Dariusz Stanko Katedra Ubezpieczenia Spolecznego FUNDUSZE EMERYTALNE - NADZÓR I GWARANCJE

Transkrypt

1 Dariusz Stanko Katedra Ubezpieczenia Spolecznego FUNDUSZE EMERYTALNE - NADZÓR I GWARANCJE Warszawa pazdziernik 1997

2 2 SPIS TRESCI: ENGLISH SUMMARY 3 1. FUNDUSZE INWESTYCYJNE A EMERYTALNE Fundusze inwestycyjne a fundusze emerytalne na rynku europejskim Podobienstwa i róznice. Mozliwosci wspólpracy Rodzaje funduszy inwestycyjnych w Europie. Polskie prawo 8 2. MIEJSCE FUNDUSZY EMERYTALNYCH W SYSTEMIE FINANSÓW W POLSCE Ekonomiczna rola funduszy emerytalnych Spoleczna rola funduszy emerytalnych Konsekwencje dla instytucji gwarancji i nadzoru POJECIA PODSTAWOWE PRZEGLAD ROZWIAZAN W ZAKRESIE NADZORU I GWARANCJI NAD FUNDUSZAMI EMERYTALNYMI- SWIAT Przykladowe rozwiazania na swiecie Podsumowanie PROPONOWANE ROZWIAZANIA W POLSCE. OCENA Reforma systemu zabezpieczenia spolecznego a fundusze emerytalne Gwarancje w stosunku do funduszy emerytalnych Nadzór nad funduszami emerytalnymi Podstawowe elementy ustawy regulujace bezpieczenstwo uczestników programów emerytalnych Próba oceny systemu nadzoru i gwarancji nad funduszami emerytalnymi w Polsce AKTUALNA BIBLIOGRAFIA PRZEDMIOTU 44

3 3 ENGLISH SUMMARY The paper presents issues related to - creating a system of supervision of capital founded pension funds and, - solvency guarantees for the system and its pension benefits. Chapter 1 shows the relation between pension funds and investment funds. The former ones are, to a great extent, clients of the investment funds. The main reasons for being so are: size of the pension fund s assets, investment specialization, creation of passive (indexed) financial instruments, tax reasons or a desire to create basic infrastructure for investment activity at a particular financial market. I present here fundamental similarities (asset allocation) and differences (time structure of liabilities). Moreover, the chapter describes solutions foreseen by bill on pension funds in Poland to be introduced in the future. Chapter 2 discusses the potential role of pension funds in Poland. Beside the social function (system of pension funds as an element of social security system), they can also play an important economic role (development of capital market, economic growth financing, creation of savings, particularly the long-time ones, more effective usage of funding, speeding the privatization processes, financing of industrial restructuring and budgetary deficit). Chapter 3 contains the basic glossary of terms related to pension funds. Chapter 4 distinguishes the notion of guarantees for two cases. The first, relates to the guarantees of pension fund solvency, while the second guarantee assures the benefits to be paid out for members of the system. Next, based on the information obtained during the research process, it depicts the examples of system solutions used in other countries. The characteristic feature of those solutions is that there is no system that would grant state s 100% guarantee for pension funds solvency. Usually, the state provides only a limited guarantee for benefits obtained from funded pension systems, either via participation in liability ladder (as a institution of last resort) or by a decision of bailing out a bankrupt fund made at state s discretion. The second type of decision is frequently related to the state s level of responsibility for the system. Many countries gives out guarantees for the minimum pension related to the value that would have been obtained in the case of participation in the pay-as-you-go system.

4 4 The results of the research show popularity of the Chilean solution that has been used to a great extent while creating the version of Polish capital-based pension fund pillar. The chapter concludes with the supposition that the degree of guarantees depends heavily on the state s socio-economic situation and on the society s mentality (for instance, the degree of liberty in economic activity). However, the need of institutions that would supervise the financial sector seems to be undoubted. The last chapter discusses the solutions proposed for Poland. I shortly discuss here the social security reform and tasks awaiting the pension funds. Next, I present the system of guarantees and control based on the Bill of 28 August, 1997 (On the functions and organisation of pension funds). Furthermore, I describe the safety measures built in the system. Finally, the assessment of the system is being made. Apart from the generally positive grade concerning the system, I suggest also that in the case of Poland, the idea of no guarantees from the state seems to be infeasible. There are several reasons for that (poverty of society, lack of experience in individual saving for retirement, insufficient knowledge of capital market mechanisms).

5 5 1. FUNDUSZE INWESTYCYJNE A EMERYTALNE 1.1 Fundusze inwestycyjne a fundusze emerytalne na rynku europejskim Fundusze inwestycyjne to jedna z trzech glównych grup inwestorów instytucjonalnych, szczególnie w Europie (pozostale to fundusze emerytalne oraz firmy ubezpieczeniowe). Wg danych z roku 1995, aktywa zachodnioeuropejskich 1 funduszy inwestycyjnych wynosily ponad mld Ecu (ok. 1.4 bln USD) 2. Dla porównania, w latach , wielkosc aktywów funduszy emerytalnych oraz firm ubezpieczeniowych w Europie ksztaltowala sie na poziomie 646 mld Ecu (ok. 822 mld USD) dla funduszy emerytalnych oraz mld Ecu dla firm ubezpieczeniowych (ok mld USD) 3. Wszystkie te grupy inwestorów maja kilka wspólnych obszarów wspólpracy, czesciowo zas ich dzialalnosc naklada sie. W przypadku funduszy inwestycyjnych mamy do czynienia z dwoma rodzajami inwestorów - bezposrednich i posrednich. Ci pierwsi, inwestujacy wlasne aktywa to wlasnie fundusze emerytalne oraz firmy ubezpieczeniowe (oraz w mniejszym zakresie - przedsiebiorstwa oraz fundacje dobroczynne). Posredni inwestorzy to ci, którzy dzialaja w imieniu swoich klientów. Fundusze emerytalne inwestuja w fundusze inwestycyjne z kilku powodów. Sa to m.in.: wielkosc aktywów (gdy aktywa danego funduszu emerytalnego sa zbyt male na to, by oplacalo sie rozdzielac), latwosc oraz wygode kolektywnego podejscia do niektórych typów inwestycji 4. Najwieksza pozycja funduszy emerytalnych w funduszach inwestycyjnych sa akcje, stad tez fundusze emerytalne poszukuja u swych partnerów wysokiej jakosci ekspertyz oraz wykwalifikowanej kadry zarzadzajacej. 1 Definiowane jako czlonkowie Wspólnoty Europejskiej w roku 1995 minus Wielka Brytania, z uwzglednieniem zas Szwajcarii oraz Norwegii. 2 Farrow P., The Future of European Institutional Mutual Funds, FT Financial Publishing, Pearson Professional Limited 1986, str. 1 3 Obliczenia wlasne na podstawie: ibidem, str.1 oraz Ibidem, str. 2

