W numerze: Opium dla wybranych Śmierć czytelnika Francja: patriotyczny bibliofilizm Karzące ramię ponowoczesności Nikt nie umrze za Wilno

Transkrypt

1

2 W numerze: Opium dla wybranych Z Igorem Zalewskim rozmawia Aleksandra Rybińska Śmierć czytelnika Tomasz Pichór Francja: patriotyczny bibliofilizm Joanna Szwechłowicz Karzące ramię ponowoczesności Michał Kuź Nikt nie umrze za Wilno Jacek Bartosiak Kremlowski Książę Krzysztof Rak

3 Opium dla wybranych Z Igorem Zalewskim rozmawia Aleksandra Rybińska IgOR ZAlewskI Publicysta, komentator, felietonista i redaktor naczelny wydawnictwa The Facto Ci, którzy czytają, czyli ta druga połowa Polaków, czytają namiętnie. Są uzależnieni, muszą czytać. To rodzaj uzależnienia, z którym ciężko walczyć i którego jeszcze ciężej się pozbyć. Według badań Biblioteki Narodowej połowa Polaków w ogóle nie czyta książek, a reszcie Buszujący w zbożu kojarzy się z poradnikiem rolniczym. Jaki sens ma w tych okolicznościach założenie wydawnictwa? Na dodatek takiego bez powieści i poradników. Moje wrażenie nie jest aż tak pesymistyczne. Znam te statystyki. Natomiast wydaje mi się, że ci, którzy czytają, czyli ta druga połowa Polaków, czytają namiętnie. Są uzależnieni, muszą czytać. To rodzaj uzależnienia, z którym ciężko walczyć i którego jeszcze ciężej się pozbyć. Niektórych z nich zapewne nie stać na zakup dużej liczby książek, więc uczęszczają do bibliotek, które są zresztą wspaniałymi instytucjami. To jedne z nielicznych instytucji publicznych w Polsce, które działają prężnie. Stanowią często serce lokalnych społeczności. Pracują w nich ludzie, do których słowo inteligent dobrze pasuje. Jest też kategoria ludzi, którzy po prostu muszą kupować książki. Są kobiety uzależnione od butów i są kobiety uzależnione od książek. Odnoszę zresztą wrażenie, że kobiety kupują więcej książek od mężczyzn. Są również lepszymi klientami dla nas, wydawców. Lubią być na czasie, śledzić to, co się dzieje, i sprawdzają, czy to, co na topie, jest godne uwagi. Mężczyźni mają swoje działki, swoje zainteresowania i rzadko wychodzą poza te męskie normy. Ale to wyłącznie moja intuicja, niepoparta żadnymi badaniami. Wydarzeniem są u nas jednak książki pisarzy celebrytów, czyli trenerek fitness, aktorów serialowych, byłych żon. Skąd u nas taki spadek prestiżu, a przede wszystkim poziomu literatury? To znak czasów. Spłycanie gustów i dopasowana do tego kreacja literatury wynika z popkultury. I rzeczywiście najlepiej sprzedają się te tytuły, które są z punktu widzenia literackiego są najgorsze. 3

4 To dlaczego zdecydowałeś się uruchomić The Facto? Wydawnictw jest w końcu pełno, a ty nie chcesz sprzedawać byle jakiej beletrystyki Jako wydawca, który już trochę okrzepł i na te młode wydawnictwa może spojrzeć z góry, uważam, że to źle, iż tych wydawnictw jest tak dużo [śmiech]. Efekt tego boomu na wydawnictwa jest bowiem taki, że książki żyją strasznie krótko. Mamy mnóstwo premier, mnóstwo nowych pozycji i one żyją jakieś dwa tygodnie, kiedy są promowane w Empikach i innych sklepach. A potem następne wskakują. Przemiał jest naprawdę ogromny. Pewnie rynek odsieje te najsłabsze wydawnictwa, wtedy będzie ich trochę mniej. Skąd pomysł na uruchomienie The Facto? Chciałem utrzymać swoją rodzinę, a widzę, co się dzieje w branży medialnej, która dotychczas pozwalała mi godnie przeżyć. Media drukowane zdychają. Niektóre umierają wręcz bardzo szybko i niewykluczone, że niebawem będziemy świadkiem śmierci kilku gazet, i to potężnych. Gazeta jest największą ofiarą Internetu. U nas nigdy nie było tak silnego nawyku czytania gazet jak choćby w krajach skandynawskich. Czy w Wielkiej Brytanii. Ten rynek był więc od początku dosyć płytki, na to nałożył się kryzys ekonomiczny i nastąpiła ewolucja technologiczna, która podcięła fundamenty, na których opierają się gazety. Przez wieki gazety podawały najszybszą, gorącą informację. W dobie Internetu stały się anachronizmem. Inne pisma radzą sobie trochę lepiej, ale też są w kryzysie. Tygodniki funkcjonują stosunkowo dobrze, lecz także są jedynie śladem swej wielkiej przeszłości. Obserwowałem ten rynek, przez który zostałem wraz z wieloma kolegami zdemoralizowany na początku XXI w. Nagle zarabialiśmy tyle, ile nasi odpowiednicy w Londynie. To było absurdalne i przyczyniło się też do tego, że gdy przyszły złe czasy, te gazety i pisma przestały sobie radzić. Były przeinwestowane. Oczywiście tęsknię za tymi czasami, ale one bezpowrotnie minęły. Stąd pomysł na ucieczkę do przodu. Jako dziennikarz na niczym się nie znam oprócz słowa pisanego, jestem ignorantem, ale potrafię ocenić, co jest napisane dobrze, a co źle. Media drukowane zdychają. Niektóre umierają wręcz bardzo szybko i niewykluczone, że niebawem będziemy świadkami śmierci kilku gazet, i to potężnych Stąd pomysł wydawnictwa. Z pomysłem założenia spółki tak naprawdę przyszedł do mnie Paweł Siennicki, z którym później dosyć szybko się rozstaliśmy. Ale podobne pomysły chodziły mi po głowie, a on je wyartykułował i w 2009 r. założyliśmy wydawnictwo. Na początku wypuszczaliśmy jedną książkę rocznie. W tym roku wydamy prawdopodobnie 12, co oznacza, że się rozwijamy. Najtrudniejszy moment przetrwaliśmy. Jak sobie wypracować niszę na tym przeładowanym rynku wydawniczym? Trzeba wykorzystać atuty, które się posiada. My mamy dziennikarskie wyczucie rzeczywistości. Szybciej reagujemy na to, 4

