Solidarność na Pomorzu Zachodnim

Transkrypt

1 1 Stanisław Jankowiak, Małgorzata Machałek Solidarność na Pomorzu Zachodnim W drugiej połowie lat siedemdziesiątych stopniowo kumulowało się niezadowolenie społeczeństwa z systematycznie pogarszających się warunków życia. Szczególnie odczuwalne to było na Wybrzeżu. To tu wyraźniej dostrzegano różnice w poziomie życia pomiędzy Polską a innymi krajami. W dalszej perspektywie rodziło to także większą świadomość, a co za tym idzie, silniejszą determinację w działaniu. Wreszcie poważnym czynnikiem ułatwiającym budowanie struktur niezależnych od władzy był stosunkowo młody wiek robotników zakładów pracy na Wybrzeżu. Ściągała na ten teren znaczna część młodych ludzi poszukujących lepszych warunków życia, ciekawszej pracy czy po prostu ciekawych świata. Przynosili ze sobą przyzwyczajenia i poglądy charakterystyczne dla swych środowisk rodzinnych, ale także otwartość na inne, jako cechę konieczną dla funkcjonowania w nowej społeczności. Ogromny wpływ na postawy robotników Wybrzeża miały wydarzenia Grudnia Bezpośrednim powodem fali strajków, jaka latem 1980 r. przelewała się przez kraj, były ukryte podwyżki cen na podstawowe produkty, w tym przede wszystkim żywność. W odpowiedzi strajkujący robotnicy domagali się podwyżek płac. Władze starały się likwidować problem, spełniając żądania strajkujących, co tylko przyspieszało proces. W Szczecinie pierwszy strajk rozpoczął się 15 sierpnia w Bazie Przedsiębiorstwa Transportowo- Sprzętowego Budownictwa Transpol. Natychmiastowe działania kierownictwa spowodowały szybkie przerwanie strajku 1. Eksplozja niezadowolenia szczecińskich załóg nastąpiła w pierwszych dniach sierpnia 1980 r. Już 9 sierpnia w Stoczni im. A. Warskiego najważniejszym zakładzie pracy w regionie powstał komitet strajkowy, który rozpoczął rozmowy z dyrekcją i przedstawicielami władz. Nie przyniosły one jednak oczekiwanych rezultatów. 18 sierpnia rano przerwała pracę załoga Stoczni Remontowej Parnica, a następnie strajk rozpoczęła część załogi Stoczni Szczecińskiej i część załogi portu 2. Sytuacji nie uspokoiło przybycie do stoczni I sekretarza KW PZPR, Janusza Brycha. W ślad za największym w województwie zakładem 1 Sierpień 1980 w Szczecinie. Kalendarium. Relacje, pod red. Z. Ponarskiego, Ośrodek Badań Społecznych, Szczecin 1981, s. 1, także: Z. Matusewicz, Szczecin Rewolucja Solidarności. Szczecin1997, s Szerzej na temat strajku w sierpniu 1980 r. por. M. Szejnert, T. Zalewski, Szczecin. Grudzień - sierpień - grudzień. Londyn 1986, s. 118, A. Głowacki Sierpień 1980 w Szczecinie, Szczecin 1987 oraz Z. Matusewicz, Sierpień 80 w Szczecinie, Szczecin 1994.

2 2 poszły załogi innych przedsiębiorstw: Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej, część załogi Huty Szczecin, Stoczni Odra, Stocznia Remontowa Gryfia i inne. W sumie w Szczecinie zastrajkowało już 20 zakładów. Powstające spontanicznie komitety strajkowe, pamiętając tragiczne doświadczenia Grudnia 70, proklamowały strajki okupacyjne. Przed kolejną turą rozmów Komitet Strajkowy sformułował listę postulatów. Stopniowo strajki obejmowały kolejne zakłady pracy regionu, a tworzone w nich komitety strajkowe wysyłały swych przedstawicieli do stoczni. W ten sposób w dniu 19 sierpnia powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy (MKS). Na jego czele stanął Marian Jurczyk, a zastępcami zostali Kazimierz Fischbein i Marian Juszczuk. W Prezydium MKS znaleźli się przedstawiciele ważniejszych strajkujących zakładów 3. Przywódcy strajku nie pozwolili włączyć się w protest lokalnym współpracownikom KSS KOR (z wyjątkiem Stefana Kozłowskiego) 4. Nieufnie traktowali także przedstawicieli prasy zagranicznej, których nie wpuszczono na teren stoczni. Trzech zatrzymanych dziennikarzy BBC straż robotnicza przekazała MO 5. Część szczecińskich zakładów pracy przekazywała swe postulaty komitetowi strajkowemu w stoczni, deklarując solidarność z protestującymi, ale bez przerywania pracy. Na tej podstawie MKS opracował postulaty do rozmów z władzami. Do strajku przystępowały także zakłady spoza Szczecina, m.in. Zakłady Chemiczne w Policach. Powszechne poparcie dla strajkujących powodowało, że MKS kontrolował wiele dziedzin życia miasta. Początkowo władze próbowały rozbić solidarność strajkujących załóg, inicjując rozmowy z poszczególnymi komitetami strajkowymi, jednak bezskutecznie. MKS zażądał od władz politycznych regionu, by dalsze rozmowy prowadziła delegacja władz centralnych i nie zgodził się na przerwanie strajku jako warunku wstępnego pertraktacji. Wobec rozszerzającej się fali protestów przywódcy partyjni ugięli się. Przebywający w Szczecinie premier Edward Babiuch poinformował, że powołał Komisję Rządową do rozmów ze strajkującymi z Kazimierzem Barcikowskim jako przewodniczącym 6. Oficjalne rozmowy delegacji rządowej ze strajkującymi rozpoczęły się 21 sierpnia o godzinie 10 w świetlicy głównej Stoczni im. A. Warskiego 7. Na sali, oprócz komitetu 3 Kryzys sierpniowy. Kalendarium. Szczecin s Z. Matusewicz, Szczecin , s M. Szejnert, T. Zalewski, Szczecin. Grudzień- sierpień- grudzień.., s Kryzys sierpniowy. s Rozmowy Komisji Rządowej pod przewodnictwem Kazimierza Barcikowskiego z Międzyzakładowym Komitetem Strajkowym w Szczecinie w dniach sierpnia 1980 r. według transmisji radiowęzła Stoczni im. A. Warskiego w Szczecinie. Opracował Andrzej Głowacki. Szczecin 1989 oraz o przebiegu negocjacji: M. Szejnert, T. Zalewski, Szczecin. Grudzień..,s. 131 i n.