6 6 Innym powodem dokonywania inwestycji za pomoca funduszy inwestycyjnych jest chec stworzenia taniego i latwego indeksowanego instrumentu inwestycyjnego. Chodzi tutaj o stworzenie takiego portfela inwestycyjnego, który swa struktura odpowiadalby strukturze danego indeksu gieldowego. Fundusze emerytalne moga efekt ten uzyskac, albo poprzez odpowiednie skonstruowanie struktury inwestycji wlasnego portfela, albo - co jest znacznie tansze i wygodniejsze - zakup pewnej ilosci jednostek uczestnictwa w specjalnym funduszu inwestycyjnym - tzw. index fund. Jest to fundusz, którego struktura inwestycji jest identyczna co do struktury z aktualna struktura papierów wartosciowych wchodzacych w sklad danego indeksu gieldowego. Kolejnym powodem sklaniajacym do korzystania z uslug funduszy inwestycyjnych jest chec dokonania wyspecjalizowanych inwestycji. Zajmuja sie tym specjalne fundusze inwestycyjne, posiadajace znaczne doswiadczenie oraz skoncentrowane na danym, wyspecjalizowanym rynku. Fundusze takie moga specjalizowac sie zarówno pod wzgledem kategorii rynku (np. nieruchomosci), jak i obszaru geograficznego (np. rozwijajace sie rynki Europy Wschodniej). Logiczne jest, iz fundusze emerytalne sa najwiekszymi klientami funduszy inwestycyjnych wszedzie tam, gdzie fundusze emerytalne dysponuja odpowiednio duzymi aktywami oraz gdzie taka aktywnosc jest przewidziana (a czasem pobudzana) przez prawo oraz przepisy podatkowe. W Europie jest to przede wszystkim rynek holenderski oraz w mniejszym stopniu - Szwajcaria i Belgia. Lokowanie przez fundusze emerytalne srodków w funduszach inwestycyjnych moze miec szereg innych przyczyn. Przykladowo, inwestycja taka moze byc widziana jako jedynie wstepny, rozpoznawczy etap, pozwalajacy uzyskac dodatkowa wiedze oraz zebrac po pewnym czasie wystarczajaco wysokie aktywa, by nastepnie inwestowac je samodzielnie na danym rodzaju rynku. W niektórych przypadkach, stosowanie podzialu aktywów mija sie z celem (przyklad - tzw. emerging markets), badz tez istnieje duza konkurencja na rynku lokalnym skutecznie eliminujaca inwestorów niedostatecznie skoncentrowanych na tym rynku (np. rynki Dalekiego Wschodu) 5. 5 Ibidem, str. 2

7 7 1.2 Podobienstwa i róznice. Mozliwosci wspólpracy Z punktu widzenia budowy i struktury, fundusz emerytalny moze byc okreslony jako specyficzna forma funduszu inwestycyjnego. W obu przypadkach bowiem, gromadza one srodki, które nastepnie inwestuja na rynku kapitalowym i pienieznym. Podstawowa róznica jest jednak cel lokowania, albo innymi slowy - struktura pasywów. Fundusze emerytalne bowiem inwestuja pieniadze otrzymane od swoich klientów po to, by uzyskac za kilkadziesiat lat odpowiednia ilosc srodków na to, by zapewnic im wykup dozywotniej emerytury. Sa to wiec oszczednosci dlugoterminowe, stad tez - charakter inwestowania funduszy emerytalnych ma tez charakter dlugoterminowy. W duzej ilosci przypadków, oszczednosci maja charakter przymusowy. Uczestnicy funduszu emerytalnego nie moga zatem wyjsc z funduszu emerytalnego 6, korzystanie ze zgromadzonych srodków moze nastapic tylko po osiagnieciu przez danego uczestnika okreslonego wieku emerytalnego. Oprócz przymusu natury administracyjnej, moze to byc przymus o charakterze ekonomicznym (wycofanie srodków przed uplywem jakiegos czasu moze sie po prostu nie oplacac). Stad tez mozna powiedziec, iz - po wzieciu pod uwage losowego charakteru niektórych zdarzen 7 - pasywa funduszu emerytalnego sa dosc stabilne. Fundusz inwestycyjny jest instytucja, gdzie generalnie - czas inwestowania przez danego uczestnika nie jest ograniczony. W przypadku funduszu otwartego, moze on w praktycznie dowolnym momencie sprzedac swoje udzialy. Jesli chodzi o fundusz zamkniety - operacja taka jest mozliwa raz na jakis czas. Pasywa takiego funduszu niekoniecznie musza byc wiec stabilne co do wielkosci, jak i czasu. Moga miec one nature spekulacyjna. Fundusze emerytalne z racji wielkosci swoich aktywów oraz struktury pasywów sa zatem interesujacym rodzajem inwestorów instytucjonalnych. Zakres i charakter wspólpracy 6 Dokladnie rzecz biorac, moga oni wyjsc z danego funduszu emerytalnego, musza jednak przejsc do innego. 7 Chodzi tutaj przede wszystkim o takie przypadki jak: zgon uczestnika przed uzyskaniem wieku emerytalnego badz rozwód. W pierwszym przypadku srodki uczestnika zostaja przelane na konto spadkobierców (moga to byc konta w innych funduszach emerytalnych). W drugim przypadku - nastepuje rozdzial srodków (konto eks-malzonka moze byc ulokowane w innym funduszu).