5 co się dzieje wokół nas, niż takie klasyczne, potężne, okrzepłe wydawnictwa. Kiedy widzimy, że jest jakiś bohater, ktoś, kto ma szanse zaistnieć w książce, wtedy uderzamy. Mam wrażenie, że te duże wydawnictwa się tego już trochę nauczyły i zaczynają powoli za nami nadążać. Ewolucja rynku zmusiła je do takich zachowań i radzą sobie z tą gorącą literaturą faktu coraz lepiej. Niestety. Wolałbym, by dalej wydawały wyłącznie Miłosza i Szymborską [śmiech]. Wdarliśmy się na taki przyczółek. Poprzez znajomości medialne łatwiej też nam się przebić do gazet czy do telewizji niż wydawcy, który całe życie spędził w pokoju z maszyną do pisania. Prezentuję ich jako takich dinozaurów. Może niesłusznie, ale my działamy po prostu w innym tempie, dziennikarskim, i wiemy, czym media mogą się zainteresować. No właśnie, jaki jest klucz doboru autorów i tematów książek? To nie było tak, że gdy wszedłem do branży wydawniczej, od razu wiedziałem, że to się sprzeda, i nie każda książka, którą wydawałem, się sprzedawała. Nie. Musiało upłynąć parę lat, podczas których na bardzo bolesnych błędach uczyłem się, co nie jest dobrym pomysłem. Takim klasycznym przykładem pomyłki w naszym wydawnictwie jest biografia Bronisława Komorowskiego. Dziennikarsko rozumując, wymyśliłem sobie, że w momencie, kiedy on zostanie prezydentem, ludzie będą chcieli przeczytać jego biografię. Jest nowa postać, mówi się o niej. Natomiast nie uwzględniłem podstawowej rzeczy: że Bronisław Komorowski nikogo nie interesuje. Gdyby ludzie go jeszcze nienawidzili, ale on jest na tyle letni, że jako towar księgarski był niewypałem. Bohater książki musi wzbudzać emocje. Emocje, nie podziw intelektualny. Na przykład książka Pawła Lisickiego, którą wydałem. Paweł Lisicki jest bardzo mądrym, ciekawym człowiekiem, jednak jest postacią zbyt intelektualną dla polskiego czytelnika. Polski czytelnik woli się zagotować emocjonalnie, niż wniknąć głębiej w czyjeś myśli. Budowanie przez autorów prostszych skojarzeń i emocji jest skuteczniejsze niż głębia tekstu. Bohater albo autor książki musi być albo kochany, albo znienawidzony, a treść musi budzić emocje. Niestety. To dwie nauki, które wyniosłem przez te lata, i dalej będę się uczył, bo w tej dziedzinie nie ma gwarancji i przepisu na sukces. To bardzo intuicyjny i nieprzewidywalny rynek. Możliwy byłby także klucz polityczny czy światopoglądowy. Jest na rynku kilka wydawnictw, które wyspecjalizowały się w obsłudze prawicowego bądź lewicowego czytelnika. Wydaje się, że dobierając treść do odbiorcy, sukces jest gwarantowany. Oprócz pieniędzy z działalności wydawniczej trzeba także czerpać przyjemność. A mnie polityka całkowicie znudziła. Obrzydła mi. Najchętniej bym się trzymał od niej jak najdalej. Czasem wchodzimy w książki w szerokim rozumieniu polityczne, ale nie jest to dla nas temat numer jeden. Nie chciałoby mi się ślęczyć nad kolejnymi tekstami Palikota czy Niesiołowskiego. Mało jest interesujących polityków w Polsce. Ilu ich tam można wyliczyć. Pięciu na krzyż? Są nieciekawi, mdli, mało odkrywczy, nie mają daru opowiadania. To nie oznacza, że w ogóle nie będziemy wydawać książek politycznych. 5