3 3 strajkowego stoczni znajdowało się 105 przedstawicieli poszczególnych wydziałów stoczni i 106 przedstawicieli reprezentujących 53 zakładowe komitety strajkowe. MKS skupiał już ponad 60 zakładów i ich liczba systematycznie rosła. Na wstępie M. Jurczyk przedstawił delegacji rządowej 36 postulatów. Podobnie jak w Gdańsku, w pierwszym i najważniejszym postulacie domagano się zgody na utworzenie niezależnych od władzy związków zawodowych, a w kolejnych postulatach: legalizacji prawa do strajku, zniesienia cenzury, zaprzestania represjonowania opozycji, znaczącej poprawy warunków życia (podwyżki płac i emerytur, wstrzymania podwyżek cen), rozwiązania kwestii mieszkaniowej. Strajkujący upomnieli się także o pamięć ofiar Grudnia 70, domagając się umieszczenia obok bramy stoczni tablicy pamiątkowej. Nie zapomniano o osobach prześladowanych za działalność niezależną, postulując przywrócenie do pracy osób zwolnionych po 1970 r. Równocześnie jednak strajkujący podkreślali swą akceptację dla systemu socjalistycznego (na sali wisiał napis Socjalizm postępowy tak! Wypaczenia nie! ) 8. Rozmowy były trudne, zwłaszcza w kwestii pierwszego postulatu. MKS zażądał też zgody na podjęcie konsultacji ze strajkującymi w Trójmieście. Wybrana przez niego delegacja wraz z przedstawicielem Komisji Rządowej (Jerzy Białkowski) udała się 23 sierpnia do Gdańska w celu przedyskutowania części postulatów i zapoznania się z organizacją tamtejszego strajku. Ustalono, że komitety powinny ze sobą współpracować, uznając za najważniejsze zrealizowanie pierwszego postulatu powstania niezależnych związków zawodowych. Pozostałe postulaty mogły się różnić. Efektem wymiany doświadczeń było rozpoczęcie wydawania biuletynu strajkowego Jedność. Pierwszy numer ukazał się z datą 24 sierpnia 9. Jego redakcją zajął się Leszek Dlouchy. Rozpoczęto także zbiórkę pieniędzy przeznaczonych na tworzenie niezależnych związków zawodowych 10. W dniu 24 sierpnia rokowania przerwano, gdyż w Warszawie odbywało się IV Plenum KC PZPR, które dokonało ważnych zmian personalnych we władzach partii, ale, co najważniejsze, jego uczestnicy opowiedzieli się za kontynuowaniem rozmów ze strajkującymi 11. W tych dniach spotykała się natomiast Komisja Redakcyjna 12 pracująca nad ustaleniem 8 Z. Matusewicz, Szczecin s., 67. W numerze 2 Jedności w komentarzu do wyników IV Plenum podkreślono, że strajkujący bronią podstaw socjalizmu. 9 Faktycznie 26 sierpnia 1980 r., M. Paziewski, Niezależność tygodnika Jedność wobec dychotomicznych realiów społeczno-politycznych lat [w:] Wokół dwuwładzy politycznej w latach Kraj i region. Pod red. H. Komarnickiego i K. Kozłowskiego, Szczecin 2004, s Z. Matusewicz, Szczecin s J. Holzer, Solidarność.., s Pracowała od 23 sierpnia. Weszli do niej: ze strony rządowej Andrzej Żabiński i Józef Trzciński, a ze strony strajkujących M. Juszczuk, Jarosław Mroczek, Stanisław Wądołowski, Maria Chmielewska i Leszek Dlouchy. Kryzys sierpniowy. s. 16 i n.

4 4 brzmienia pozostałych postulatów. Przerwa w rokowaniach w Szczecinie potrwała do dnia 27 sierpnia. Jeśli była to próba zyskania na czasie ze strony władz, to nie przyniosła oczekiwanych rezultatów. Determinacja strajkujących rosła. Pod koniec sierpnia szczeciński MKS skupiał już ponad trzysta zakładów pracy regionu. Na dodatek w całym kraju rozpoczęły się strajki solidarnościowe z Wybrzeżem. Rozmowy MKS z delegacją rządową zostały wznowione w dniu 27 sierpnia wieczorem. Wobec rozbieżności co do punktu pierwszego powołano Komisję Ekspertów Prawnych 13, która orzekła, że konstytucja PRL oraz podpisane przez Polskę konwencje międzynarodowe pozwalają obywatelom PRL tworzyć nowe związki zawodowe, o ile akceptują one zasady prawno-ustrojowe zawarte w konstytucji. Zmianie uległo nastawienie strajkujących do niezależnych doradców. 29 sierpnia wieczorem przybyła z Warszawy grupa ekspertów, która wsparła MKS. Tworzyli ją: prof. Andrzej Tymowski, dr Janina Walukowa i Andrzej Kijowski 14. Zasadniczy przełom w pertraktacjach nastąpił 26 sierpnia, gdy Biuro Polityczne KC PZPR wyraziło zgodę na przyjęcie przez delegacje rządowe w Gdańsku i Szczecinie pierwszego postulatu. Dzięki niej MKS i komisja rządowa o godzinie 3 w nocy w dniu 30 sierpnia uzgodnili wszystkie postulaty, w tym zapis dotyczący punktu pierwszego, oznaczający zgodę na utworzenie niezależnych związków zawodowych 15. Władzom zależało na jak najszybszym podpisaniu porozumienia, liczono bowiem, że w ten sposób zostanie zahamowana akcja strajkowa w całym kraju. Również przywódcy szczecińskiego strajku zdecydowali się na szybkie podpisanie porozumienia, pomimo, że jeszcze trwały negocjacje w Gdańsku. Fakt ten zaważył w przyszłości na wzajemnych stosunkach i był przyczyną wielu nieporozumień 16. W ostatniej chwili strona rządowa postanowiła zminimalizować znaczenie ustaleń. K. Barcikowski otrzymał polecenie, by tylko parafować, a nie podpisywać porozumienie. Zdecydował się jednak na złamanie go i oficjalne podpisanie porozumienia nastąpiło w dniu 30 sierpnia 1980 r. o godzinie 8 rano. Na dokumencie podpisy złożyli: ze strony rządowej Barcikowski, Żabiński i Brych, ze strony MKS Jurczyk, Fischbein i Juszczuk. Po zakończeniu ceremonii przedstawiciele poszczególnych strajkujących zakładów, z kopią dokumentu, udawali się do swych załóg, by zapoznać je z przyjętymi ustaleniami. 13 Została powołana 22 sierpnia. Ze strony rządowej weszli do niej prof. Adam Łopatka, prof. Zbigniew Salwa, dr Stanisław Baniak, a ze strony MKS: Mirosław Kwiatkowski, Andrzej Wybranowski, Andrzej Zieliński, dr Edmund Kitłowski, Mieczysław Gruda i Bronisław Ziemianin.. Kryzys sierpniowy s M. Szejnert, T. Zalewski, Szczecin. Grudzień, s J. Holzer, Solidarność.., s M. Szejnert, T. Zalewski, Szczecin. Grudzień., s , Z. Matusewicz, Szczecin s

5 5 Nad prawidłową realizacją porozumienia miała czuwać powołana 2 września Rządowo- Robotnicza Komisja Mieszana ds. Kontroli Realizacji Porozumienia Szczecińskiego na czele której stanął K. Barcikowski. Początkowo przebieg realizacji porozumień oceniano pozytywnie 17. Komisja działała do listopada, po rejestracji Solidarności została rozwiązana. Ustępstwo ze strony władz państwowych w kwestii możliwości tworzenia niezależnych związków zawodowych było wymuszone skalą protestów w całym kraju. Jednak wyrażając zgodę na ten postulat, zakładano, że jego polityczne konsekwencje będą nieduże, gdyż uda się ograniczyć problem tylko do regionów objętych strajkami. Przedłużanie strajków na Wybrzeżu mogło spowodować narastanie zniecierpliwienia w innych regionach kraju, a tym samym skomplikować jeszcze bardziej sytuację. Istotnym ograniczeniem było przyjęte założenie, że konfliktu nie można rozwiązać przemocą, choć, jak dzisiaj wiadomo, przygotowywano także wariant siłowy w Szczecinie. Należy także podkreślić, że sytuacja w Polsce budziła zaniepokojenie w Moskwie, gdzie z uwagą i stale rosnącym niepokojem, a później zniecierpliwieniem obserwowano przebieg protestów. Splot tych czynników powodował, że władze partyjno-państwowe skłonne były pójść na chwilowe ustępstwa, licząc na stopniowe rozmycie się determinacji strajkujących, co pozwoliłoby w niedalekiej przyszłości powrócić do sytuacji sprzed sierpnia 1980 r. Pewne nadzieje wiązano także z faktem, że delegacji rządowej udało się wynegocjować w Szczecinie zapis o socjalistycznym charakterze nowo tworzonych związków. Z drugiej strony porozumienie to nie zawierało ograniczeń terytorialnych dla tworzenia nowych związków. Uczestnikom strajku zagwarantowano, że nie będą represjonowani. Władze obiecały wybudować tablicę upamiętniającą ofiary Grudnia 70. Zagwarantowano także powrót do pracy dla osób usuniętych za działalność strajkową w latach siedemdziesiątych. Obiecano podwyżki płac, rent i emerytur, a także podniesienie zasiłków rodzinnych do poziomu obowiązującego w służbach mundurowych oraz rozwiązanie w krótkim czasie problemu braku mieszkań. Wcześniejsze podpisanie porozumienia w Szczecinie było pewnym sukcesem władz. Mogło przyczynić się do osłabienia czy wręcz rozbicia rodzącego się ruchu, skłócić jego przywódców. Jeśli władze państwowe miały takie nadzieje, to podpisanie porozumienia było już spóźnione 18. W dniu 31 sierpnia doszło bowiem do podpisania porozumienia w Gdańsku, które w powszechnej opinii uznano za ogólnopolskie. Choć zapisy porozumienia szczecińskiego dały 17 K. Barcikowski, U szczytów władzy, Warszawa 1988, s J. Holzer, Solidarność s.104