8 8 dotyczacy funduszy inwestycyjnych zostal nakreslony w poprzednim punkcie. Tutaj mozna zasygnalizowac mozliwosc ciekawej symbiozy z innymi instytucjami finansowymi. Podstawowym rodzajem wspólpracy jest wymiana pasywów i aktywów. Przykladowo, banki sa rodzajem instytucji, których pasywa sa narazone na znaczne ryzyko wycofania wkladów. Stad tez, istnieje duze pole do wspólpracy - fundusze emerytalne dostarczaja im srodków (jako dlugoterminowy wierzyciel), wyspecjalizowane zas banki - inwestuja je w postaci dlugoterminowych aktywów, badz innych - wyzej oprocentowanych niz instrumenty rynku pienieznego - projektów. Inny rodzaj instytucji z którymi mozliwa jest wspólpraca funduszy emerytalnych to instytucje hipoteczne (banki, hipoteczne fundusze inwestycyjne, spólki itd.). 1.3 Rodzaje funduszy inwestycyjnych w Europie. Polskie prawo Podstawowe rodzaje funduszy inwestycyjnych 8 to: 1. Otwarte fundusze inwestycyjne (open-ended funds) spólka inwestycyjna o zmiennym kapitale tzw. SICAV (variable capital corporation, societe d investissement a capital variable trust inwestycyjny o nieograniczonej wysokosci emisji (unit trust) firma zarzadzajaca z zaleznym funduszami wspólnymi (management companies with dependent common funds) inne 2. Zamkniete fundusze inwestycyjne (close-ended funds) fundusz inwestycyjny (investment trust) fundusz inwestujacy w nieruchomosci tzw. SICAF (societe d investissements a capital fixe) nie notowany na gieldzie fundusze wspólne (unquoted pooled arrangement) fundusz wspólny inwestujace w papiery wartosciowe danego kraju (country specific investment pool) nie notowana spólka z ograniczona odpowiedzialnoscia (limited partnership) fundusz inwestycyjny dla jednego inwestora (mututal fund for one inwestor) 8 Farrow P., The Future of..., str. 19

9 9 Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o funduszach inwestycyjnych w pelni wprowadza na rynek polski te instytucje finansowa. Nowa ustawa przewiduje tworzenie trzech rodzajów funduszy inwestycyjnych 9. Sa to: 1. Fundusz otwarty - bedacy nieco poprawiona wersja obecnych funduszy powierniczych. Jest to najbezpieczniejszy typ funduszy, totez ograniczenia nalozone na jego polityke inwestycyjna sa najostrzejsze. Wsród funduszy otwartych wyróznic mozna specjalistyczny fundusz otwarty, o zawezonym gronie inwestorów. 2. Fundusz zamkniety - o szerokim profilu inwestycyjnym, a zatem takze - najwyzszym ryzyku inwestycyjnym i najbardziej liberalnych ograniczeniach dotyczacych sposobu lokowania srodków. 3. Fundusz mieszany - laczacy cechy dwóch poprzednich. Generalnie, mozna stwierdzic, iz rozwiazania dotyczace polskich funduszy inwestycyjnych sa w swej idei bardzo podobne do rozwiazan przyjetych w ustawie o funduszach emerytalnych. Takze w przypadku funduszy inwestycyjnych jak bylo to w przypadku funduszy powierniczych oraz przewiduje sie w stosunku do funduszy emerytalnych, majatek funduszu jest rozdzielony od majatku towarzystwa funduszy inwestycyjnych (czyli towarzystwa zarzadzajacego danym funduszem). Stworzona bedzie instytucja banku powiernika. Nadzór nad dzialalnoscia funduszy inwestycyjnych bedzie sprawowala Komisja Papierów Wartosciowych. Tylko towarzystwo funduszy inwestycyjnych bedzie mialo prawo tworzenia, zarzadzania oraz reprezentowania funduszy inwestycyjnych. Jedyna mozliwa forma prawna dla towarzystwa jest postac spólki akcyjnej o minimalnym kapitale akcyjnym 3 mln zl. Kapital ten musi byc wniesiony gotówka, miec udokumentowane pochodzenia, jak równiez nie pochodzic z kredytu badz pozyczki. Jesli towarzystwo bedzie chcialo zarzadzac wiecej niz jednym funduszem, musi dysponowac kapitalem akcyjnym w wysokosci co najmniej 1 mln zl na kazdy dodatkowy fundusz. 9 Balcerzyk L, Fundusze w transformacji, Asekuracja&Reasekuracja 1997, pazdziernik, s