6 Mam tu kilka pomysłów i mam nadzieję, że uda mi się je zrealizować. Czyli planujecie poszerzyć waszą wydawniczą działalność? Absolutnie. Kiedyś wydawaliśmy jedną książkę rocznie, dziś 12, i mam nadzieję, ze kiedyś będziemy ich wydawać 20 albo więcej. Chcemy budować też odnóża. Chcemy iść mocno w książkę historyczną, bo to pasjonuje zarówno mnie, jak i mojego wspólnika. Chcielibyśmy powrócić do książki podróżniczej, przygody, wydaliśmy Trzy lata w Azji Andrzeja Mellera i to była bardzo fajna książka, która się dobrze sprzedała. Beletrystyka raczej nie wchodzi w rachubę. Nazwaliśmy się The Facto, bo chcemy wydawać literaturę faktu, aczkolwiek jesienią poeksperymentujemy trochę i wydamy tytuł dla dzieci, a raczej młodzieży, przygodowy. Znaleźliśmy autora, który może się stać polską Joanne K. Rowling. Ufam, że to się przyjmie. Od ilu egzemplarzy sprzedanych książka jest opłacalna dla autora i wydawnictwa? Dla autora książka jest najmniej opłacalna. Oni mają najgorzej. Szczebelek wyżej w tej hierarchii jest wydawnictwo, które zarabia niewiele więcej niż autor. Na książkach bowiem tak naprawdę najwięcej zarabiają firmy dystrybuujące i sprzedające. One pobierają haracz. Od ceny okładkowej 58 proc. jest dla nich. To, co zostaje dla nas, musimy podzielić między autora, siebie, drukarnię, autorów okładek i składu. Czyli być właścicielem wydawnictwa nie stanowi szybkiej drogi do dużych pieniędzy? Niekoniecznie. Czasami zdarza się tzw. duży strzał, czyli wydanie jednej książki, z której można żyć przez kilka miesięcy. Kazus Wojciecha Cejrowskiego jest tu ciekawy. To człowiek, który sprzedaje niesamowite nakłady. Taki autor przynosi wydawnictwu ogromny zysk. Pani Beata Pawlikowska, która kiedyś była żoną Cejrowskiego, to wręcz instytucja w świecie polskich książek. Może już trochę przesadnie eksploatowana, bo niekiedy popada w autoparodię. Ale ma swoją publiczność i należy jej się za to szacunek. To jest brand, bo można sprzedać zeszyt pt. Dziennik Pawlikowskiej za dziesięć razy więcej, niż kosztuje normalny zeszyt do pisania. Czy to nie wynika jednak z tego, że te osoby są obecne w mediach, są rozpoznawalne? Niekoniecznie. Jest kilku pisarzy w tradycyjnym słowa znaczeniu, którzy żyją z pisania książek, nie udzielając się specjalnie w mediach. Zasada działa też w drugą stronę. To, że ktoś jest znaną twarzą z telewizji, również nie daję gwarancji na to, iż jego tytuł się sprzeda. On bowiem musi mieć historię do opowiedzenia. Sama popularność nie wystarczy. Można wywołać oczywiście skandal albo opowiedzieć, że się zostało np. zgwałconym, po to, by sprzedać siebie. Natomiast sama obecność w telewizji nie wystarczy. Iwona Schymalla jest tu dobrym przykładem. To, że ona była spikerką, nie spowodowało, iż jej książka stała się bestsellerem. W sumie sam mógłbyś pisać książki. Mógłbym i zdarza mi się to, ale uważam, że wydawca lepiej zarabia [śmiech]. Acz- 6

7 kolwiek ponosi także większe ryzyko. Nie wykluczam, że gdy się spotkamy za rok, będę zbankrutowanym wydawcą. Autor najwyżej nie zarobi, a do mojego domu przyjdzie komornik i zacznie wynosić telewizor. AleksANdRA RybIńskA Redaktor Nowej Konfederacji 7

8 Śmierć czytelnika TOMAsZ PIchóR Wydawca, okazyjnie publicysta. Zastępca redaktora naczelnego miesięcznika Uważam Rze Historia Czytamy i coraz mniej, i coraz gorzej. Studia i szkoła nie wyrabiają w Polakach nawyku sięgania po książkę. Doraźne działania rządu zwiększają zaś tylko nadprodukcję literackiego chłamu. Jeśli mowa o stanie polskiego czytelnictwa, to wszyscy zgodnie lamentują. Wydawcy, urzędnicy rzuceni na front kultury, wreszcie pisarze, którzy z właściwą sobie wirtuozerią słowa potrafią by opisać swoją sytuację publicznie używać zwrotów jeszcze niedawno powszechnie uważanych za wulgarne. Na rynku książki ma dziać się źle, a nawet jeszcze gorzej. Kto jest winien, tego do końca nie wiadomo. Czasami tylko wskazuje się na dosyć anonimowego czytelnika. Wiadomo natomiast, kto ma problem rozwiązać: państwo. To ono, dofinansowując wydawanie książek, tworząc programy rozwoju czytelnictwa, fundując stypendia dla osób uznających się za pisarzy, ma ten kryzys zażegnać i sprawić, że Polacy masowo ruszą do księgarń i porzucając wszystkie swoje zajęcia, będą zajmowali się jedynie czytaniem. Taka ironia może wydawać się przesadzona. Warto tu jednak wspomnieć nieprawdopodobną pompę i zadęcie, z jakim 16 maja 2011 r. podpisany został Pakt dla Kultury (wśród sygnatariuszy są zarówno premier Donald Tusk, jak i luminarze polskiej kultury współczesnej: Andrzej Wajda, Agnieszka Holland, Krzysztof Warlikowski, Jacek Żakowski [sic!]). Według oficjalnej notki na stronie oryginał tego dokumentu został [ ] wniesiony do Biblioteki Narodowej i zdeponowany w zbiorach najważniejszych zabytków polskiego życia społecznego. A wszystko to, by skryć prostacką w istocie rzeczy próbę skoku na państwową kasę. Trochę liczb Nawet jeśli odłożyć na bok środowiskową fanfaronadę, trzeba przyznać, że na polskim rynku książki dzieje się niedobrze, i to od dawna. Od lat spadają nakłady, oscylując obecnie w granicach 3 4 tys. egzemplarzy pojedynczego tytułu. Trzeba tutaj zauważyć, że liczbę tę stanowczo zawyżają rozmaitego rodzaju bestsellery w rodzaju Pięćdziesięciu twarzy Greya, 8

