :2004 (8) zaproponowane zostało inne podejście do szacowania dopuszczalnych czasów ekspozycji, w odniesieniu do wartości stężeń gazów duszących: tlenku węgla, dwutlenku węgla, cyjanowodoru i obniżenia zawartości tlenu w gazach pożarowych. W tabeli 6 zostały określone graniczne stężenia dla gazów duszących, wyrażane jako równoważne stężeniu CO, przyjmując za podstawę wartości równe 0,3 FED dla typowych pożarów w budynkach. W tabeli 6 został przyjęty podział pożarów na dwie kategorie, w zależności od rodzaju spalanych materiałów. Pierwsza dotyczy produktów spalania materiałów palnych zawierających znaczące ilości związanego chemicznie azotu, jak meble czy ubrania (>2% azotu w masie spalanego materiału) typowe w tej grupie pożary to pożary mieszkań i obiektów handlowych. Druga kategoria dotyczy głównie pożarów materiałów celulozowych i innych o niskiej zawartości azotu (<2% azotu w masie spalanego materiału) typowe pożary tej grupie stanowią pożary pomieszczeń biurowych. Dla obydwu kategorii przy przeciętnych warunkach spalania w czasie pożarów w budynkach stosunek stężeń CO 2 :CO wynosi około 10:1. Dla pierwszej kategorii stosunek CO:HCN wynosi około 12,5:1, podczas gdy dla drugiej kategorii jest on wyższy, niż 50:1. Te wyniki są brane pod uwagę przy określaniu maksymalnego stężenia CO, co zostało uwzględnione tabeli 6. Marian Skaźnik jest prezesem Zarządu Głównego Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Pożarnictwa. Literatura 1. Fire engineering. CIBSE Guide E John H. Klote, James A. Milke, Principles of smoke management, ASHRAE, SFPE, DD 240 1: 1997, Fire safety engineering in buildings Part 1: Guide to the application of fire safety engineering principle. 4. F. Haber, Fünf Vorträge aus den Jahren , Verlag von Julius Spanger, Deutschalnd David A. Purser, Toxicity Assessment of Combustion Products. The SFPE Handbook of Fire Protection Engineering. Third Edition NFPA, SFPE, Steward, et al Experimental human response to high concentrations of carbon monoxide. Architectural Environmental Health 26 (1): NFPA 130. Standard for fixed guideway transit and passenger rail systems Edition. 8. PD :2004. The application of fire safety engineering principles to fire safety design of buildings. Part 6: Human factors: Life safety strategies Occupant evacuation, behaviour and condition (Sub-system 6). Niektóre artykuły archiwalne dostępne na: Ochrona Przeciwpożarowa 3/05 11

14 OCHRONA PRZECIWPOŻAROWA W BUDOWNICTWIE Czynniki decydujące o czasie ewakuacji ludzi Prawidłowo zaprojektowany budynek powinien zapewniać jego użytkownikom możliwość dotarcia w razie pożaru w odpowiednim czasie do strefy bezpiecznej (tj. do innej strefy pożarowej lub w bezpieczne miejsce na zewnątrz budynku), bez narażania ich na bezpośrednie oddziaływanie gazowych produktów spalania i wysokiej temperatury. W związku z tym przepisy przeciwpożarowe 1 i techniczno-budowlane 2 (nie tylko w Polsce) wymagają, aby z każdego miejsca przeznaczonego na pobyt ludzi w budynku zapewnić odpowiednie warunki ewakuacji, tzn. umożliwiające szybkie i bezpieczne opuszczenie strefy zagrożonej lub objętej pożarem, dostosowane do liczby i poziomu sprawności osób przebywających w obiekcie oraz jego funkcji, konstrukcji i wymiarów. Jednocześnie wymagane jest stosowanie technicznych środków zabezpieczenia przeciwpożarowego, czyli: zapewnienie dostatecznej liczby oraz szerokości wyjść ewakuacyjnych, zachowanie dopuszczalnej długości, szerokości i wysokości przejść oraz dojść ewakuacyjnych, zapewnienie bezpiecznej pożarowo obudowy i wydzieleń dróg ewakuacyjnych oraz pomieszczeń, zabezpieczenie przed zadymieniem wymienionych w przepisach techniczno-budowlanych dróg ewakuacyjnych, w tym stosowanie urządzeń zapobiegających zadymieniu lub urządzeń i innych rozwiązań