6 6 prowadzącemu rozmowy w Gdańsku Mieczysławowi Jagielskiemu pewne argumenty i w efekcie także w Gdańsku uznano kierowniczą rolę PZPR. Samo porozumienie było jednak w wielu kwestiach bardziej konkretne od szczecińskiego. Podkreślono w nim konieczność tworzenia nowych związków zawodowych. Uznawano także prawo do strajku, jako broni związkowej. Jednak niezależnie od dzielących je różnic wszystkie trzy porozumienia (3 września podpisano porozumienie w Jastrzębiu) należy uznać za przełomowe w powojennej historii Polski. Praktycznie natychmiast rozpoczęło się organizowanie nowych związków. Dotychczasowe komisje strajkowe stawały się komisjami robotniczymi, analogicznie do 1971 r. 19. W dniu 2 września w Stoczniowym Domu Kultury Korab odbyło się spotkanie Międzyzakładowej Komisji Robotniczej (MKR) powstałej z przekształcenia Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego z przedstawicielami Komisji Robotniczych poszczególnych zakładów pracy. Celem spotkania było ustalenie zasad tworzenia nowych związków zawodowych. Na czele MKR stał Marian Jurczyk. Tutaj przybywały delegacje zakładów po radę, jak zakładać nowe związki, natomiast przedstawiciele MKR udawali się też do poszczególnych zakładów, zachęcając do tworzenia związków. Także tutaj ogniskowały się starania ludzi, którzy informowali członków MKR o nadużyciach i nieprawidłowościach w swoich zakładach pracy. Teraz właśnie dały o sobie znać gromadzone latami pretensje i żale. Załogi poszczególnych zakładów pracy podejmowały rozmowy z dyrekcją, domagając się załatwienia swych postulatów. W efekcie podpisywano porozumienia dotyczące sposobu i trybu załatwiania postulatów i wniosków załóg. W pierwszym okresie MKR starała się przede wszystkim zająć się osobami wyrzucanymi z pracy za działalność związkową 20. Podobnie wyglądała sytuacja w całym kraju. Już po dwóch tygodniach, w dniu 17 września spotkali się w Gdańsku przedstawiciele poszczególnych regionów kraju, by poinformować o podjętych działaniach. Najważniejszą kwestią była sprawa organizacji. Ostatecznie zdecydowano o utworzeniu jednego związku w całej Polsce: Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Solidarność. Ustalono jednocześnie strukturę regionalną związku z zaznaczeniem, że poszczególne regiony zachowają znaczną niezależność Z. Matusewicz, Szczecin s Kronika wydarzeń r. Szczecin s. 14 i n., Z. Matusewicz, Szczecin s J. Holzer, Solidarność. s. 113.

7 7 Nowe związki od początku nie cieszyły się sympatią władz 22. Powszechne było narzekanie na opór administracji państwowej, czy też dyrekcji poszczególnych zakładów pracy. Sympatii tej nie mogła przynieść powszechna niemal krytyka starych układów, nieudolności i marnotrawstwa. Pracownicy, którzy teraz poczuli się rzeczywistymi współgospodarzami w swych przedsiębiorstwach, w sposób odpowiedzialny potraktowali swe zadania. W odpowiedzi władze prowadziły kampanię szkalowania rodzących się związków. Powszechne było zwłaszcza oskarżenie, że Związek staje się polem infiltracji szeroko rozumianych sił antysocjalistycznych, zwłaszcza KSS KOR i KPN. Mimo przeszkód tworzenie nowych związków szło sprawnie. Już 24 września Komitet Założycielski NSZZ Solidarność złożył w Sądzie Wojewódzkim w Warszawie wniosek o rejestrację. Szybko okazało się jednak, że nie jest to sprawa prosta. Rejestracja Związku przewlekała się. Opornie szła także realizacja poszczególnych postulatów. W efekcie Krajowa Komisja Porozumiewawcza Solidarności (KKP) zapowiedziała na dzień 3 października ogólnopolski jednogodzinny strajk ostrzegawczy. Zyskał on masowe poparcie w całym kraju 23. W Szczecinie przedstawiciele MKR wprawdzie stwierdzili, że w województwie nie ma podstaw do ogłaszania strajku, to jednak postanowiono w ramach solidarności z innymi regionami, że w strajku weźmie udział osiem wyznaczonych zakładów 24. Również w następnych tygodniach na Pomorzu Zachodnim dominowały strajki solidarnościowe 25. Mimo trudności masowo zgłaszano akces do nowych związków miały charakter masowy. Z ponad 300 tys. pracowników deklarację wstąpienia do nowych związków zadeklarowało osób. Władze partyjne regionu szacowały, że około 90% załóg deklarowało wstąpienie do powstającej Solidarności. Szczególne znaczenie dla szczecinian miała uroczystość odsłonięcia tablicy pamiątkowej upamiętniającą poległych w grudniu 1970 r. Uroczystość ta, podobnie jak odsłonięcie pomnika w Gdańsku i Gdyni, zgromadziła setki tysięcy ludzi. W ten sposób nowy ruch związkowy uświadamiał sobie swą siłę. Po okresie euforii wśród przywódców niezależnego ruchu pojawiły się pierwsze objawy kryzysu. Dochodziło też do zadrażnień na tle personalnym. Ze składu prezydium MKR został 22 S. Jankowiak, Służba Bezpieczeństwa wobec Solidarności w świetle dostępnych źródeł [w:] Wokół dwuwładzy politycznej.s J. Holzer, Solidarność, s Szczecińska Stocznia im. A. Warskiego, Szczecińskie Stocznie Remontowe Gryfia i Parnica, Morska Stocznia Remontowa w Świnoujściu, POLMO, SELFA, Zarząd Portu Szczecin-Świnoujście i WPKM w Szczecinie. Ponadto przyłączyły się m.in.: Przedsiębiorstwo Budownictwa Kolejowego, Żegluga Szczecińska w Świnoujściu, Centrala Rybna w Wolinie. Kronika wydarzeń s Z. Matusewicz, Szczecin s. 145.

8 8 usunięty Mieczysław Soszyński. Z trudem postępowało budowanie demokratycznych mechanizmów funkcjonowania MKR. W wyniku decyzji przewodniczącego nowym zastępcą został Wądołowski. Atmosfera nieufności zaczyna otaczać członków Komisji Mieszanej (Mroczek, Zieliński, Juszczuk), oskarżanych o zbyt bliskie kontakty z władzami partyjnopaństwowymi. W tej sytuacji wszyscy zrezygnowali z członkostwa w MKR i Komisji Mieszanej. Jednym z powodów sporów była różnica zdań w MKR na temat taktyki działania Związku 26. Ostatecznie podjęte w końcu października w Warszawie rozmowy przyniosły porozumienie i w efekcie rejestrację Związku. Władze centralne Związku tworzyła Krajowa Komisja Porozumiewawcza z siedzibą w Gdańsku. Jej przewodniczącym został Lech Wałęsa. W jej skład wchodzili przedstawiciele poszczególnych regionów, w tym Marian Jurczyk. Ze Szczecina w prezydium znalazł się także Stanisław Wądołowski, przedstawiciel Solidarności szczecińskiej, jako wiceprzewodniczący. Na początku stycznia Solidarność szczecińska uzyskała zgodę na oficjalne wydawanie własnego tygodnika. W dniu 10 stycznia 1981 r. ukazał się w Szczecinie pierwszy, oficjalny numer Jedności. Jej redaktorem naczelnym został Leszek Dlouchy. Wkrótce między redakcją a związkowymi władzami regionu pojawiły się spory. Były one odbiciem różnic poglądowych pomiędzy przywódcami Związku, ale również różnych koncepcji redakcji i treści zamieszczanych w tygodniku 27. Z początkiem 1981 r. okazało się, że wielu zapisów z porozumień sierpniowych nie da się zrealizować. Atmosfera w zakładach pracy pogorszyła się. Wśród wielu obszarów konfliktu pomiędzy władzą a Solidarnością były kwestie wolnych sobót, dostępu do środków masowego przekazu, przeciągająca się spraw rejestracji Solidarności wiejskiej. Tymczasem w państwie następowały poważne zmiany. Sprawą budzącą szczególne emocje było powołanie gen. Wojciecha Jaruzelskiego na premiera (11 lutego). Ze zrozumieniem potraktowano także jego apel o 90 spokojnych dni. W kraju zapanował spokój, a Solidarność wygasiła wszystkie ogniska strajkowe. Władze związku podjęły rozmowy z rządem. Okres spokoju nie trwał jednak długo. W drugiej połowie marca do wybuchu doszło w Bydgoszczy. Podjęte z delegacją rządową rozmowy utknęły w martwym punkcie, dlatego KKS opracował i rozesłał do regionów instrukcję strajkową. Czterogodzinny strajk ostrzegawczy 26 M. Szejnert, T. Zieliński, Szczecin. Grudzień. s. 261i n. 27 M. Paziewski, Niezależność tygodnika Jedność s