9 które są dostępne nie tylko w księgarniach, lecz także w supermarketach, oraz podręczniki szkolne. Powieści rodzimych autorów, nie wspominając już o publikacji naukowej, nie mają najmniejszej szansy, by nawet otrzeć się o taki nakład. Dość powiedzieć, że pozycje uniwersyteckie wydawane są w liczbach zwykle oscylujących wokół 200 egzemplarzy. Nie powinno więc dziwić, że w lutym 2014 r. najczęściej sprzedającymi się w Polsce książkami były powieści Dana Browna, George a Martina oraz E.L. James właśnie. W roku 2011 w kategorii literatura piękna prym wiedli Stieg Larsson oraz Małgorzata Gutowska-Adamczyk, zaś w literaturze faktu: Danuta Wałęsa, Artur Andrus i Maria Czubaszek, Szymon Hołownia i Marcin Prokop, wreszcie Wojciech Cejrowski. Trzeba przyznać, że to literatura, która raczej nie trafia do księgozbiorów ludzi uzależnionych od książek. Mimo spadających nakładów rośnie liczba wydawanych tytułów. O ile w roku 2006 wydano ich , to w 2011 r. już Ogółem w roku 2011 wydrukowano 122 mln woluminów, dzięki którym wydawnictwa osiągnęły przychód w wysokości 2,71 mld zł. Formalnie istnieje w Polsce ponad 30 tys. firm zajmujących się działalnością wydawniczą, z czego faktycznie wydaje tytuły ok. 2,5 tys. oficyn. Tymczasem coraz mniej Polaków sięga po książkę. Czytelnictwo przestało też stanowić jakikolwiek wyróżnik statusu społecznego. W roku 2012 do nieprzeczytania żadnej książki w ciągu 12 miesięcy przyznało się 60,8 proc. badanych Polaków. Nie oznacza to bynajmniej, że pozostała część rodaków to regularni i wymagający czytelnicy. Tutaj normy w badaniach przeprowadzonych przez Bibliotekę Narodową są bardzo liberalne i by zakwalifikować się do tej drugiej grupy, wystarczyło mieć jakikolwiek kontakt z książką czy też czytać teksty dłuższe niż trzy strony maszynopisu. Co ciekawe, po książki nie sięgają już ludzie mający formalnie wykształcenie wyższe. Jak zaznaczono w raporcie Biblioteki Narodowej Społeczny zasięg książki w Polsce w 2012 r. : [ ] ludzie formalnie wysoko wykształceni w sensie kulturowym już niekoniecznie są inteligentami. w Polsce faktycznie drukowany jest nadmiar książek, zazwyczaj niestety wątpliwej jakości. brak rzeczywistej krytyki sprawia z kolei, że rzeczy nieudane czy po prostu głupie funkcjonują w publicznym obiegu na równych prawach z książkami wartościowymi Polską specyfiką wydaje się też fakt, że książka papierowa (od której odwrót jest widoczny na całym świecie) nie jest zastępowana e-bookiem. Sprzedaż formatów elektronicznych utrzymuje się u nas ciągle na relatywnie niskim poziomie. Dlaczego jest źle? Najczęściej przedstawianym publicznie sposobem na rozwiązanie trudnej sytuacji na rynku wydawniczym ma być interwencja państwa. Interwencja widziana bardzo dokładnie jako znaczące i stabilne 9