techniczno-budowlanych zapewniających usuwanie dymu, zapewnienie oświetlenia awaryjnego (bezpieczeństwa i ewakuacyjnego) oraz przeszkodowego w obiektach, w których jest ono niezbędne do ewakuacji ludzi, zapewnienie możliwości rozgłaszania sygnałów ostrzegawczych i komunikatów głosowych poprzez dźwiękowy system ostrzegawczy w budynkach, dla których jest on wymagany. Oprócz wymienionych elementów, które w znacznej mierze stanowią o bezpieczeństwie ludzi w razie powstania pożaru szczególnie w obiektach wielkokubaturowych, o dużych powierzchniach i wielofunkcyjnym przeznaczeniu, w których może przebywać znaczna liczba osób jest także wiele czynników decydujących o czasie ewakuacji na wypadek zagrożenia. Wśród nich można wyróżnić przede wszystkim: sposób reakcji ludzi na oznaki pożaru i ich zachowanie się w warunkach pożaru, wiek, płeć i sprawność ludzi przebywających w budynku, miejsce, w którym znajdują się oni w danym czasie w budynku, Paweł KRÓLIKOWSKI liczba osób przypadająca na jednostkę powierzchni budynku, stopień znajomości topografii budynku, jakość i skuteczność szkoleń z zakresu ochrony przeciwpożarowej, obejmujących sposoby postępowania na wypadek pożaru i w czasie ewakuacji, częstotliwość i sposób przeprowadzania praktycznego sprawdzianu organizacji i warunków ewakuacji ludzi. PRZEBIEG I CZAS EWAKUACJI Analiza przebiegu oraz obliczenie całkowitego czasu ewakuacji ludzi z budynku jest dość skomplikowanym procesem. To zagadnienie szczegółowo zostało omówione w dokumencie PD :2004 Stosowanie zasad inżynierii bezpieczeństwa pożarowego w projektowaniu budynków. Część 6: Czynniki ludzkie: Strategie bezpieczeństwa Ewakuacja, zachowanie oraz stan użytkownika budynku [1], opublikowanym 1 lipca 2004 r., stanowiącym integralną część brytyjskiego standardu BS 7974:2001 Stosowanie zasad inżynierii bezpieczeństwa pożarowego w projektowaniu budynków Kodeks postępowania [2]. Dokument ten może być wykorzystywany do ustalenia kryteriów akceptowalnych i przeprowadzenia szczegółowych analiz ewakuacji ludzi z budynków. Aby potwierdzić, że w budynku zapewnione są odpowiednie warunki ewakuacji ludzi, należy dokonać porównania: dopuszczalnego czasu bezpiecznej ewakuacji ASET (ang. available safe evacuation time), wymaganego czasu bezpiecznej ewakuacji RSET (ang. required safe evacuation time). Dopuszczalny czas bezpiecznej ewakuacji (ASET) liczony jest od momentu powstania pożaru do chwili, kiedy w określonych częściach budynku przekroczone zostaną tzw. kryteria graniczne dotyczące poziomów: widzialności, toksyczności i oddziaływania cieplnego uniemożliwiające bezpieczną ewakuację. Prognozowanie czasów ASET wymaga uwzględnienia wszystkich elementów mogących mieć wpływ na czas ewakuacji i porównania go z poziomem zagrożeń na drogach ewakuacyjnych związanych z rozwojem pożaru. ASET jest determinowany przez parametr, który jako pierwszy osiągnie wartość graniczną uznawaną za zagrażającą zdrowiu lub życiu człowieka. W zależności od rodzaju pożaru i charakterystyki budynku może to być: przekroczenie dopuszczalnej temperatury, ograniczenie widzialności poniżej wartości granicznej, przekroczenie stężenia gazów toksycznych powyżej wartości granicznej. Wartości graniczne dla wymienionych czynników publikowane są przez odpowiednie instytuty badawcze, a czas, po którym może zostać przekroczona odpowiednia wartość graniczna, należy obliczyć indywidualnie dla analizowanego budynku za pomocą wzorów matematycznych lub odpowiednich programów komputerowych. Wymagany czas bezpiecznej ewakuacji (RSET) liczony jest od momentu powstania pożaru do chwili, kiedy użytkownicy określonego miejsca w budynku znajdą się w strefie bezpiecznej, tzn. przejdą do sąsiedniej strefy pożarowej w budynku lub znajdą się w bezpiecznym miejscu na zewnątrz budynku. RSET