10 10 Kapital wlasny towarzystwa musi utrzymywac sie stale na poziomie co najmniej 50% minimalnego wymaganego kapitalu akcyjnego. Polityka inwestycyjna przewiduje zakaz zaciagania pozyczek, kredytów czy emisji obligacji powyzej 10% kapitalu wlasnego, jak równiez udzielania pozyczek, gwarancji czy poreczen powyzej 10% (nie obejmuje sie tutaj takowych wynikajacych z zakladowego funduszu socjalnego). Bankiem depozytariuszem funduszu moze byc Krajowy Depozyt Papierów Wartosciowych lub bank z siedziba w Polsce o funduszach wlasnych wynoszacych przynajmniej 100 mln zl. Zadaniem banku jest - oprócz obslugi funduszu - nadzorowanie prawidlowosci dzialan funduszu jak równiez kontrola i obowiazek natychmiastowego informowania nadzoru, w przypadku stwierdzenia nieprawidlowosci w dzialalnosci funduszu inwestycyjnego(identyczna rola jak w pzypadku banku depozytariusza funduszu emerytalnego). 2. MIEJSCE FUNDUSZY EMERYTALNYCH W SYSTEMIE FINANSÓW W POLSCE Fundusze emerytalne odgrywaja znaczaca role w systemie finansowym kazdego panstwa. Rola ta jest tym wieksza, im bardziej rozwiniete sa rynki kapitalowe danego kraju, jak równiez im wieksze zadania spoleczne maja realizowac fundusze. Jak widac, role funduszy emerytalnych mozna rozpatrywac przede wszystkim z dwóch punktów widzenia: ekonomicznego oraz spolecznego. 2.1 Ekonomiczna rola funduszy emerytalnych Ekonomiczna rola funduszy emerytalnych wynika z faktu, iz sa to instytucje dysponujace z reguly olbrzymimi srodkami finansowymi. Z racji swojego charakteru, fundusze emerytalne odgrywaja role dlugoterminowych inwestorów instytucjonalnych i przyczyniaja sie do stabilizacji i rozwoju rynków kapitalowych. Z makroekonomicznego punktu

11 11 widzenia, fundusze inwestuja zagregowane oszczednosci krajowe na rynkach kapitalowych. Relacja, jaka czesc tych srodków trafia bezposrednio na krajowy rynek kapitalowy, a jaka na rynki zagraniczne zalezy od stopnia globalizacji danej gospodarki oraz rozwoju jej lokalnych rynków finansowych, uwarunkowan prawnych, geopolitycznych i innych. W Polsce, fundusze emerytalne moga odegrac szczególnie istotna role. Powstanie tak znaczacych inwestorów instytucjonalnych moze wspomóc i przyspieszyc rozwój naszego rynku kapitalowego a takze wplynac na jego stabilizacje. Najwazniejszymi z lokat funduszy emerytalnych beda bowiem akcje przedsiebiorstw oraz róznorodne dlugoterminowe aktywa lokaty finansowe. Fundusze emerytalne moga stac sie instytucjami wspomagajacymi i finansujacymi wzrost gospodarczy. Beda one dysponowaly srodkami przed opodatkowaniem 10 powstalymi jako efekt obowiazkowego oszczedzania ludnosci pracujacej. Spowoduje to istotny wzrost oszczednosci, a z czasem takze zmiane ich struktury na oszczednosci bardziej dlugofalowe, co z kolei pozwala na emisje dlugoterminowych papierów wartosciowych. Pomoze to z pewnoscia w finansowaniu wzrostu gospodarczego kraju. Mozliwe sa takze posrednie efekty finansowe spowodowane malejacym udzialem wydatków budzetowych, a przez to bardziej efektywnym wykorzystaniem pieniadza. Fakt ten moze przyczynic sie do wzrostu konkurencji na rodzimym rynku finansowym, a przez to - do obnizenia kosztu kapitalu 11. Efektem moze byc wzrost taki, jaki zanotowano w Chile po wprowadzeniu reformy, badz taki, jaki obserwuje sie w krajach azjatyckich o wysokiej stopie oszczednosci krajowych. Fundusze moga przyczynic sie znacznie do przyspieszenia procesów prywatyzacyjnych. Przy niewielkiej chlonnosci rynku (duzo drobnych inwestorów nie dysponujacych odpowiednimi kapitalami) pojawienie sie tak duzych instytucji zapewni popyt na papiery wartosciowe prywatyzowanych spólek 12. Wsród potencjalnych zadan, 10 Wzmocni to znacznie efekt akumulacji kapitalu. 11 Bezpieczenstwo dzieki róznorodnosci. Reforma systemu emerytalno-rentowego w Polsce, Pelnomocnik Rzadu do spraw reformy systemu zabezpieczenia spolecznego, Warszawa, maj s Osobna kwestia jest rozwiazanie problemu jak stworzyc odpowiedniego zródla finansowania kosztów reformy (deficyt budzetowy spowodowany niedoborem skladek zbieranych przez ZUS i wyplacanych natychmiast dzisiejszym emerytom).