10 dofinansowywanie kultury. Książki finansują wszyscy i wszędzie, dość powiedzieć, że Chińczycy dokładali do międzynarodowych wydań prac swojego literackiego noblisty Mo Yana. W Polsce państwo ma dofinansowywać rozwój bibliotek, wykupywanie praw autorskich (tak by treści książek bezpłatnie umieszczać w Internecie), wreszcie cokolwiek miałoby to znaczyć aktywnie promować czytelnictwo. Trudno jednak uważać, by taka aktywna rola państwa (zapewne z wyłączeniem środków na rozwój lokalnych bibliotek) mogła skutecznie przeciwdziałać spadkowi czytelnictwa w Polsce. Ma ono swoje źródło znacznie głębsze i szersze. Najważniejszym problemem zapewne jest to (na co wskazuje zresztą przywoływany wcześniej raport Biblioteki Narodowej), że w trakcie studiów w Polakach nie wyrabia się nawyku czytania. Można pokusić się nawet o tezę, że świadczy to o tym, iż ów boom wyższej edukacji w dzisiejszej Polsce jest tylko gigantycznym humbugiem, a ona sama nie ma nic wspólnego ze studiowaniem, co najwyżej jedynie ze szkolnictwem zawodowym. Jeśli przyjmiemy taki punkt widzenia, wtedy trudniej będzie nam załamywać ręce nad upadkiem czytelnictwa w Polsce. Skoro deprecjacji uległa sama idea wyższej edukacji, nie może nas dziwić to, że podobny los spotkał książkę, która stanowi jeden z jej głównych atrybutów. Kolejnym problemem jest to, że książka w Polsce jest droga, jej cena zbliża się już niebezpiecznie do cen z zachodniej Europy. Czytelnik sarka tutaj zwykle na wydawców, ci jednak mają niewielkie pole manewru. Marża hurtowników oscyluje najczęściej w granicach 50 proc. ceny egzemplarzowej; tak więc ze sprzedanej książki, która kosztuje powiedzmy 40 zł, wydawca otrzymuje 20 zł, z których to musi pokryć wszystkie koszty (honorarium autorskie lub tłumaczenie, obróbka redakcyjna, skład, druk etc.). Dodatkowym utrudnieniem są terminy płatności wobec wydawców, które oscylują zwykle wokół dni. To wszystko powoduje, że wydawca stara się maksymalnie ograniczyć koszty: stąd też polskie książki mimo swoich relatywnie wysokich cen są już coraz gorzej redagowane i wydawane (z nielicznymi wyjątkami, jak gdańskie wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria, które zresztą balansuje na granicy bankructwa). Nie można również bagatelizować faktu, że książka w istocie zniknęła z przestrzeni publicznej, dzieląc zresztą losy czasopism literackich i związanej z nimi krytyki. Nie ma programów o książkach w telewizji, dodatków literackich w gazetach, zaś działy recenzji w tygodnikach wstydliwie poupychane są w zakamarkach numerów. To, co pozostało i co ciągle pretenduje do miana krytyki, stało się rodzajem wystawianych środowiskowo laurek. A więc Gazeta Wyborcza chwali swoich pisarzy, prawicowe tygodniki swoich, starannie pomijając milczeniem obcych. Podobne funkcje pełnią nagrody literackie, na czele ze stanowczo przereklamowaną Nike. Wreszcie trzeba wspomnieć o kryzysie, co prawda kryzysie nadprodukcji, ale zawsze. Żyjemy w czasach, kiedy wydanie książki stało się łatwe i względnie tanie. Nie jest także niemożliwe przebicie się, nawet z pojedynczym tytułem, na półkę w księgarni. Dlatego też w Polsce faktycznie drukowany jest nadmiar książek, zazwyczaj niestety wątpliwej jakości. Brak rzeczywistej krytyki powoduje, że często rzeczy nieudane czy po prostu głupie funkcjonują w publicznym obiegu na równych prawach z tytułami wartościowymi. 10

11 W poszukiwaniu wyjścia Czy taką sytuację można zmienić? Zapewne tak, ale będzie wymagało to czasu. Być może ceną będzie zanik tradycyjnie działających wielkich wydawnictw i hurtowni. Niewykluczone, że nakłady dziś uznawane za skromne niezadługo już jawić się będą jako nieosiągalne. To jednak proces nieunikniony, przez który trzeba będzie przejść. Interwencja ze strony państwa polega zaś w istocie na zdejmowaniu odpowiedzialności rynkowej z ramion wydawców. W najlepszym wypadku doprowadzi to do zastygnięcia obecnej, uznawanej powszechnie za fatalną, sytuacji na rynku wydawniczym. Nadzieję na pozytywną zmianę trzeba pokładać nie w państwowych działaniach, lecz w zwykłym ludzkim pragnieniu uczenia się, poznawania i stawania się lepszym. Książka jest tutaj nieocenioną pomocą. 11