zależy od następujących czynników: czasu od chwili powstania pożaru do jego wykrycia, czasu od wykrycia pożaru do ostrzeżenia użytkowników budynku o pożarze, a także od wielu parametrów związanych z zachowaniem się i przemieszczaniem ludzi podczas ewakuacji. Zależny jest także od właściwego czasu ewakuacji, liczonego od momentu przekazania użytkownikom budynku ostrzeżenia o pożarze do chwili, kiedy znajdą się oni w strefie bezpiecznej. Dzieli się on na dwie zasadnicze fazy: czas do momentu rozpoczęcia ewakuacji, na który składa się czas potrzebny na rozpoznanie zagrożenia przez użytkowników budynku, oraz czas reakcji poświęcony przez nich na różne czynności (niezwiązane z ewakuacją), zanim skierują się do wyjść ewakuacyjnych, czas przejścia drogami ewakuacyjnymi do strefy bezpiecznej. Aby zapewnić odpowiednie warunki ewakuacji z budynku, dopuszczalny czas bezpiecznej ewakuacji (ASET) powinien być więc większy od wymaganego czasu bezpiecznej ewakuacji (RSET) o odpowiedni margines bezpieczeństwa, tzn. musi być spełniony warunek: ASET RSET 0 Wtedy ewakuacja z budynku zostanie zakończona, zanim powstaną warunki zagrażające jego użytkownikom. Przy określaniu odpowiedniego marginesu bezpieczeństwa należy brać pod uwagę ryzyko towarzyszące różnym potencjalnym scenariuszom rozwoju pożaru, a w konsekwencji możliwość niewłaściwego oszacowania czasów ASET i RSET. Rys. 1 przedstawia schematycznie, w uproszczeniu, wszystkie czasy związane z przebiegiem ewakuacji. Elementy wymaganego czasu bezpiecznej ewakuacji (RSET) Podstawowym wzorem stosowanym do obliczania czasu RSET jest: T RSET = t d + t a + ( t pre + t t ) t d czas detekcji jest mierzony od momentu powstania pożaru do chwili, w której: pożar zostanie zauważony przez przynajmniej jednego użytkownika obiektu, 12 Ochrona Przeciwpożarowa 3/05

15 Nasza oferta obejmuje wszystkie wen ty la to ry stosowane w in sta la cjach od dy mia ją cych: BVAXN/BVZAXN 600 O C/120 min 400 O C/120 min 300 O C/120 min 200 O C/120 min BVD 620 O C/120 min 400 O C/120 min BVW-R/A 600 O C/120 min 400 O C/120 min BVRA 630 O C/90 min BV-REH 400 O C/120 min Klapy ppoż. BK 188PL EIS 120 ELA MED BSH KLI MA POL SKA Sp. z o.o War szawa ul. Siennicka 29 tel. (+48 22) fax (+48 22) biuro@bsh.pl BSH Gdynia Gdynia ul. Łużycka 10A tel./fax (+48 58) tel. kom gdynia@bsh.pl BSH Kraków Kraków ul. Lublańska 34/314 tel. (+48 12) fax (+48 12) tel. kom krakow@bsh.pl BSH Poznań Wą growiec ul. Kraszewskiego 32 tel./fax (+48 67) tel. kom poznan@bsh.pl BSH Szcze cin Szczecin ul. Pocztowa 12/11 tel. (+48 91) fax (+48 91) tel. kom szczecin@bsh.pl BSH Wro cław Wrocław ul. Ostrowskiego 30 tel./fax (+48 71) tel kom wroclaw@bsh.pl

16 OCHRONA PRZECIWPOŻAROWA W BUDOWNICTWIE zadziała system wykrywania i sygnalizacji pożaru zainstalowany w budynku, zadziała instalacja gaśnicza, np. tryskaczowa, zadziała inna instalacja reagująca na oznaki pożaru. Czas detekcji może być bardzo różny, w zależności od rodzaju i przeznaczenia budynku. Najkrótszy w obiektach wyposażonych w odpowiedni system sygnalizacji pożaru lub w obiektach jednoprzestrzennych, gdzie pożar może zostać szybko zauważony przez użytkowników, najdłuższy natomiast w budynkach z dużą liczbą pomieszczeń, bez żadnych elementów technicznych systemów zabezpieczeń. Obliczenie tego czasu wymaga przeprowadzenia analizy scenariuszy rozwoju pożaru i wskazania, przy wykorzystaniu odpowiednich metod obliczeniowych, czasu, po którym zadymienie, temperatura lub wielkość płomienia osiągną próg czułości odpowiednich systemów lub będą zauważalne dla użytkownika. Aby skrócić czas detekcji, można m.in.: zainstalować system wykrywania pożaru dostosowany do możliwych scenariuszy rozwoju pożaru, skalibrować system wykrywania pożaru lub instalacji gaśniczej pod kątem wartości progowej