9 9 odbył się 27 marca. Przed wybuchem strajku generalnego uchroniło Polskę porozumienie zawarte 30 marca w Warszawie. Strajk zawieszono. Konflikt z marca uświadomił obu stronom, że należy wrócić do negocjacji. Uspokoiła się także sytuacja w kraju. Władze poszły na pewne ustępstwa wobec opozycji. W maju Sąd Wojewódzki w Warszawie zarejestrował Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych Solidarność. W połowie 1981 r. odbyły się regionalne wybory do władz Związku. Dotychczas większość stanowisk obsadzana była praktycznie z nominacji. Skończył się już jednak etap organizacyjny, struktury Solidarności okrzepły. Tym razem więc wybory miały być demokratyczne. W dniu 5 czerwca w klubie Korab zgromadziło się 465 delegatów z terenu Pomorza Zachodniego, wyłonionych w blisko 200 okręgach wyborczych. Do władz regionu kandydowało 185 delegatów. Nowością było prezentowanie przez kandydatów programów, które miałyby zdecydować o wyborze. Przy tak długiej liście chętnych trwało to dwa dni. Wybrany Zarząd regionu składał się z 52 osób. Spośród aktywnych uczestników strajków sierpniowych we władzach Związku znaleźli się: Wądołowski, Krystosiak, Nowak i Waldemar Ban. O stanowisko przewodniczącego rywalizowali: Jurczyk, Wądołowski, Krystosiak i Waldemar Kaśkiewicz. Wygrał Jurczyk, uzyskując 286 głosów. Wiceprzewodniczącymi zostali Krystosiak i Wądołowski 28. Natomiast w pierwszych dniach września 1981 r. Solidarność szczecińska żyła przygotowaniami do I Krajowego Zjazdu Delegatów. Wybory delegatów zdynamizowały Związek. W ostrych dyskusjach wybierano delegatów cechujących się przede wszystkim dużym radykalizmem. Do Gdańska udała się trzydziestopięcioosobowa delegacja, w tym całe kierownictwo: Jurczyk, Wądołowski, Ban i Krystosiak. Trzech delegatów ze Szczecina kandydowało do Komisji Krajowej i wszyscy trzej zostali wybrani (Kocjan, Bogacz, Wądołowski). W KK znalazł się też Marian Jurczyk jako przewodniczący Zarządu Regionu. Następnie kandydował on na stanowisko przewodniczącego Związku. Wiceprzewodniczącym Związku został Stanisław Wądołowski. Najważniejszą kwestią, obok wyboru władz Związku, było opracowanie programu. Natomiast w samym Związku następowała radykalizacja stanowisk. Dotyczyło to zwłaszcza kierownictwa regionu szczecińskiego, również samego Mariana Jurczyka. Głośnym echem odbiła się jego wypowiedź w czasie wiecu w fabryce mebli w Trzebiatowie, podczas którego nawoływał do stawiania szubienic dla komunistów, mówiąc o 28 M. Szejnert, T. Zalewski, Szczecin. Grudzień- sierpień- grudzień.s. 342.

10 10 Żydach w KC PZPR. Wypowiedź ta spotkała się jednak z poparciem w wielu zakładach pracy. Sugerowano, że kampania prasowa skierowana przeciwko Jurczykowi była prowokacją ze strony władz. Szczecińska Jedność opublikowała część jego kontrowersyjnego wystąpienia w Trzebiatowie, jednak sprawa ta wielokrotnie wracała w różnego rodzaju wystąpieniach 29. W swych wypowiedziach przewodniczący Zarządu Regionu Marian Jurczyk ostro krytykował władze państwowe za niewłaściwą politykę kadrową, a Lecha Wałęsę oskarżał o nadmierną ugodowość. Poglądy te były podzielane przez wielu działaczy Solidarności 30. Nastroje społeczne dodatkowo pogarszało fatalne zaopatrzenie rynku, na którym brakowało praktycznie wszystkiego. Obawy budziła także uprawiana przez rząd propaganda, prezentująca czarną wizję zimy, bez dostaw energii cieplnej i prądu. W tych warunkach oskarżanie rządu o celowe działania zmierzające do wygłodzenia społeczeństwa trafiały na podatny grunt. We władzach Związku coraz powszechniejsze było przekonanie, że rozmowy z władzami nie doprowadzą do niczego, a rząd stwarza pozory dialogu, by zyskać na czasie, przed nieuchronną konfrontacją. * * * Pod koniec 1981 r. sytuacja na Pomorzu Zachodnim komplikowała się. Powszechna była obawa o podjęcie przez władze działań zmierzających do rozbicia niezależnego ruchu związkowego. Obawy okazały się słuszne. W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. władzę w kraju przejęła Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego. MO i Służba Bezpieczeństwa przystąpiły do realizacji akcji Jodła internowania najaktywniejszych działaczy Solidarności. W tym czasie kierownictwo szczecińskiej Solidarności przebywało w Gdańsku na posiedzeniu Komisji Krajowej. Pod Stargardem zatrzymano M. Jurczyka przewodniczącego Zarządu Regionu i dwóch członków Prezydium: Stanisława Kocjana i Ryszarda Bogacza, wracających z Gdańska, gdzie uczestniczyli w obradach Komisji Krajowej, oraz przebywającego jeszcze w Gdańsku Stanisława Wądołowskiego, a także Aleksandra Krystosiaka, wiceprzewodniczącego Zarządu Regionu. Już pierwszej nocy stanu wojennego internowano zdecydowaną większość działaczy związkowych na Pomorzu Zachodnim (51 osób) 31. Zaskoczenie było ogromne, jednak władzom nie udało się internować wszystkich osób umieszczonych na listach. Ci przywódcy 29 Marian Jurczyk w Trzebiatowie, Jedność nr 44 z Z. Matusewicz, Szczecin s AIPN, Po 0020/113, Informacja dotycząca wstępnych realizacji decyzji kierownictwa MSW nr 0026 na ochranianych przez Wydział III w Szczecinie obiektach, 6 I 1982 r.; Tamże, Wykaz osób objętych akcją JODŁA.