12 Francja: patriotyczny bibliofilizm JOANNA szwechłowicz Doktorantka w Instytucie Literatury Polskiej UW Nad Sekwaną zarówno dyskusje wokół czytelnictwa, jak i żywe zainteresowanie opinii publicznej książkami ma źródło w traktowaniu literatury jako czynnika państwowotwórczego. Pismo, książka, lektura Pawła Rodaka to zbiór rozmów z wybitnymi francuskimi humanistami. Są wśród nich: Jacques Le Goff, Roger Chartier, Jean Hébrard, Daniel Fabre i Philippe Lejeune. Choć dotyczą przede wszystkim badań nad praktykami lekturowymi, to jednak polski czytelnik może odnaleźć w nich więcej interesujących wątków. A przede wszystkim zobaczyć, jak myśli się o literaturze w państwie, które jest wciąż czytelniczą potęgą. Kraj książek Z rozmów Rodaka wynika bowiem, że wielkie zainteresowanie opinii publicznej oraz zażarte dyskusje wokół opisanej tematyki mają źródło w traktowaniu literatury jako czynnika państwowotwórczego, nie zaś narodowo- i nie społecznotwórczego. Państwo jako żandarm pilnujący za pośrednictwem szkół publicznych, rozbudowanej sieci bibliotek, a nawet poprzez centralny system egzaminacyjny określonego sposobu lektury, stosunku do książek oraz interpretacji tekstu to oczywiście nie tylko specyfika francuska. Jak jednak pokazują rozmówcy Rodaka, kraj Voltaire a w swojej dbałości o kulturę słowa pisanego jest faktycznie wyjątkowy. Jean Hébrard przytacza np. informacje na temat wielkich debat, jakie przetoczyły się w szerokich (!) kręgach francuskiej opinii publicznej wokół roli szkoły i bibliotek oraz programów na rzecz czytelnictwa tworzonych przez Ministerstwo Edukacji Narodowej przy udziale wydawców. Wskazuje przy tym i negatywne aspekty tych zjawisk. W jego ujęciu biblioteka publiczna, a zwłaszcza szkoła współcześnie, zawłaszcza czytanie i wpaja jedynie słuszne modele lektury, tak jak w średniowieczu robił to Kościół. Polski czytelnik może jedynie pozazdrościć Francji tego problemu. Przemyślane i wieloetapowe centralnie kierowane działania mające wpłynąć na praktyki lekturowe całych pokoleń są z pewnością i tak lepsze niż chaotyczne i histeryczne zmiany na liście lektur, których zresztą i tak już prawie nikt w całości nie czyta. 12

13 Tropami Annales Głównym tematem książki Rodaka są jednak badania historyczne nad praktykami lekturowymi oraz przeciwstawianie ich zdecydowanie bardziej popularnej i poważanej historii tekstów literackich. Taka analiza ma swoje źródło w antropologii kultury, której przyspieszony rozwój nastąpił we Francji w międzywojniu. Widz raczej niż artysta, czytelnik raczej niż pisarz, słuchacz lub wykonawca raczej niż kompozytor, zwykły człowiek raczej niż geniusz czy bohater taka jest najzwięźlejsza chyba formuła zwrotu, jaki dokonał się w humanistyce europejskiej i światowej, poczynając od lat sześćdziesiątych XX w. W każdym kraju i w każdej dyscyplinie przebiegał on, rzecz jasna, inaczej. Ale we wszystkich dyscyplinach i we wszystkich krajach spowodował z upływem lat zmianę kwestionariuszy badawczych: przesunięcie ich środka ciężkości z pytań dotyczących tworzenia ku pytaniom dotyczącym odbioru pisze we wstępie do publikacji Krzysztof Pomian, starając się ogólnie zasygnalizować zjawisko, które analizują rozmówcy Rodaka. Istotnie, humaniści francuscy pokazują szerokie tło procesów wpływających na praktyki czytelnicze, ich społeczne oraz ekonomiczne przyczyny. Najogólniej rzecz biorąc, można tę działalność wpisywać w obszar zainteresowań antropologicznej historii kultury, na gruncie francuskim zapoczątkowany przez grupę skupioną wokół pisma Annales. Jej podstawowym i zwłaszcza zważywszy na rok powstania Annales : 1929 rewolucyjnym założeniem było zaś stwierdzenie, że fakt historyczny nie jest dany, ale konstruowany przez historyka. W centrum badań historiografii znajduje się więc sam historyk stwierdza Le Goff. Drugim ważnym stwierdzeniem było zauważenie konieczności korzystania przez historyków z metodologii i ustaleń różnych nauk społecznych, w tym przede wszystkim ekonomii oraz socjologii. Dopiero wyposażeni w te narzędzia badacze mogli odejść od historii pokawałkowanej w stronę historii totalnej, od wydarzeniowości w stronę możliwie całościowego opisu. badania wyrosłe z tradycji Annales weszły we Francji do szerszego obiegu pozaakademickiego; interesują się ich wynikami zarówno instytucje państwowe, jak i opinia publiczna Jak w tej perspektywie przedstawiają się badania nad tytułowymi: pismem, książką i lekturą? Najciekawiej odpowiada na to pytanie chyba Roger Chartier. Badacz stwierdza: W naszych nowoczesnych koncepcjach książka to zarazem specyficzna rzecz, przedmiot oraz dzieło (lub zbiór dzieł). Jednocześnie dzieło zakłada istnienie kogoś, kto je stworzył, i to dla kogoś, zakłada zatem istnienie czytelnika [ ]. Teraz ważne jest, by zrozumieć, w jaki sposób czytelnicy zgłębiają znaczenia i konstruują je w zależności zarazem od samego tekstu, jaki otrzymują, jak i od przedmiotu materialnego, dzięki któremu go czytają, oraz od swych własnych kompetencji, przyzwyczajeń i praktyk. Trzeba zrozumieć ten moment, w którym tekst spotyka czytelnika. 13