uruchamiającej alarm (im niższy próg, tym kótszy czas detekcji, ale większe prawdopodobieństwo powstania fałszywych alarmów), odpowiednio przeszkolić i wyczulić obsługę i/lub użytkowników obiektu. Czas alarmu Dopuszczalny czas bezpiecznej ewakuacji ASET Wymagany czas bezpiecznej ewakuacji RSET Własciwy czas ewakuacji Czas do rozpoczęcia ewakuacji Czas rozpoznania Czas reakcji Czas przejścia Czas detekcji Zapłon Wykrycie Alarm Koniec ewakuacji Rys. 1. Uproszczony schemat elementów składowych wymaganego i dopuszczalnego czasu bezpiecznej ewakuacji Margines bezpieczeństwa t a czas alarmu trwa do chwili dostarczenia użytkownikom budynku informacji o pożarze. Dotrzeć może ona zaś za pomocą: dźwiękowego systemu ostrzegawczego, innego alarmu dźwiękowego, np. dzwonków, syreny itp. lub alarmu głosowego, wizualnej informacji na temat pożaru, przekazywanej osobom głuchoniemym, alarmu ogłoszonego za pomocą innych środków łączności. W obiektach wyposażonych w system wykrywania pożaru uruchomienie alarmu następuje z reguły w chwili osiągnięcia stanu alarmu II stopnia, czyli w momencie: wciśnięcia ręcznego ostrzegacza pożarowego ROP 3 czas alarmu zależy od czasu potrzebnego na dotarcie do najbliższego ROP, potwierdzenia alarmu przez obsługę czas alarmu zależy od wysterowania centrali sygnalizacji pożaru oraz szybkości reakcji jej obsługi, zadziałania instalacji gaśniczych zintegrowanych z systemem alarmowym czas alarmu zależy jedynie od zwłoki w systemie i jest znikomy, zadziałania dwóch lub większej liczby czujek (układ koincydencji). W obiektach niewyposażonych w żadne systemy czas alarmu będzie zależał od możliwości powiadomienia wszystkich użytkowników za pomocą innych sposobów niż opisane, np. domofonu, telefonu lub informacji ustnej, co z pewnością wydłuży analizowany czas. Skrócenie czasu alarmu można osiągnąć m.in. przez: przeprowadzenie szkolenia obsługi i/lub użytkowników obiektu, wprowadzenie jasnych procedur postępowania na wypadek zauważenia pożaru, wyposażenie użytkowników obiektu w środki łączności, zintegrowanie wszystkich systemów technicznych zabezpieczeń. Kryteria graniczne t pre czas do momentu rozpoczęcia właściwej ewakuacji, obejmuje czas rozpoznania i czas reakcji. Czas rozpoznania trwa od momentu otrzymania ewidentnego sygnału alarmu pożarowego do chwili podjęcia jakichkolwiek działań przez użytkowników budynku. Podczas okresu rozpoznania użytkownicy budynku kontynuują czynności, w które byli zaangażowani przed sygnałem alarmu pożarowego, to jest wykonują swoją pracę, robią zakupy itp. Czas rozpoznania może być bardzo różny. Zależy on od rodzaju budynku, charakterystyki użytkowników budynku, a także rodzaju zastosowanego systemu alarmowania i sposobu zarządzania w budynku. Alarm dźwiękowy niepołączony z jakąkolwiek inną informacją, np. świetlną, może spowodować sytuację, w której nieprzeszkoleni użytkownicy budynku w ogóle nań nie zareagują lub nie usłyszą jego sygnału, np. w przypadku osób słabo słyszących lub głuchoniemych. Alarm głosowy natomiast, w szczególności z informacją podawaną na żywo, połączony z wyraźną wizualizacją informacji o pożarze, skraca czas rozpoznania do minimum, prawie w każdej sytuacji. Poza rodzajem alarmu bezpośredni wpływ na czas rozpoznania sytuacji przez użytkowników budynku ma: stan, w jakim się znajdują może to być sen, stan spowodowany działaniem leków (np. w szpitalu), upojenie alkoholowe, odurzenie różnymi rodzajami używek itp., niepełnosprawność osoby głuchonieme i niedosłyszące wymagają wyraźnej informacji wizualnej, natomiast niewidomi i niedowidzący powinni otrzymać dokładną informację dźwiękową dotyczącą zagrożenia. Czas rozpoznania kończy się w chwili, gdy użytkownicy budynku zaakceptują fakt, że istnieje konieczność podjęcia właściwej reakcji na sygnał alarmu