11 11 związkowi, którzy uniknęli internowania starali się dotrzeć do Stoczni im A. Warskiego. Powołali tam Międzyzakładowy Komitet Strajkowy NSZZ Solidarność Regionu Pomorze Zachodnie, który przekształcił się w Regionalny Komitet Strajkowy (RKS). Na jego czele stanął wiceprzewodniczący Zarządu Regionu Mieczysław Ustasiak. RKS proklamował strajk generalny. Wezwania tego posłuchała duża część zakładów w regionie. Oprócz Stoczni im. A. Warskiego były to: Szczecińska Stocznia Remontowa Gryfia, Stocznia Parnica, Polmozbyt, Zakłady Chemiczne Police, port i wiele innych. Strajki były jednak szybko przez wojsko i milicję likwidowane. Najdłużej trwał strajk w Stoczni Szczecińskiej, w którym uczestniczyło około 9 tys. osób. Strajk został złamany siłą, a jego przywódcy aresztowani. Represje dotknęły także organizatorów strajków w poszczególnych zakładach pracy 32. Od początku stanu wojennego władze starały się zastraszyć pozostałych działaczy związkowych, by nie chcieli podejmować działalności opozycyjnej. Funkcjonariusze SB odbywali z nimi rozmowy ostrzegawcze (akcja KLON), grożąc surowymi konsekwencjami za angażowanie się w działalność podziemną. Osoby te nakłaniano do podpisania oświadczeń o zaniechaniu wszelkiej działalności opozycyjnej. Do połowy stycznia 1982 r. przeprowadzono rozmowy ze 155 osobami. Starano się także, niekiedy z sukcesem, pozyskiwać tajnych współpracowników spośród działaczy Związku. Od początku 1982 r. władze prowadziły na Pomorzu Zachodnim akcję przebudowy ruchu związkowego. W Stoczni i innych zakładach pracy rozpoczęto akcję tworzenia związków zawodowych, tzw. wronich. Władze zakładały, że do końca 1984 r. w nowych związkach znajdzie się większość zatrudnionych. Rozmowy agitacyjne miały charakter poufny, odbywały się w cztery oczy, a wobec pracowników stosowano szantaż. By temu przeciwdziałać w ulotkach wydawanych w podziemiu instruowano, że każdy, kogo bezpośrednio dotyka działalność dyrekcji stoczni krzewiącej ową specyficzną propagandę związkową, ma prawo powiadomić Prokuratora Rejonowego w Szczecinie o fakcie przestępstwa i zażądać ścigania sprawców 33. Pod koniec 1982 r. władze ostatecznie zrezygnowały z tworzenia własnego związku zawodowego Solidarność. W październiku Sejm uchwalił ustawę o związkach zawodowych, co było to równoznaczne z rozwiązaniem oficjalnie zawieszonej dotychczas Solidarności. W odpowiedzi 32 Szerzej na temat stanu wojennego na Pomorzu Zachodnim: R. Spałek, Pomorze Zachodnie [w:] Stan wojenny w Polsce , pod red. A. Dudka, Warszawa 2003, s oraz M. Paziewski, Solidarność na Pomorzu Zachodnim. (Od wprowadzenia stanu wojennego do wyborów regionalnych). w: Kronika Miasta Szczecina 1989, Szczecin Grot nr 3/13, z 1984 r.

12 12 Tymczasowa Komisja Koordynacyjna wezwała do bojkotu nowych związków i czterogodzinnego strajku w dniu 10 listopada, w rocznicę rejestracji Solidarności. Władzom nie udało się złamać całkowicie oporu społeczeństwa. Wprawdzie struktury związku zostały poważnie osłabione lub wręcz rozbite, ale już w pierwszych miesiącach 1982 r. SB zaczęła odnotowywać przejawy aktywności części członków zawieszonego związku. W niektórych zakładach pracy pojawiły się ulotki nawołujące do oporu. Na murach pojawiały się wrogie napisy. Stosunkowo szybko działalność ta znalazła nowe formy organizacyjne. Nie udało się wprawdzie stworzyć scentralizowanej struktury koordynującej działalność opozycyjną, mimo to pojawiło się wiele lokalnych inicjatyw. Wiosną 1982 r. powołano Regionalny Komitet Strajkowy. Tworzyli go Grzegorz Durski, Jakub Dąbrowski, Stanisław Zabłocki, Staniłśaw Wądołowski 34. Skupiał on przedstawicieli powstających komitetów w poszczególnych zakładach pracy. Komitet wydawał własne pismo Z podziemia. W kwietniu 1982 r. powstał Międzyzakładowy Komitet Koordynacyjny, utworzony przez Longina Komołowskiego, Włodzimierza Lisewskiego, Jana Otto i innych. Podobny charakter miała działalność Wojciecha i Leszka Duklanowskich, a także Aleksandra Krystosiaka. Grupy te zajmowały się głównie drukiem i kolportażem ulotek. W wielu zakładach tworzono podziemne komisje zakładowe 35. W podziemiu wydawano wiele pism, jak Obraz, Grot, Z podziemia, Termit, BIS, Od dołu, CDN oraz kilka różnych Jedności 36. Wyrazem oporu społeczeństwa były strajki i manifestacje. 1 maja 1982 r. doszło w Szczecinie do zorganizowania nielegalnego pochodu. Pod tablicą upamiętniającą ofiary Grudnia 70 przy bramie Stoczni Szczecińskiej zgromadziło się ok. 5 tysięcy osób. Złożono wieńce i zapalono znicze, a na maszt wciągnięto flagę Solidarności. Kilkutysięczny tłum przemaszerował spod bramy stoczni, obok katedry na cmentarz, gdzie modlono się przy grobach poległych stoczniowców. Pomimo zgromadzenia tak dużej liczby ludzi siły porządkowe nie interweniowały. Bardziej dramatyczny przebieg miały wydarzenia w dniu 3 maja. Pochód rozpoczął się przed bramą stoczni i był znacznie mniej liczny (kilkaset osób) niż dwa dni wcześniej. MO podjęła próbę jego rozbicia, ale manifestanci nadal gromadzili się w coraz to innych miejscach. Na ulicach Szczecina rozpoczęły się walki, które trwały jeszcze dwa dni. W 34 M. Paziewski, Solidarność na Pomorzu Zachodnim. s Z. Matusewicz, Szczecin s M. Paziewski, Niezależność tygodnika Jedność, D. Dąbrowska, Szczecińskie czasopisma drugiego obiegu w latach , w; Kronika Szczecina , s , K. Żurawski, Grot, Obraz, Z podziemia. Szczecińskie wydawnictwa drugiego obiegu, Szczecin 2005.

13 13 trakcie zamieszek zostało zatrzymanych ponad 600 osób, przeciwko 400 osobom skierowano wnioski do kolegium, a 11 osób zostało aresztowanych. Były to największe w stanie wojennym rozruchy. Manifestowano także w drugą rocznicę powstania Solidarności w dniu 31 sierpnia. W pierwszej połowie 1983 r., działalność podziemna osłabła. Aktywność polegała głównie na drukowaniu ulotek, malowaniu na murach haseł. W podziemiu zbierano pieniądze na pomoc dla prześladowanych członków Związku. Zbierano także podpisy pod petycją domagającą się uwolnienia internowanych i więzionych, w tym Mariana Jurczyka i Andrzeja Milczanowskiego. Przygotowywano nawet poręczenie za nich. Wspólnie z Kościołem organizowano pomoc dla rodzin osób internowanych. Skala społecznego poparcia dla podziemia była niezbyt duża. Z tego powodu ujawniali się kolejni 37, a inni nie widząc sensu dalszej działalności decydowali się na emigrację. SB nadal prowadziła rozmowy ostrzegawcze z członkami władz Solidarności, chcąc zniechęcić ich do podejmowania działalności politycznej. Najczęściej wypierali się oni nielegalnej działalności, oświadczając, że nie funkcjonują w nielegalnych strukturach 38. Na skutek działań SB kurczyła się też baza poligraficzna 39. W dniu 22 lipca 1983 r. zniesiono stan wojenny. Ogłoszono także amnestię, dzięki której większość uwięzionych znalazła się na wolności. Nie zwolniono natomiast Mariana Jurczyka, dlatego działacze podziemia domagali się jego uwolnienia 40. W następnych miesiącach w wyniku działań podjętych przez SB, zwłaszcza w okolicach uroczystości rocznicowych w sierpniu i grudniu, liczba uwięzionych uległa ponownie znacznemu zwiększeniu. * * * Pomimo zniesienia stanu wojennego sytuacja w szczecińskim podziemiu solidarnościowym sytuacja była nadal trudna. Działalność ogniskowała się przede wszystkim w dużych zakładach pracy oraz wokół drugoobiegowych wydawnictw. Brakowało struktury o szerszym zasięgu, która byłaby w stanie podporządkować sobie rozproszone grupy zakładowe. 37 W dniu 2 sierpnia 1983 r. ujawnił się Stanisław Wiszniewski, ukrywający się dotąd od momentu wprowadzenia stanu wojennego AIPN Po 00/20/176 2 z 2, Meldunek dzienny nr 1141 z dnia 2. VIII 1983 r. 38 AIPN Po 00/20/176 2 z 2, Meldunek dzienny nr 1151 z dnia 13 VIII 1983 r. 39 SB zatrzymała, a następnie dokonała rewizji w mieszkaniu, Andrzeja Zimińskiego. Skonfiskowano gotowe matryce z tekstami ulotek CDN, Okna, Informacje bieżące, Obraz i BIS. W skonfiskowanych materiałach była ulotka wzywająca mieszkańców Szczecina do uczczenia rocznicy Sierpnia poprzez składanie kwiatów pod tablicą przy bramie stoczni. Zatrzymano ponadto Benedykta Niedzielskiego i Witolda Korzyńskiego, co spowodowało likwidację punktu poligraficznego. AIPN Po 00/20/176 2 z 2, Meldunek dzienny nr 1149 z dnia 11 VIII 1983 r. 40 AIPN PO 00/20/176 2 z 2, Meldunek dzienny 1130 z dnia 23 VII 1983 r.