14 Nowi czytelnicy, nowa literatura W tej perspektywie można badać nowożytność jako okres stopniowego pojawiania się nowych grup czytelniczych oraz ich emancypowania się spod wpływu Kościoła oraz innych instytucji. Zgodnie z ustaleniami historyków wywodzących się z nurtu Annales byliby to kolejno: duchowni, szlachta, urzędnicy, kupcy, mieszczanie i robotnicy i na samym końcu chłopi. Wkraczanie kolejnych grup i warstw społecznych do świata czytania byłoby więc w dużej mierze historią ich emancypacji to w skali makro. W skali mikro francuscy badacze postulują analizę zmieniających się modeli lektury w obrębie tego samego środowiska oraz ich związki z szerszymi przemianami społecznymi oraz ekonomicznymi. To, co i jak czytamy, jest więc dla nich papierkiem lakmusowym pozwalającym na szersze wnioskowanie. Badania wyrosłe z tradycji Annales weszły we Francji do szerszego obiegu pozaakademickiego; interesują się ich wynikami zarówno instytucje państwowe, jak i opinia publiczna. Dzieje się tak, mimo iż samo czytanie książek jako sposób spędzania wolnego czasu jest coraz mniej popularne. Jean Hébrard pyta: Dlaczego mówienie o lekturze jest tak bardzo pasjonujące dla opinii publicznej, podczas gdy wszystkie badania pokazują, że praktyka lektury słabnie?. I, na podstawie badań, odpowiada m.in., że paradoksalnie media elektroniczne wzmacniają potrzebę lektury, choć osłabiają pozycję książki. Warto przy tym dodać, że i metodologia takich analiz coraz wyraźniej odstaje od tego, co właściwie ma być badane czytanie jako czynność czy korzystanie z istniejących fizycznie papierowych książek? Można wymienić jeszcze kilka tematów, wokół których rozmówcy krążą. Są to choćby: antropologia pisma, nowe metody w badaniach archiwistycznych i problematyka zapisów osobistych. Wszystkie one mają swe źródło w założeniu, że badanie praktyk lekturowych jest jednym z najlepszych i najbardziej wartościowych podejść badawczych w nowoczesnej humanistyce. Pewną słabością książki jest natomiast to, że Rodak explicite przyznaje, iż rozmowy te przeprowadza osoba niewątpliwie zafascynowana zarówno osobowościami i dorobkiem naukowym naukowców, jak i samą kulturą Francji. Choć więc Paweł Rodak jest rozmówcą dynamicznym i błyskotliwym, z zasady oddaje pole swoim bardziej znanym interlokutorom. Mimo to wartość Pisma, książki, lektury jest dla polskiego odbiorcy niezaprzeczalna. W naszej akademickiej historii literatury (i ogólnie: historii) badań w typie reprezentowanym przez francuskich uczonych wciąż jest bardzo mało. Analizuje się życie literackie od wieszcza do wieszcza czy dzieje toposów i motywów. Modne coraz bardziej badania nad literaturą popularną różnych okresów także koncentrują się na samych tekstach i ich twórcach, zdecydowanie rzadziej na ich percepcji wśród czytelników. Ten brak na swój sposób starają się wypełnić badaczki feministyczne, które analizują kobiece praktyki lekturowe. Trudno jednak powiedzieć, że to wystarczy. Z pewnością warto, by po narzędzia wypracowane przez rozmówców Rodaka sięgali częściej również akademicy reprezentujący inne nurty naukowe. Paweł Rodak, Pismo, książka, lektura, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego,

15 karzące ramię ponowoczesności MIchAł kuź Redaktor Nowej Konfederacji Przerywanie publicznych debat nie należy do dobrych obyczajów. Surowość sądu w sprawie dotyczącej wykładu prof. Zygmunta Baumana i ulgowe traktowanie innych podobnych wybryków muszą jednak dziwić. Zapadł wyrok w sprawie sympatyków Narodowego Odrodzenia Polski, którzy zakłócili wrocławski wykład prof. Zygmunta Baumana w czerwcu 2013 r. Za wznoszenie okrzyków takich jak Precz z komuną, Dutkiewicz, kogo zapraszasz, Raz sierpem, raz młotem czerwoną hołotę siedem osób poniesie bowiem karę aresztu od 20 do 30 dni. Pozostałym dwunastu zasądzono grzywny w wysokości od tysiąca do 6 tys. zł. Sędzia stwierdził zaś, że zachowanie demonstrantów stanowi manifestację pogardy wobec państwa, wobec prawa, uniwersalnych wartości etycznych. Sędzia Paweł Chodkowski przyznał też przy tym, że kara jest surowa, ale ma mieć działanie prewencyjne. Nie jestem pewien, co ma wspólnego sprzeciw wobec wizyty Baumana z pogardą wobec państwa, i o które dokładnie państwo chodzi. Zatrzymani, owszem, byli głośni, nikomu konkretnemu jednak nie grozili i, jak widać na kamerach, okazywali gotowość jedynie do agresji werbalnej. Protestowali zaś przeciwko zapraszaniu na uczelnię człowieka o biografii co najmniej równie ciekawej co życiorys Güntera Grassa, który, jak wiadomo, służył w Waffen-SS. Choć być może to porównanie dla Grassa nieco krzywdzące. Był on wszak tylko głupim nastolatkiem, który na rok przed końcem wojny zaciągnął się do zbrodniczej formacji. Zygmunt Bauman służył z kolei w Korpusie Bezpieczeństwa Wewnętrznego całkiem świadomie, i to przez wiele lat ( ). Został nawet odznaczony Krzyżem Walecznych. W uzasadnieniu wniosku awansowego z 1950 r. czytamy, że Bauman wzorowo bierze udział w walce z bandami. Przez 20 dni dowodził grupą, która wyróżniła się schwytaniem wielkiej ilości bandytów. Cóż, wystarczy tylko pobieżna znajomość polskiej historii, aby wiedzieć, jakich to bandytów oficer KBW chwytał tuż po wojnie w okolicach Bydgoszczy i co się z tymi bandytami potem działo. Nie ujmuje to naturalnie nic dorobkowi naukowemu Baumana, daje jednak prawo do protestów. Niechęć do niektórych skrajnych środowisk prawicowych 15