12 12 jakie moga wypelnic fundusze na tym polu jest rola inwestora instytucjonalnego, który ustabilizuje rynek w chwili, gdy pracownicy beda mogli obracac akcjami otrzymanymi bezplatnie w ramach prywatyzowania ich zakladów. Istnieja obawy, iz po okresie 2- letniej karencji, akcje te w duzej ilosci trafia na rynek, co - przy braku odpowiedniego popytu - moze spowodowac bardzo powazny kryzys na gieldzie papierów wartosciowych. Stad istotnym jest czynnik czasu - czy fundusze na skutek opóznienia reformy nie pojawia sie po kulminacyjnym momencie post-prywatyzacyjnym. Srodki funduszy przeznaczane beda takze na inwestycje rozwojowe (nowe technologie, restrukturyzacja i dokapitalizowanie przedsiebiorstw krajowych). Fundusze emerytalne, jako krajowi inwestorzy instytucjonalni moga zatem stac sie istotnym czynnikiem wspomagajacym przedsiebiorstwa w stawieniu czola konkurencji zagranicznej. W miare rozwoju rynku kapitalowego oraz spadku stopy inflacji, fundusze moga - z racji swojego dlugoterminowego charakteru inwestycji - przyczynic sie znacznie do rozwoju rynku hipotecznego, a co za tym idzie - finansowania budownictwa w Polsce. W krajach rozwinietych fundusze emerytalne sa jednym ze znaczacych uczestników rynków nieruchomosci. Doswiadczenia chilijskie wskazuja na to, iz fundusze emerytalne moga w przyszlosci stac sie powaznymi inwestorami dokonujacymi lokat kapitalowych w krajach sasiednich regionu 13. W najblizszym czasie i z najwiekszym prawdopodobienstwem mozna stwierdzic, iz fundusze emerytalne odgrywac beda niebagatelna role w finansowaniu deficytu budzetowego. Fundusze emerytalne zglaszac beda znaczny popyt na papiery wartosciowe o zerowym badz niskim stopniu ryzyka takie jak: bony skarbowe, obligacje Skarbu Panstwa, inne papiery wartosciowe emitowane lub gwarantowane przez Skarb Panstwa badz Narodowy Bank Polski 14. W ten sposób, zapewniony bedzie popyt na 13 Aczkolwiek, rola funduszy bedzie bardzo silnie zalezala od ogólnej sytuacji gospodarczej kraju oraz koniunktury swiatowej. Zatem, przy rozwazaniu ewentualnych efektów reformy nie nalezy popadac w bezkrytyczny entuzjazm. 14 Popyt ten wynika z jednej strony z koniecznosci dywersyfikacji portfela inwestycyjnego, z drugiej zas - jest pobudzony przez ustawowe ograniczenia i nakazy co do poszczególnych kategorii inwestycji.

13 13 papiery wartosciowe emitowane przez Skarb Panstwa. Zgromadzone przez fundusze oszczednosci gospodarstw domowych stanowic beda wygodne - i w miare tanie - bezinflacyjne zródlo finansowania deficytu budzetowego oraz kosztów obslugi dlugu publicznego. (Nalezy jedynie podkreslic, iz mozliwosci finansowania deficytu sa, z samej swej natury, ograniczone). 2.2 Spoleczna rola funduszy emerytalnych Rola spoleczna funduszy emerytalnych jest zapewnienie emerytury w przyszlosci dla kazdego uczestnika programu, który spelnil wyznaczone kryteria. Dysponujac srodkami generacji pracujacej, fundusze maja za zadanie takie ich pomnozenie, by w momencie przejscia na emeryture, czlonek funduszu dysponowal odpowiednia wielkoscia srodków potrzebnych na wykupienie dozywotniej emerytury w firmie ubezpieczen emerytalnych. W Polsce, fundusze emerytalne beda podstawowym elementem pozwalajacym na uzyskanie w miare realnej wartosci oszczedzanej skladki. Fundusze maja przyczynic sie do racjonalizacji systemu emerytalnego w Polsce, który - bedac w calosci oparty na systemie PAYG (pay-as-you-go, system repartycyjny) w obecnych warunkach demograficznych staje przed grozba calkowitej niewydolnosci. Dodatkowo, stworzenie systemu emerytalnego opartego na trzech podsystemach: repartycyjnym, kapitalowym oraz indywidualnej przezornosci daje znacznie wieksze bezpieczenstwo uczestników, dzieki dywersyfikacji zródel finansowania emerytur a zatem - uniknieciu pojedynczego, duzego ryzyka. Spoleczna rola funduszy jest wiec niebagatelna - od jakosci ich funkcjonowania zalezy jakosc zycia osób, które za kilkadziesiat lat beda przechodzily na emeryture. 2.3 Konsekwencje dla instytucji gwarancji i nadzoru Rola spoleczna i finansowa funduszy emerytalnych stwarza koniecznosc skonstruowania systemu gwarancji i nadzoru w stosunku do tych instytucji.

14 14 Rola panstwa w tym zakresie staje sie tym wieksza, jesli dany system posluguje sie przymusem ubezpieczeniowym, jak ma to miejsce w przypadku Polski. Oprócz instytucji panstwowych nadzorujacych rynek funduszy emerytalnych mozna zastanowic sie jeszcze nad tym, czy w przyszlosci, przy odpowiednim rozwoju gospodarczym oraz wyksztalceniu dojrzalego rynku kapitalowego mozliwe bedzie powierzenie duzej czesci nadzoru instytucjom samoregulujacym sie, jak ma to miejsce w przypadku brytyjskiego rynku finansowego. 3. POJECIA PODSTAWOWE 1. Aktuariusz (ang. Actuary) [L. RACHUNKOWOSCI, str. 9] - specjalista z dziedziny zwanej matematyka aktuarialna, na która sklada sie matematyka finansowa, statystyka ubezpieczeniowa, demografia i teoria ryzyka. Aktuariusz wykonuje potrzebne obliczenia sluzace do kalkulacji skladek, bada szkodliwosc, oszacowuje wielkosc ryzyka. Obliczenia te oparte na materiale empirycznym sa podstawa ustalenia wysokosci skladek taryfowych i funduszów rezerwowych niezbednych do zapewnienia równowagi finansowej towarzystwa ubezpieczeniowego. (Pod koniec XIX w. Powstalo miedzynarodowe stowarzyszenie aktuariuszy pod nazwa Comite Permanent des Congres Internationaux d Actuaires oraz odbyl sie pierwszy miedzynarodowy kongres aktuariuszy w Brukseli w 1895) 2. Aktywa netto (ang. Net asset value) [GLOSSARY] - aktywa ogólem pomniejszone o zobowiazania. Sa to wiec aktywa sfinansowane pasywami wlasnymi (kapitalem i zyskiem niepodzielonym). 3. Aktywne zarzadzanie funduszem (ang. Acitve fund management) [Por. GLOSSARY oraz PULAWSKI]- styl zarzadzania inwestycyjnego, majacy na celu osiagniecie wyzszej stopy zwrotu, niz przecietna na danym rynku. Ta ostatnia jest zazwyczaj wyrazona zmiana indeksu (np. indeksu gieldowego). Stosowane techniki to: alokacja aktywów (asset allocation), market timing lub stock selection. (wybór akcji do portfela).