14 14 Na skutek tendencji odśrodkowych w kierownictwie Związku, a częściowo także wskutek działań tajnych służb, dawne kierownictwo regionu nie stanowiło już jednolitej grupy. Co ważne, nie chodziło tylko o kwestie przywództwa, różnice dotyczyły także sprawy celów i metod ich realizacji. Stanisław Wądołowski był zdania, że należało czekać na inicjatywę Wałęsy i Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej (TKK). Część działaczy, jak np. Aleksander Krystosiak, uważała, że zniesienie stanu wojennego nic nie zmieni w sytuacji wewnętrznej, i dlatego była skłonna pozostać nadal w podziemiu, tyle że jeszcze głębiej zakonspirowanym. Powszechne było także przekonanie, że spada zainteresowanie załóg robotniczych działalnością opozycyjną. Przejawiało się to również w kwestii obchodów rocznicy sierpnia. W opinii SB tylko nieliczni działacze Solidarności deklarowali chęć udania się pod tablicę pamiątkową, by złożyć tam kwiaty 41. By przeciwdziałać tej sytuacji pogodzenia się z nową rzeczywistością, dawni przywódcy związkowi postanowili wezwać do masowego udziału w obchodach rocznicy Sierpnia 80. Planowano nawet przeprowadzenie dwugodzinnego strajku w obronie aresztowanych działaczy Związku 42. W dniu 31 sierpnia 1983 r. nie udało się jednak zorganizować masowej demonstracji. Pod tablicą pamiątkową zgromadziło się zaledwie kilkadziesiąt osób 43. Przed 17 grudnia 1983 r. SB uzyskała informacje o przygotowywanej przez działaczy Solidarności manifestacji pod tablicą przy bramie stoczni 44. W wyniku podjętej przez SB akcji skonfiskowano znaczne ilości drugoobiegowej literatury i ulotek, przeprowadzono szereg rozmów ostrzegawczych 45. Władze postanowiły niejako przejąć obchody rocznicy tragedii. W dniu 17 grudnia o godzinie 9 rano delegacja dyrekcji stoczni składała kwiaty pod tablicą. Do oficjalnej delegacji nie przyłączyły się jednak ani załogi zakładów, ani mieszkańcy Szczecina 46. Utrzymujące się poważne problemy z zaopatrzeniem, zwłaszcza znaczna podwyżka cen żywności spowodowały wzrost niezadowolenia społeczeństwa, mimo to wśród części działaczy podziemnej Solidarności rosła świadomość, że nie uda się zmobilizować mieszkańców do protestów na większą skalę. Hasła nawołujące do zwolnienia tempa pracy nie mogły zachęcać robotników pracujących w akordzie, odbijały się bowiem poważnie na poziomie ich zarobków. Organizowanie drobnych akcji uznano za bezsensowne, gdyż prowadziły one jedynie do 41 AIPN Po 00/20/176 2 z 2, Meldunek dzienny nr 1144 z dnia 5 VIII 1983 r. 42 AIPN Po 00/20/176 2 z 2, Meldunek dzienny nr 1149/83 z dnia 10 VIII 1983 r. 43 AIPN Po 00/20/176 2 z 2, Meldunek dzienny nr 1170 z dnia 31 VIII 1983 r. 44 AIPN Po 00/20/176 2 z 2, Meldunek dzienny nr 1267 z dnia 15 XII 1983 r. 45 AIPN Po 00/20/176 2 z 2, Meldunek dzienny nr 1267 z dnia 15 XII 1983 r 46 AIPN Po 00/20/176 2 z 2, Meldunek dzienny nr 1269 z dnia 17 XII 1983 r.

15 15 spalenia działaczy. Nawet wezwania do udziału w uroczystościach w związku z kolejnymi rocznicami podpisania porozumień sierpniowych nie spotykały się z większym zainteresowaniem społeczeństwa 47. W tej sytuacji pojawiały się propozycje, aby raczej koncentrować się na sprawach ważnych, które mogły coś zmienić, np. na wyborach do Sejmu i rad narodowych w 1984 r. 48. Brak jedności w szczecińskim podziemiu powodował, że nie było łatwo zmobilizować społeczeństwo do działania. Ważnym wydarzeniem w życiu szczecińskiej podziemnej Solidarności był powrót z więzienia Andrzeja Milczanowskiego w kwietniu 1984 r. Władze obawiały się jego powrotu, tym bardziej, że również działacze regionalnej podziemnej Solidarności postanowili uroczyście powitać go na dworcu w Szczecinie. Dlatego też już od Gdańska towarzyszył mu funkcjonariusz SB, a w Stargardzie zmuszono go do wyjścia z pociągu i stamtąd samochodem zawieziono go do WUSW w Szczecinie, skąd po rozmowie rozpoznawczej został zwolniony do domu 49. A. Milczanowski natychmiast włączył się w działalność struktur podziemnych. Efektem było utworzenie Rady Koordynacyjnej NSZZ Solidarność Pomorza Zachodniego oraz nawiązanie kontaktów z ośrodkami na terenie całego kraju Milczanowski wszedł do Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej 50. W czerwcu 1985 r. nawiązano też kontakty zagraniczne z francuskimi i włoskimi związkami zawodowymi, dzięki którym możliwe było otrzymanie pomocy z zagranicy 51. Zadaniem utworzonej w lipcu rady koordynacyjnej było wspieranie wszelkich działań i inicjatyw zmierzających do uzyskania przez społeczeństwo niezależności na różnych płaszczyznach: społeczno-politycznej, gospodarczej, kulturalnej itp. Szczególną wagę przywiązywano do niezależnej działalności wydawniczej, widząc w niej podstawowy środek do utrzymania i pobudzenia społecznej aktywności. Do najistotniejszych zagadnień wymagających możliwie najszerszego wsparcia społecznego zaliczono kwestię pluralizmu związkowego, autentycznej działalności samorządów pracowniczych i uczelnianych, przestrzegania praw 47 AIPN, Po 0020/218, Meldunek dzienny nr 1523 z dnia 31 VIII 1984 r. 48 AIPN Po 00/20/176 2 z 2, Meldunek dzienny nr 1191 z dnia 23 IX 1983 r. 49 AIPN, Po 0020/217, Meldunek dzienny nr 1390 z dnia 17 IV 1984 r. 50 M. Paziewski, Solidarność na Pomorzu Zachodnim. s. 9. W skład Rady Koordynacyjnej weszli: Władysław Dziczek, Andrzej Milczanowski, Longin Komołowski, Jacek Sauk, początkowo też Tadeusz Olczak, a później wszedł do niej Mieczysław Lisowski. Pismem Rady i stoczniowców był Grot, jedno z najbardziej regularnie ukazujących się pism drugiego obiegu. 51 Obraz nr 5 z 1985, s