pożarowego. Czas reakcji trwa od momentu podjęcia przez użytkowników budynku właściwej reakcji na sygnał alarmu pożarowego do chwili rozpoczęcia właściwej ewakuacji, czyli skierowania się drogami ewakuacyjnymi do strefy bezpiecznej. W tym okresie ludzie zaprzestają wykonywania czynności, którymi byli zajęci i podejmują działania w zależności od rozwoju zagrożenia. Na końcu każdy użytkownik budynku musi zadecydować, czy pozostaje w tym samym miejscu, czy ewakuuje się. Oto przykładowe czynności podejmowane przez użytkowników budynku w okresie reakcji: dociekanie źródła, prawdziwości lub ważności alarmu pożarowego czy też oznak pożaru, zatrzymanie procesu produkcyjnego lub innych stanowiących potencjalne ryzyko, zabezpieczenie pieniędzy, szukanie i gromadzenie dzieci i innych członków rodziny, próba podjęcia gaszenia pożaru, szukanie właściwej drogi ewakuacji, alarmowanie innych użytkowników budynku o pożarze. t t czas przejścia trwa od momentu rozpoczęcia właściwej ewakuacji, tzn. przejścia do wyjść ewakuacyjnych, aż do chwili, kiedy ostatni użytkownik budynku znajdzie się w strefie bezpiecznej. Czas ten obejmuje trzy elementy: Czas drogi czas potrzebny na przejście wszystkich użytkowników budynku drogami ewakuacyjnymi do wyjść ewakuacyjnych. Zależy on od prędkości poruszania się każdego użytkownika budynku i jego odległości od wyjścia ewakuacyjnego. Czas ten determinowany jest także przez: funkcjonalny rozkład pomieszczeń w budynku; rozmieszczenie jego użytkowników; rodzaj dróg ewakuacyjnych drogi poziome, schody w dół, schody w górę; przynależność do grupy grupa, niezależnie od liczby jej członków, będzie się przemieszczać z prędkością odpowiadającą najwolniejszej osobie; warunki panujące w pomieszczeniu przy pewnej gęstości optycznej dymu czas ruchu znacznie się wydłuża, a utrudnienia w oddychaniu znacznie tę zwłokę powiększają; potrzebę odnalezienia alternatywnej drogi ewakuacyjnej, która może być spowodowana: * zbyt dużym zatłoczeniem przy najbliższym wyjściu na zewnątrz lub na klatkę schodową, 14 Ochrona Przeciwpożarowa 3/05

17 systemy zabezpieczeń przeciwpożarowych

18 OCHRONA PRZECIWPOŻAROWA W BUDOWNICTWIE * zbyt dużym zadymieniem przyjmuje się, że gęstość optyczna dymu przekraczająca 0,33 m -1 (widzialność 3 m) stanowi punkt, z którego człowiek najczęściej wróci w poszukiwaniu innej drogi, niż pójdzie dalej, * chęcią znalezienia drogi ewakuacyjnej w postaci windy pożarowej dotyczy to osób na wózkach, które nie chcą zostawiać często bardzo kosztownego urządzenia, ale także osób z wózkami pełnymi zakupów, które nie chcą ponosić strat związanych z zostawieniem właśnie nabytych towarów. Czas przepływu czas potrzebny na przejście strumienia ludzi przez wyjścia ewakuacyjne i po drogach ewakuacyjnych do strefy bezpiecznej. Determinowany jest przez przepustowość drzwi ewakuacyjnych i zakłada, że użytkownicy budynku optymalnie wykorzystają wszystkie dostępne wyjścia ewakuacyjne. Czas oczekiwania czas, który należy uwzględnić w chwili tworzenia się tłumu przy wyjściach ewakuacyjnych na skutek przekroczenia maksymalnej wartości szybkości przepływu strumienia ludzi przez te wyjścia, spowodowanego przez: ewakuowanie się większości użytkowników tymi samymi poziomymi i pionowymi drogami ewakuacyjnymi, łączenie się dwóch dróg ewakuacyjnych w jedną, wystąpienie wąskiego gardła na drodze ewakuacyjnej, np. w postaci otwartych drzwi, wystąpienie sytuacji, gdy jedna droga ewakuacyjna rozdziela się na dwie mniejsze, z których jedna jest słabiej oznakowana; wystąpienie zatoru już na zewnątrz budynku, spowodowanego małą ilością miejsca na ulicy lub też złymi warunkami atmosferycznymi w takiej sytuacji stojący na zewnątrz ludzie (np. chowający się przed opadami atmosferycznymi tuż przy wyjściu) uniemożliwiają efektywną ewakuację nawet mimo odpowiedniego zaprojektowania dróg ewakuacyjnych. Możliwość skrócenia czasu przejścia zależy zatem od następujących czynników: odpowiedniego zaprojektowania dróg ewakuacyjnych, odpowiedniego oznakowania i oświetlenia dróg ewakuacyjnych, przeszkolenia obsługi i/lub użytkowników w celu usprawnienia ewakuacji. Należy także przewidzieć ewakuację osób niepełnosprawnych za pomocą innych środków ewakuacji, takich jak rękawy ewakuacyjne czy też odpowiednio przystosowane dźwigi. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Czas ewakuacji jest pojęciem bardzo złożonym, zależnym od wielu czynników, związanych nie tylko ze stopniem sprawności ruchowej użytkowników danego obiektu. Oszacowywanie lub obliczanie czasów niezwiązanych z czynnikiem ludzkim jest stosunkowo proste i opiera się na odpowiednich modelach matematycznych. Do tych czasów należy ASET oraz czasy alarmu i detekcji, jeżeli przewiduje się zastosowania technicznych systemów zabezpieczeń. Trudniejsze będzie obliczenie czasów, na które może mieć wpływ zachowanie ludzkie. Co prawda istnieją programy komputerowe wykorzystujące skomplikowane modele matematyczne, jednak w wielu przypadkach nawet one nie mogą przewidzieć złożoności zachowania ludzkiego i jego wpływu na czas ewakuacji. Niezbędne wydaje się więc przeprowadzanie badań empirycznych, w warunkach zbliżonych do rzeczywistych, oraz dokładne analizowanie ewakuacji ludzi z budynków podczas rzeczywistych pożarów. Umożliwią one dokładniejsze poznanie mechanizmów towarzyszących zachowaniom ludzi w sytuacji zagrożenia i pozwolą optymalnie dostosować system zabezpieczeń do potrzeb danego rodzaju obiektu. Należy położyć większy nacisk na edukację społeczeństwa w zakresie ochrony przeciwpożarowej, a co za tym idzie postępowania w razie wystąpienia pożaru, włączając zasady bezpiecznej ewakuacji. Podstawowym celem jest, aby wszyscy użytkownicy budynku byli w stanie przejść do strefy bezpiecznej, zanim w pomieszczeniu lub na drogach ewakuacyjnych pojawią się warunki krytyczne. Należy w tym przypadku dążyć do wydłużenia dopuszczalnego czasu bezpiecznej ewakuacji ASET poprzez odpowiednie oddziaływanie na rozwijający się pożar, np.: za pomocą różnego rodzaju instalacji gaśniczych, albo ograniczenie jego rozprzestrzeniania poprzez zastosowanie odpowiednich systemów biernej ochrony przeciwpożarowej. Ponadto można pracować nad skróceniem wymaganego czasu bezpiecznej ewakuacji RSET, przez: skrócenie czasu detekcji za pomocą odpowiednich instalacji wykrywania pożaru i/lub procedur postępowania, skrócenie czasu alarmu przez zastosowanie, jeżeli jest to możliwe, szybszych procedur potwierdzania alarmu przez obsługę, przez łatwy dostęp do ręcznych ostrzegaczy pożarowych ROP itp., skrócenie czasu rozpoznania poprzez wybór odpowiedniego rodzaju alarmu lub powiadomienia; najkrótszy czas rozpoznania występuje przy wykorzystaniu alarmu głosowego z jednoczesną wizualizacją informacji o zagrożeniu. Czas rozpoznania jest stosunkowo krótki, jeżeli widoczne są objawy pożaru, takie jak dym i gorące gazy, płomień i odczuwalne promieniowanie cieplne, skrócenie czasu reakcji dzięki odpowiedniemu zachowaniu obsługi budynku, stworzeniu przystępnych i czytelnych procedur postępowania na wypadek pożaru, stosowaniu ułatwień w orientacji w budynku (w postaci planów i wyraźnego oznakowania ewakuacyjnego), skrócenie czasu przejścia uzyskane przez zastosowanie odpowiednio szerokich dróg ewakuacyjnych, niekrzyżowanie, niełączenie i nierozgałęzianie ich oraz przez prowadzenie regularnych ćwiczeń sprawdzających warunki i organizację ewakuacji, wyeliminowanie czasu oczekiwania. Bezpieczna ewakuacja ludzi w budynku i z budynku jest obecnie najważniejszym kryterium inżynierii bezpieczeństwa pożarowego w ocenie warunków ochrony przeciwpożarowej