15 15 4. Alokacja aktywów (ang. Asset allocation) [GLOSSARY] - dywersyfikacja aktywów funduszu emerytalnego pomiedzy róznorodne klasy aktywów i/lub rynków, takie jak: akcje spólek krajowych i zagranicznych, papiery wartosciowe o stalej lub zmiennej stopie procentowej, papiery wartosciowe indeksowane, papiery wartosciowe emitowane przez Skarb Panstwa, nieruchomosci, gotówke itd. Dlugoterminowa, strategiczna alokacja aktywów funduszu emerytalnego odzwierciedla wytyczne naznaczone przez Spólke Zarzadzajaca funduszem w stosunku do jej celów inwestycyjnych. W krótkim horyzoncie czasowym, manager inwestycyjny funduszu dazyc bedzie - za pomoca decyzji o charakterze taktycznym - do uzyskania dodatkowych (ponad strategicznie ustalone wytyczne) przychodów. 5. Baza (ang. Benchmark) [GLOSSARY] - jest to punkt odniesienia, wykorzystywany do porównan. W przypadku funduszy emerytalnych, bazy uzywa sie do porównania efektywnosci inwestycji dokonywanych przez managerów inwestycyjnych. Takim punktem odniesienia moze byc albo zmiana odpowiedniego indeksu rynkowego (np. WIG-u dla akcji polskich spólek gieldowych), albo srednia rentownosc w branzy funduszy emerytalnych o zblizonej polityce inwestycyjnej. 6. Benchmarking [GLOSSARY] - technika polegajaca na porównaniu efektywnosci inwestycji funduszu w stosunku do pewnego wskaznika, stanowiacego punkt odniesienia dla danego rynku (tzw. baza, ang. Benchmark). 7. Bony skarbowe (ang. Treasury bills) [OWSIAK, str. 228, 400] - krótkoterminowe papiery wartosciowe emitowane przez panstwo w celu pokrycia biezacych potrzeb platniczych. Sa one emitowane z reguly w duzych nominalach i przeznaczone do transakcji na tzw. rynku blokowym (hurtowym). Sprzedaje sie je z dyskontem od wartosci nominalnej. W Polsce bony skarbowe emitowane sa na okres: 4, 8, 13, 26, 39 i 52 tygodni. 8. Czlonek funduszu emerytalnego [Ustawa o FE, art. 8] -oznacza osobe fizyczna, która zawarla umowe z funduszem lub na której nazwisko, w przypadkach okreslonych w ustawie, zostal otwarty rachunek w funduszu. 9. Depozytariusz (ang. Custodian) [GLOSSARY] - organizacja odpowiedzialna za bezpieczne fizyczne przechowanie papierów wartosciowych, jakkolwiek zazwyczaj jej uslugi obejmuja ponadto obsluge i rozliczenia obrotu papierami wartosciowymi,

16 16 przyjmowanie dywidend, dochodzenie zwrotu podatków oraz monitorowanie i prowadzenie ksiegowosci operacji dokonywanych w imieniu klienta. 10.Dlug publiczny (ang. Public debt) [OWSIAK str. 217, 218] - finansowe zobowiazanie wladz publicznych (panstwowych i samorzadowych) z tytulu zaciagnietych pozyczek. Dlug publiczny mozna dzielic na dobrowolny i przymusowy, krajowy i zagraniczny, krótkoterminowy i dlugoterminowy. 11.Dopasowywanie aktywów do pasywów funduszu emerytalnego (ang. Asset liability matching) [GLOSSARY] - technika takiego inwestowania w dany papier wartosciowy (lub portfel papierów wartosciowych), by uzyskany zwrot byl równy wielkosci przyszlych zobowiazan wynikajacych z danej pozycji pasywów funduszu emerytalnego oraz, by byl z nia skorelowany w czasie. Poprzez te technike, fundusz emerytalny unika ryzyka niedopasowania pozycji aktywów do pasywów i odwrotnie. Pasywa fundusze emerytalnego maja bowiem nature zobowiazan dlugoterminowych. Stad tez, fundusze daza do inwestowania na biezaco uzyskiwanych skladek w aktywa o charakterze dlugoterminowym, zapewniajacym odpowiedni poziom zysku. Im dluzszy horyzont czasowy inwestycji, tym wyzsza powinna byc jej rentownosc. 12.Dywersyfikacja (ang. Diversification) [GLOSSARY] - skuteczne zróznicowanie posiadanych aktywów finansowych w celu zminimalizowania prawdopodobienstwa, iz negatywna zmiana rentownosci pojedynczego papieru wartosciowego lub jednej klasy aktywów odbije sie w sposób znaczacy na dochodowosci calego portfela. 13.Dywersyfikacja portfela inwestycyjnego (ang. Investment portfolio diversification) [L. PRYWATYZACJI, str. 32] - Dzialanie inwestora polegajaca na tworzeniu portfela papierów wartosciowych przez uwzglednienie akcji o ujemnej (badz niskiej) korelacji oraz zakupie rozmaitych instrumentów finansowych w celu zmniejszenia ryzyka, a jednoczesnie uzyskania pozadanej stopy zysku. Zasadnicza dywersyfikacja przebiega wedlug podstawowych typów papierów wartosciowych przy zróznicowaniu przede wszystkim miedzy gotówka, papierami o stalym oprocentowaniu oraz aktywami. Ponadto, jest stosowana dywersyfikacja wedlug krajów, dzialów gospodarki narodowej i branz przemyslu (dywersyfikacja przestrzenna), oraz w przypadku obligacji - wedlug terminu ich wykupu przez