16 16 człowieka i obywatela. Rada miała świadczyć, w miarę posiadanych możliwości, pomoc dla osób represjonowanych przez władze z przyczyn politycznych 52. Sytuację w podziemiu mogło zmienić pojawienie się przewodniczącego regionu. 29 sierpnia 1984 r. powrócił do Szczecina Marian Jurczyk 53. Natychmiast po powrocie spotkał się ze Stanisławem Wądołowskim i Aleksandrem Krystosiakiem, uzgadniając strategie działania podziemnej Solidarności 54. Został też owacyjnie powitany przez tłum szczecinian zgromadzonych na mszy w katedrze w rocznicę podpisania porozumień sierpniowych. Na początku października, dzięki decyzji wojewody, M. Jurczyk dostał skierowany do pracy w stoczni. Był jednak stale kontrolowany przez SB. Miało mu to utrudnić możliwości kontaktu z innymi działaczami, zwłaszcza spoza Szczecina. We wrześniu 1984 r. w Gdańsku odbyło się spotkanie Lecha Wałęsy z działaczami szczecińskiej Solidarności : Marianem Jurczykiem, Stanisławem Wądołowskim, Aleksandrem Krystosiakiem i Andrzejem Milczanowskim. W trakcie spotkania Lech Wałęsa podkreślał potrzebę utrzymania jedności Związku 55. Jednak w tym okresie doszło do rozejścia się dróg Jurczyka i Wałęsy. Wielokrotnie powtarzane i publikowane w prasie podziemnej apele Lecha Wałęsy o utrzymanie jedności nie przyniosły rezultatu. 22 października 1986 r. powstała Tymczasowa Rada Regionalna Pomorza Zachodniego, w skład której weszli członkowie Prezydium Zarządu Regionu NSZZ Solidarność : M. Jurczyk, A. Krystosiak, S. Wądołowski, M. Zarzycka. 30 października Urząd Wojewódzki zakazał działalności nowo powstałej rady 56. Działacze skupieni wokół Mariana Jurczyka podkreślali, że należy utrzymać ciągłość Związku, który został rozwiązany w sposób nielegalny i nadal istnieje. Rada funkcjonowała do listopada następnego roku i nie zdołała odbudować jedności w podziemiu. Jednak w drugiej połowie dekady lat osiemdziesiątych zarówno władze, jak i działacze Solidarności mieli świadomość, że system komunistyczny zaczął się zmieniać. Z biegiem czasu władze coraz spokojniej reagowały na organizowane przez działaczy opozycji manifestacje, jak np. w sierpniu 1986 r. 57. Nikt nie przeszkadzał w składaniu kwiatów przez działaczy solidarnościowych (wcześniej uczynili to przedstawiciele partii i związków 52 Grot nr 14/24 z 1984 r. 53 AIPN, Po 0020/218, Meldunek dzienny nr 1519 z dnia 27 VIII 1984 r. 54 AIPN, Po 0020/218, Meldunek dzienny nr 1526 z dnia 3 IX 1984 r. 55 Grot nr 15/25 z 1984 r. 56 Obraz nr 10 z 1985 r., s AIPN Po 00 20/271 3 z 3, Meldunek operacyjny nr 0386 z dnia 28 VIII 1986 r.

17 17 rządowych) uroczystość była tylko filmowana 58. Wieczorem odbyła się uroczysta Msza św. w katedrze, w trakcie której biskup Kazimierz Majdański odczytał fragment listu Mariana Jurczyka wzywającego do powrotu do umów z sierpnia 1980 r. jako sposobu pobudzenia aktywności narodu 59. We wrześniu 1986 r. wypuszczono na wolność prawie wszystkich więźniów politycznych. Amnestia nie oznaczała jednak zupełnego złagodzenia polityki władz wobec podziemia. W podziemiu podjęto decyzję o rozpoczęciu działań zmierzających do zmobilizowania ludzi do działania. Zmianie uległa jednak taktyka. Zamiast domagać się przywrócenia prawa do działania ogólnokrajowej Solidarności postanowiono zbierać podpisy pod wnioskami do sądu o rejestracje zakładowych organizacji związkowych. Wymagało to podpisania wniosku przez dziesięć osób, a to było aktem sporej odwagi. Oznaczało jednak podjęcie przez działaczy Związku legalnej walki o miejsce Solidarności w polskim systemie politycznym. W efekcie jesienią 1986 r. z inicjatywy Stanisława Możejki pracownicy Morskiej Stoczni Remontowej i Portu w Świnoujściu wystąpili do Sądu Wojewódzkiego z wnioskiem o zarejestrowanie zakładowej organizacji NSZZ Solidarność. Decyzja sądu była negatywna. Kontynuując wybraną drogę, działacze Związku odwołali się od tej decyzji. Zarówno we wnioskach jak i rewizjach skierowanych do Sądu Najwyższego powoływano się na ratyfikowane przez Polskę akty międzynarodowe (konwencja nr 87 MOP, Międzynarodowy Pakt Praw Politycznych i Obywatelskich, Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych), które gwarantowały obywatelom prawo swobodnego zrzeszania się w związki zawodowe bez żadnych ograniczeń. Pomysł tworzenia zakładowych ogniw Solidarności został poparty przez Radę Koordynacyjną NSZZ Solidarność Regionu Pomorza Zachodniego oraz Tymczasową Komisję Koordynacyjną, Tymczasową Radę Solidarności i Lecha Wałęsę. Tworzenie takich struktur nie przebiegało jednak bezproblemowo. Niektórzy członkowie Solidarności wykazywali niechętny stosunek do tej inicjatywy, zapewne wskutek niezrozumienia wartości i sensu inicjatywy rejestracyjnej. Przeciwnikami idei tworzenia komitetów był m.in. M. Jurczyk, S. Wądołowski i Stanisław Kocjan 60. Nawet w Stoczni im. A. Warskiego, kolebce szczecińskiej Solidarności nie udawało się początkowo zebrać wystarczającej liczby podpisów 61. SB starała 58 Obraz nr 8-9 z 1986 r., s AIPN, Po 00 20/271 3 z 3, Meldunek operacyjny nr 0388/0386/86. Z dnia 30 VIII 1986 r. 60 M. Paziewski, Solidarność na Pomorzu Zachodnim. s AIPN, Po 0020/271 1 z 3, Meldunek dzienny nr 2241 z dnia 27 V 1987 r.