różnych obiektów. Stosowanie tego kryterium jest stosunkowo łatwe i czytelne dla wszystkich podmiotów biorących udział w tworzeniu nowych inwestycji. W Polsce tego typu rozwiązanie może okazać się przydatne w obiektywnej ocenie bezpieczeństwa użytkowników budynku w razie powstania pożaru. Dzięki porównaniu dwóch parametrów: ASET dopuszczalnego czasu bezpiecznej ewakuacji oraz RSET wymaganego czasu bezpiecznej ewakuacji można optymalnie dobrać poziom zabezpieczeń przeciwpożarowych w obiekcie w stosunku do jego przeznaczenia i przewidywanej charakterystyki użytkowników, a także dokładnie określić sposób użytkowania danego budynku pod kątem maksymalnej liczby osób i przeznaczenia, w zależności od planowanego zabezpieczenia obiektu. Paweł Królikowski jest członkiem SITP Oddział Katowice. Literatura [1] PD :2004 Application of fire safety engineering principles to fire safety design of buildings. Human factors: Life safety strategies. Occupant evacuation, behaviour and condition. [2] BS 7974:2001 Application of fire safety engineering principles to the design of buildings. Code of practice. [3] R. F. Fahy, High-rise evacuation mode, in: Data and applications, NISTIR 6030, June [4] G. Proulx, Occupant behaviour and evacuation, NRCC-44983, NRC Canada [5] M. Spearpoint, The Effect of Pre-evacuation Distributions on Evacuation Times in the Simulex Model, Journal of Fire Protection Engineering, Vol 14 No 1/2004. Przypisy 1 Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z 16 czerwca 2003 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz. U. nr 121, poz. 1138). 2 Rozporządzenie ministra infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. nr 75, poz. 690 z późn. zm.). 3 Często spotykana konfiguracja systemu sygnalizacji pożarowej, lecz nie zawsze prawidłowa, zwłaszcza w obiektach, w których tą drogą mogą być wywoływane fałszywe alarmy, a także w obiektach, gdzie system ochrony przeciwpożarowej jest złożony z wielu instalacji i urządzeń (przyp. red.). 16 Ochrona Przeciwpożarowa 3/05

19 Wentylacja i oddymianie garaży Zalety: brak kanałów brak potrzeby stosowania tryskaczy optymalne wykorzystanie przestrzeni krótszy czas projektowania niższe koszty eksploatacji niższe koszty inwestycyjne nawet o 50 % dostosowanie do indywidualnych potrzeb

20 Artykuł sponsorowany OCHRONA PRZECIWPOŻAROWA W BUDOWNICTWIE Zamknięcia przeciwpożarowe systemów transportowych (cz. III) We wcześniejszych artykułach prezentowanych na łamach Ochrony Przeciwpożarowej przedstawiałem między innymi zagadnienia związane z zamknięciami przeciwpożarowymi (grodziami przeciwpożarowymi) systemów transportowych przechodzących przez ścianę oddzielenia przeciwpożarowego. Jest to problematyka, która w ostatnich miesiącach nabrała szczególnego znaczenia dla projektantów i rzeczoznawców ds. zabezpieczeń przeciwpożarowych, a także pracowników służb kontrolno-rozpoznawczych Państwowej Straży Pożarnej, tzn. dla osób, które opracowują koncepcję zabezpieczenia przeciwpożarowego obiektów, uzgadniają proponowane rozwiązania, dokonują sprawdzenia zgodności wykonania obiektu z projektem budowlanym. Wzrost znaczenia tej problematyki i zainteresowania nią nie jest przypadkowy. Wiąże się on bezpośrednio ze zmianami, które zaszły i zachodzą w unormowaniach prawnych obowiązujących w Polsce. Andreas PIEKARSKI Pierwszą zmianą jest przyjęcie przez Polskę obowiązujących w Europie regulacji prawnych w zakresie zamknięć przeciwpożarowych systemów transportowych. W grudniu 2004 roku Polski Komitet Normalizacyjny przyjął normę z tego zakresu. Jest to norma PN EN (Systemy przenośnikowe i ich zamknięcia) Drugim elementem są planowane do wprowadzenia w najbliższym czasie zmiany w warunkach technicznych dla budynków, w których w wymaganiach dotyczących zabezpieczenia