17 17 emitenta. Dywersyfikacja portfela inwestycyjnego stanowi podstawe dzialania funduszy otwartych oraz funduszy zamknietych. 14.Fundusz emerytalny (ang. Pension fund) [L. PRYWATYZACJI, str. 39 oraz L. BUSINESSMANA, str. 74] - zasoby finansowe pochodzace z regularnych skladek placonych przez pracodawców oraz ich pracowników na poczet przyszlych rent i emerytur. Gromadzone sa one z reguly przez panstwo, zwiazki zawodowe, badz tez przez sektor przedsiebiorstw. Zasadniczym zadaniem funduszy emerytalnych jest zabezpieczenie zgromadzonych srodków przed spadkiem ich wartosci, a takze ich powiekszenie. Ze wzgledu na znaczne zasoby oraz zwiazane z nimi zobowiazania dlugoterminowe, fundusz emerytalny moze inwestowac na rynku kapitalowym Fundusz emerytalny to wazne zródlo finansowania rynku kapitalowego i inwestycji. Fundusze emerytalne moga wywierac znaczny wplyw na rynek papierów wartosciowych (akcji i udzialów), jak równiez na dzialalnosc gospodarcza 15.Fundusz inwestycyjny (ang. Investment fund, Mutual fund) [L. PRYWATYZACJI, str. 39] - instytucja finansowa zajmujaca sie zbiorowym lokowaniem srodków pienieznych (najczesciej w papiery wartosciowe), która spelnia role inwestora pasywnego. Mozna wyróznic fundusze inwestycyjne typu zamknietego lub otwartego. Fundusze inwestycyjne sa zwykle organizowane przez firmy doradcze, których zadaniem jest proponowanie okreslonego celu inwestycyjnego. Udzialowcy spólki wybieraja zarzad, który nadzoruje dzialalnosc funduszu oraz portfel lokat. Kazdy fundusz ma obowiazek udostepniania do publicznej wiadomosci swojego prospektu, w którym przedstawia cele oraz ryzyko inwestycyjne. Korzysci plynace z inwestowania w akcje / udzialy funduszy inwestycyjnych sa nastepujace: 1) dywersyfikacja portfela inwestycyjnego 2) zarzadzanie portfelem przez profesjonalnego menedzera 3) oszczednosc czasu i srodków potrzebnych na sledzenie cen poszczególnych papierów wartosciowych Parametrami okreslajacymi wiarygodnosc funduszu (zdolnosc do pomnazania zainwestowanego kapitalu) sa kwalifikacje menedzerów, struktura portfela

18 18 inwestycyjnego, strategia inwestycyjna, perspektywy rynkowe, a takze doswiadczenie w danym srodowisku (sektor gospodarki) 16.Fundusz otwarty (ang. Open-ended (mutual) fund, Open-ended investment trust, Mutual investment fund, Open-ended management company) [L. PRYWATYZACJI, str. 40] - fundusz inwestujacy srodki pieniezne pochodzace ze sprzedazy jednostek uczestnictwa (ich liczba, w odróznieniu od akcji funduszy zamknietych, nie jest ograniczona - stad nazwa funduszu) na otwartym rynku papierów wartosciowych. Wplacanie pieniedzy do funduszu otwartego wiaze sie z utworzeniem nowych jednostek uczestnictwa (ich liczba odpowiada wysokosci wplaty, z dokladnoscia do ulamkowych czesci jednostki). Umorzenie jednostki uczestnictwa polega na odkupieniu jej przez fundusz. 17.Fundusz powierniczy (ang. Mutual fund, istnieja problemy z dokladnym tlumaczeniem) [L. PRYWATYZACJI, str. 40] - Instytucja finansowa, której dzialanie polega na gromadzeniu srodków pienieznych, uzyskanych od inwestorów, a nastepnie zbiorowym lokowaniem ich w odpowiednio dobrane pakiety papierów wartosciowych. Fundusz powierniczy stanowi forme inwestowania posredniego. Moze przyjmowac forme zamknieta lub otwarta. Zob.: Fundusz inwestycyjny, fundusz otwarty, fundusz zamkniety 18.Fundusz powierniczy otwarty (ang. Mutual open-ended fund) [L. RACHUNKOWOSCI, str. 51] - typ funduszu powierniczego, w którym inwestowanie polega na wykupieniu jednostki uczestnictwa. Wartosc tej jednostki równa jest wartosci aktywów netto funduszu podzielonej przez liczbe jednostek. Fundusze pochodzace ze sprzedazy jednostek uczestnictwa sa nastepnie inwestowane w instrumenty finansowe. W Polsce pierwszym funduszem powierniczym otwartym byl Pioneer Pierwszy Polski Fundusz Powierniczy. 19.Fundusz powierniczy zamkniety (ang. Mutual close-ended fund) [L. RACHUNKOWOSCI, str. 51] - typ funduszu powierniczego bedacy spólka akcyjna, której podstawowym zadaniem jest inwestowanie w instrumenty finansowe. Uczestnik funduszu zakupuje jego akcje. 20.Fundusz zamkniety (ang. Closed-end investment trust, Closed-end (mutual) fund) [Leksykon L. PRYWATYZACJI, str. 42] - fundusz inwestycyjny w formie spólki o okreslonym (zamknietym) kapitale, którego celem jest lokowanie srodków