18 18 się przeciwdziałać tym inicjatywom. Gdy 29 maja 1987 r. w prywatnym mieszkaniu o godzinie rozpoczęło się spotkanie działaczy Solidarności, godzinę później do mieszkania wkroczyła SB. Przeprowadzono rewizję i zatrzymano Andrzeja Milczanowskiego 62. Równocześnie prowadzono rozmowy ostrzegawcze z innymi działaczami, by zniechęcić ich do tej inicjatywy. Mimo to 22 czerwca pracownicy stoczni wystąpili do Sądu Wojewódzkiego w Szczecinie z wnioskiem o rejestrację zakładowej organizacji związkowej NSZZ Solidarność. We wniosku rejestracyjnym powołano się na fakt, że 50% załogi stoczni nie ma ochrony związkowej. Deklarowano także chęć podjęcia działań zmierzających do wyciągnięcia kraju z kryzysu oraz wskazywano na postanowienia Konwencji MOP nr 87 i nr 98 i na Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych. Od odmownej decyzji sądu w sprawie wpisania nowego związku do rejestrów, złożono rewizję. Twórcy komitetu założycielskiego, nawiązując do nazwy i statutu Solidarności, zdawali sobie sprawę, że w aktualnej sytuacji nie ma możliwości prostego reaktywowania Związku. Władysław Dziczek w wywiadzie dla Grota 63 powiedział, że obecnie musiałaby to być Solidarność dojrzalsza i mądrzejsza. W jego ocenie obecnie najważniejszym celem był pluralizm związkowy. Nie łudzono się, że zostanie odniesiony łatwy sukces, liczono jednak, że z jednej strony ciągłe zapewnienia władzy o normalizacji, a z drugiej postawa społeczeństwa stworzą klimat do zmian. Represje SB wobec inicjatorów rejestracji Związku scementowały środowisko. Najważniejsze było wówczas przełamanie klimatu zastraszenia oraz rezygnacji. Podobne działania zmierzające do zarejestrowania komitetu podjęto w Wojewódzkim Przedsiębiorstwie Komunikacji Miejskiej w Szczecinie. Także tu SB starała się temu przeciwdziałać. Ustalono nazwiska 11 osób deklarujących chęć wstąpienia do Komitetu Założycielskiego. Usadowiono tam jednego tajnego współpracownika, zastosowano szykanowanie kandydatów do komitetu. W efekcie 7 osób wycofało deklarację 64. Mimo to, po uzupełnieniu składu komitetu założycielskiego postępowanie przed Sądem Wojewódzkim mogło się toczyć. Jeszcze inaczej przedstawiała się sytuacja w Porcie, gdzie inicjatorzy powołania NSZZ Solidarności Zarządu Portu w Szczecinie nieświadomie zaproponowali wstąpienie do składu grupy tajnemu współpracownikowi SB AIPN, Po 00/271 1 z 3, Meldunek dzienny nr 2244/87 z dnia 29 V 1987 r. 63 Grot nr 76 z 1987 r. 64 AIPN PO 0020/266 2 z 2, Meldunek dzienny nr 2269 z dnia 8 VII 1987 r. 65 AIPN PO 0020/266 2 z 2, Meldunek dzienny nr 2286 z dnia 7 VII 1987 r., tamże, Meldunek dzienny nr 2291 z dnia 15 VIII 1987 r.

19 19 Zaraz po złożeniu wniosku o rejestrację SB zaczęła wzywać i przesłuchiwać członków Komitetu Założycielskiego 66. Działo się tak pomimo legalnego charakteru działań podejmowanych przez członków Komitetu Założycielskiego. W Stoczni próbę nakłonienia poszczególnych osób do wystąpienia z Komitetu Założycielskiego podjęli kierownicy działów. W związku z tą sytuacją członkowie komitetu złożyli zawiadomienie o przestępstwie, a Rada Koordynacyjna wezwała do wysyłania listów i petycji protestujących przeciwko działalności SB 67. Akcja składania wniosków o rejestrację związku zawodowego była kontynuowana w kolejnych miesiącach. W sierpniu pracownicy Komunalnego Przedsiębiorstwa Robót Inżynierskich w Szczecinie złożyli wniosek o rejestrację Związku Zawodowego Jedność. Tym razem w nazwie związku nie pojawiło się słowo Solidarność 68. Także i tym razem sąd wniosek odrzucił. W wywiadzie dla Grota Zbigniew Zybała na pytanie, czy nie obawia się zarzutu odstępstwa od Solidarności, powiedział: Skoro jednak, mimo podejmowanych wysiłków, na razie nie udało się dojść do pluralizmu związkowego poprzez próby zarejestrowania Solidarności, to może uda się dojść do Solidarności poprzez osiągnięcie pluralizmu. ( ) Jeżeli nie zarejestrują Jedności, to wyjdzie szydło z worka, to znaczy, okaże się, że władza nie trawi nie tylko Solidarności, ale pluralizmu związkowego w ogóle. Wówczas wystąpimy ponownie z wnioskiem o zarejestrowanie nas jako Solidarność 69. Do października powstało w regionie dziesięć komitetów założycielskich. Ich członkowie byli szykanowani przez SB, która starała się, niekiedy z pozytywnym skutkiem, nakłonić poszczególne osoby do wycofania swego nazwiska z listy założycielskiej. W proteście przeciwko takiej działalności Zbigniew Zybała wystosował do Prokuratora Generalnego, Marszałka Sejmu, Rady Państwa, Prymasa i Prokuratury Rejonowej w Świnoujściu zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa 70. Część działaczy obawiała się, że podjęte działania narażą działaczy podziemia na represje. Niektórzy oponenci stali na stanowisku, że Solidarność została bezprawnie czerwca Ryszard Liszewski został wezwany do WSW w Szczecinie, gdzie żądano od niego, aby wycofał się z Komitetu Założycielskiego NSZZ Solidarność Pracowników Stoczni Szczecińskiej. Grożono m.in. wyrzuceniem z pracy i straszono pozbawieniem życia żony i dzieci. Podobnie postąpiono następnego dnia. Takie same metody zastraszenia zastosowano wobec Kazimierza Ilnickiego oraz Wiesława Milewskiego, Czesława Węgorowskiego i Zygmunta Prochora. AIPN PO 0020/266 2 z 2, Meldunek dzienny nr 2266 z dnia 4 VII 1987 r. 67 Grot nr 74 z 1987 r. 68 AIPN PO 0020/266 2 z 2, Meldunek dzienny z dnia 26 VIII 1987 r. 69 Grot nr 78 z 1987 r. 70 AIPN PO 0020/266 2 z 2, Meldunek dzienny nr 2311 z dnia 19 IX 1987 r.

20 20 zdelegalizowana, istnieje nadal, zatem nie ma potrzeby występować o jej ponowną rejestrację 71. Poza głównym celem, jakim była rejestracja Związku, podejmowane próby zarejestrowania organizacji zakładowych były swoistym testem sprawdzającym intencje władz. Akcja rejestracyjna Solidarności była prowadzona zgodnie z prawem i stanowiła istotny nacisk społeczny na władzę, a o jej skuteczności mogła zadecydować powszechność wystąpień. Był to jednocześnie dowód obecności Solidarności w zakładach pracy oraz sprawdzian możliwości jej członków. Zdaniem Andrzeja Milczanowskiego 72, próby rejestracji, choć na razie nie przyniosły pozytywnego efektu, były skutecznym treningiem na przyszłość (formułowanie wniosków o rejestrację, praktyczna znajomość zasad postępowania rejestracyjnego). Powstawanie komitetów to również dopływ świeżej krwi do kadry działaczy Związku. W czerwcu 1987 r. najważniejszym wydarzeniem w kraju była wizyta Papieża. 11 czerwca Ojciec Święty przybył do Szczecina. Na długo przed tą wizytą Rada Koordynacyjna apelowała, by w czasie jego pobytu w Szczecinie Solidarność była powszechnie widoczna i słyszalna. I rzeczywiście, wizyta ta, oprócz ogromnego przeżycia religijnego, stała się okazją do zamanifestowania nie tylko istnienia, ale i determinacji działaczy podziemia w walce o wolność. Na Jasnych Błoniach były widoczne transparenty Solidarności z Gorzowa, Wrocławia, Górnego Śląska, Szczecina. Były też transparenty NZS, Ruchu Wolność i Pokój oraz inne. Przy zastosowanych rygorach kontroli wniesienie ich na miejsce spotkania z Papieżem było nielada sztuką i aktem odwagi. W wyniku zmian dokonujących się w państwie działalność Związku stawała się coraz bardziej jawna. 25 października 1987 r. rozwiązały się Tymczasowa Komisja Koordynacyjna i Tymczasowa Rada NSZZ Solidarność, a na ich miejsce powołane zostało jednolite kierownictwo Związku pod nazwą Krajowa Komisja Wykonawcza NSZZ Solidarność z udziałem Lecha Wałęsy. W jej skład wszedł Andrzej Milczanowski, reprezentujący Pomorze Zachodnie. Z decyzją o powołaniu KKW nie zgadzała się część działaczy Solidarności, którzy utworzyli Grupę Roboczą Komisji Krajowej. Jednym z członków tej grupy był Marian Jurczyk. Konsekwencją tej sytuacji było pogłębienie się rozłamu w środowisku szczecińskiej podziemnej Solidarności. 7 listopada 1987 r. w sali duszpasterstwa ludzi pracy przy kościele przy ul. 71 Oświadczenie w sprawie rejestracji komitetów założycielskich [w:] Pęknięty dzban. Wybór dokumentów Związku Solidarność Szczecin 1991, s Grot nr 79 z 1987 r.