otworu w ścianie oddzielenia przeciwpożarowego służącego do przeprowadzenia urządzeń technologicznych wykreślone zostanie sformułowanie o tunelu 4-metrowej długości chronionym zraszaczami. Nowelizacje te były już sygnalizowane w artykule st. bryg. dr. inż. Dariusza Ratajczaka Zmiany w warunkach technicznych dla budynków ( Ochrona Przeciwpożarowa nr 1/2005). W rozmowach z rzeczoznawcami i strażakami zajmującymi się działalnością kontrolno-rozpoznawczą powracają wciąż te same pytania z tego zakresu. Ze stawianych mi pytań i wyrażanych wątpliwości wybrałem te, które mają charakter ogólny i często się powtarzają. 1. Czy jako zamknięcia przeciwpożarowe otworów w ścianach oddzielenia przeciwpożarowego, przez które przechodzi system transportowy, można stosować normalne drzwi i bramy przeciwpożarowe? Odpowiedź brzmi: nie. Z uwagi na zwiększone zagrożenie pożarowe, które niesie ze sobą system transportowy przechodzący przez ściany oddzielenia przeciwpożarowego, zamknięciom przeciwpożarowym (grodziom przeciwpożarowym) dla tych systemów stawia się ostrzejsze wymagania niż normalnym drzwiom i bramom przeciwpożarowym. Grodzie przeciwpożarowe muszą spełniać szczególne wymagania, być przebadane według norm odpowiednich dla tych zamknięć innych niż dla zwykłych drzwi i bram przeciwpożarowych. Drzwi i bramy przeciwpożarowe są poddawane badaniom ogniowym według PN EN :2002 Badania odporności ogniowej zestawów drzwiowych i żaluzjowych, natomiast zamknięcia przeciwpożarowe dla systemów transportowych według PN EN :2004. Określony w pkt 1 normy PN EN zakres jej stosowania jest następujący: W niniejszej części tej normy europejskiej określono metodę badania ogniowego w celu wyznaczenia zdolności odporności ogniowej zespołu, jaki tworzy gródź przeciwpożarowa i system transportowy przeznaczone do zainstalowania (zabudowy) w otworach budowlanego elementu oddzielenia przeciwpożarowego, włącznie z wszelkimi niezbędnymi uszczelnieniami pomiędzy grodzią przeciwpożarową a systemem transportowym i wszelkimi przechodzącymi elementami składowymi, jak prowadnice transportowe, kable elektryczne czy rury pneumatyczne, będącymi istotnymi częściami zespołu zamknięcia, który stanowi gródź przeciwpożarowa i sam system transportowy. Niniejsza część normy europejskiej nie ma zastosowania do innych metod badań, które są wymagane do pełnej oceny grodzi przeciwpożarowych, np. metod badań do oceny zdolności do zadziałania i niezawodnego funkcjonowania współdziałających systemów. Badania klap przeciwpożarowych do systemów ogrzewania i wentylacji, jak również zamknięć przeciwpożarowych dla normalnych traktów komunikacyjnych i transportu palnego ciekłego gazu, są w szczególności wyłączone z niniejszej normy europejskiej. Sądzę, że zacytowane sformułowania normy są jednoznaczne i nie budzą wątpliwości. 2. Czy można stosować zwykłe bramy lub drzwi przeciwpożarowe do systemów transportowych, gdy są one rozdzielone w obszarze zamykania? System transportowy, nawet gdy jest technologicznie rozdzielony w obszarze zamykania, pozostaje w dalszym ciągu systemem transportowym. Wynika to z definicji zawartych w normie, która nie dokonuje rozróżnienia pomiędzy rozdzielnymi i nierozdzielnymi systemami transportowymi. Tak więc winno się stosować gródź przeciwpożarową jako zamknięcie otworu w ścianie oddzielenia przeciwpożarowego, przez którą przechodzi system transportowy, tj. zamknięcie przebadane zgodnie z normami dla zamknięć systemu transportowego. Uwaga: bazując na dotychczasowych, bogatych doświadczeniach, doradzam stosowanie w obszarze zamykania nierozdzielnych systemów transportowych między innymi z następujących względów: Gródź typu Uni B dla systemu pasowego Gródź typu Uni Q dla ciągłych systemów transportowych na jednym z lotnisk 18 Ochrona Przeciwpożarowa 3/05