19 19 pienieznych w papiery wartosciowe. Inwestycje w akcje funduszu odbywaja sie poprzez zakup jego akcji na rynku pierwotnym oraz miedzy emisjami na rynku wtórnym. Wycofywanie zainwestowanych srodków polega na sprzedazy akcji. W celu zapewnienia maksymalnej plynnosci, akcje funduszy sa zazwyczaj notowane na gieldzie. 21.Fundusz zarzadzany (ang. Managed fund) [GLOSSARY] - fundusz emerytalny wspólny o jednostkach uczestnictwa zarzadzany przez firme ubezpieczeniowa. 22.Indeks gieldowy (ang. Market index) [L. RACHUNKOWOSCI, str. 64 i GLOSSARY] - liczba indeks zazwyczaj skonstruowany z reprezentatywnych dla danego rynku akcji przedsiebiorstw, uzywany jako wzorzec (baza) odpowiednich rynków, do którego porównuje sie efektywnosc z inwestowania zarówno w indywidualne akcje, jak i portfele akcji. Indeks charakteryzuje w sposób syntetyczny sytuacje na gieldzie (rynku) w danym momencie. Najczesciej indeksy gieldowe konstruowane dla akcji odzwierciedlaja zmiany cen akcji lub zmiany wartosci rynkowej (okreslanej jako iloczyn cen akcji i liczby wyemitowanych akcji) spólek emitujacych akcje 23.Indeksowanie (ang. Indexation, Index-tracking) [Glossary] - podejscie zwiazane z pasywnym typem zarzadzania inwestycyjnego, którego zadaniem jest nasladowanie efektywnosci inwestycyjnej jakiegos indeksu rynkowego. Utworzony portfel moze byc oparty na indeksie poprzez zakup kazdego papieru wartosciowego w tej samej proporcji, w jakiej sklada sie on na indeks (technika znana jako replikacja, ang. Replication) lub poprzez wybór mniejszej ilosci papierów wartosciowych, które razem powinny odzwierciedlac cechy nasladowanego indeksu (technika zwana próbkowaniem, ang. Sampling). 24.Inwestor instytucjonalny (ang. Institutional investor) [Por. L. BUSINESSMENA, str. 91] - termin uzywany w odniesieniu do instytucji takich jak: fundusze emerytalne, inwestycyjne instytucje powiernicze, tzw. trusty inwestycyjne oraz przedsiebiorstwa ubezpieczeniowe lokujace srodki powierzone przez swoich klientów w róznorodne instrumenty finansowe 25.Minimalna wymagana stopa zwrotu [Ustawa o FE, art. 175 p. 2] - jest to stopa zwrotu nizsza o 50% od sredniej wazonej stopy zwrotu wszystkich funduszy

20 20 emerytalnych w tym okresie lub o wiecej niz 4 punkty procentowe od tej sredniej, w zaleznosci od tego, która z tych wielkosci jest nizsza. 26.Modelowanie aktywów i pasywów funduszu emerytalnego (ang. Asset liability modelling) [GLOSSARY] - technika wykorzystujaca projekcje przyszlej pozycji finansowej funduszu emerytalnego, wynikajacej z jego przyszlych aktywów i pasywów w celu ustalenia uzytecznosci poszczególnych polityk inwestycyjnych. 27.Narodowy Fundusz Inwestycyjny (Por. L. PRYWATYZACJI, str. 82) - spólka akcyjna, utworzona i dzialajaca na podstawie ustawy o Narodowych Funduszach Inwestycyjnych oraz Kodeksu handlowego funkcjonujaca jako fundusz inwestycyjny typu zamknietego. Na majatek NFI skladaja sie glównie akcje / udzialy spólek parterowych (czyli tych przedsiebiorstw panstwowych, które biora udzial w Programie Powszechniej Prywatyzacji). NFI jest inwestorem aktywnym w stosunku do spólek w których posiada wiodace (33%) pakiety akcji oraz inwestorem pasywnym w stosunku do spólek, w których posiada pakiety mniejszosciowe. Zadaniem NFI jest zwiekszanie wartosci akcji znajdujacych sie w portfelu inwestycyjnym. 85% akcji NFI przydzielono bezposrednio obywatelom; 15% zostalo wyodrebnione jako specjalny pakiet akcji, pozostajacy poczatkowo w gestii Skarbu Panstwa z przeznaczeniem na wynagrodzenia za wyniki finansowe dla firmy zarzadzajacej. Akcje NFI byly wydawane za swiadectwa udzialowe Programu Narodowych Funduszy Inwestycyjnych (pakiet zawierajacy po jednej akcji kazdego z funduszy, przeznaczonych do takiej wymiany przez d. Ministra Przeksztalcen Wlasnosciowych (czyli obecnie Ministerstwa Skarbu) po dopuszczeniu ich do obrotu publicznego. 28.Niedobór [Ustawa o FE, art. 175 p.1] - wystepuje w otwartym funduszu emerytalnym w przypadku, gdy stopa zwrotu tego funduszu za okres 24 miesiecy, przyjmowania skladek jest nizsza od minimalnej wymaganej stopy zwrotu. 29.Otwarty fundusz emerytalny [Ustawa o FE, art. 8] - otwarty fundusz - oznacza otwarty fundusz emerytalny, który zostal utworzony i jest zarzadzany przez powszechne towarzystwo. 30.Pasywne zarzadzanie funduszem (ang. Passive fund management) [GLOSSARY] - okreslenie generalnie stosowane przy technice indeksowania, jakkolwiek moze byc ono zastosowane do dowolnego portfela, który nie jest