16 i ich poglądów nikomu nie daje zaś prawa do stosowania wobec krzykaczy podwójnych standardów. Dla porównania warto przyjrzeć się bowiem, jak analogiczną sprawę dotyczącą zakłócenia wykładu ks. prof. Pawła Bortkiewicza prowadzi prokuratura w Pile. Przypomnijmy, w grudniu zeszłego roku grupa ok. 20 osób bardzo agresywnie przerwała wykład Gender dewastacja człowieka i rodziny odbywający się na Uniwersytecie Ekonomicznym w Poznaniu. Jeden z uczestników w pewnym momencie wskoczył nawet na mównicę. Tak jak w przypadku wykładu Baumana przyjechała więc policja i zatrzymała najbardziej krewkich demonstrantów. W tym przypadku tylko trzech. Tydzień temu prokurator Maria Wierzejewska-Raczyńska z Piły oznajmiła jednak reporterom Radia Merkury, że śledztwo w sprawie napaści na policjantów i naruszenia miru domowego (zakłócenia wykładu) wkrótce zostanie umorzone. Główni oskarżeni mogą więc spać spokojnie. Sprawdza dotyczy już tylko tego, czy policjanci nie przekroczyli swoich uprawnień, oraz tego, czy faktycznie nawoływano do zbrodni, gdy znajomi oskarżonych chcieli wedrzeć się na komisariat. Cóż, najwidoczniej w tym przypadku nikt nie uchybił jednak uniwersalnym wartościom etycznym ani nie wykazywał pogardy wobec państwa. Zaznaczam przy tym, że nie jestem sympatykiem skrajnej prawicy. Wprost przeciwnie, sam z pewnym rozbawieniem odkryłem niedawno za pomocą Facebooka, że jestem dla niektórych jej przedstawicieli amerykańskim ścierwem vel rebe Kuziem. Niechęć do pewnych środowisk nie może jednak być pretekstem do naginania prawa czy też zakłamywania historii. Bauman, słynny filozof ponowoczesności, imponuje mi swą krytyką filozofii moderny, która w jego ujęciu prowadzi wprost do totalitaryzmu. Szkoda tylko, że nigdy nie wyraził cienia skruchy za to, że totalitaryzm znał również z własnej praktyki zawodowej. W wywiadach zarzeka się, iż jedynie siedział w biurze. Kiedy natomiast dziennikarka angielskiego Guardiana zapytała go, czy sądzi, iż jego praca miała dla kogokolwiek negatywne konsekwencje, stwierdził, że nie uważa, aby tak było, że był częścią czegoś większego. dla porównania warto przyjrzeć się, jak analogiczną sprawę dotyczącą zakłócenia wykładu ks. prof. bortkiewicza prowadzi prokuratura w Pile Wymiar sprawiedliwości, który za te same wykroczenia jednych skazuje na miesiąc aresztu, a innych puszcza wolno, też jest czymś większym. Okazuje się bowiem, że z pozoru płynna, miękka i liberalna postmoderna nie różni się aż tak bardzo od noszącego wojskowe buciory klasycznego modernizmu. Ona także łagodnie traktuje tych, którzy ją chwalą i chcą jedynie większego przyspieszania ( Zapraszamy wszystkich na rozpad rodziny! wołał anarchista, który wskoczył na mównicę ks. prof. Bortkiewicza). Reszcie ponowoczesność chętnie pokazuje zaś swoje karzące ramię. 16

17 Nikt nie umrze za wilno JAcek bartosiak Stały współpracownik Nowej Konfederacji Europejskie państwa NATO niemal w ogóle nie mają lądowej zdolności wojskowej. Nie dziwią więc raporty o tym, że Sojusz nie sprostałby konfliktowi z Rosją. Wyciek wewnętrznego raportu NATO do tygodnika Der Spiegel był zapewne kontrolowany. Można się bowiem było z przecieku dowiedzieć, że z jednej strony NATO nie jest w stanie obecnie powstrzymać Rosji, gdyby ta chciała dokonać inwazji na Europę Środkowo-Wschodnią. Z drugiej zaś artykuł podkreślał, iż Niemcy nie mają najmniejszego zamiaru Sojuszu dozbrajać ani też prężyć muskuły poprzez zwiększenie obecności wojsk amerykańskich. By nie drażnić Rosji, Berlin woli bowiem rozwiązywać konflikty dyplomatycznie. Niemiecki czytelnik nie dowiedział się zatem niczego nowego, wzmocnieniu uległo tylko to, co jego rząd już od jakiegoś czasu jasno dawał do zrozumienia. Przekaz był tym razem tylko wyraźniejszy i podzielony na dwie płaszczyzny: militarną i polityczną. Na płaszczyźnie wojskowej raport stwierdza, po pierwsze, że z wojskowego punktu widzenia państwa bałtyckie są w razie agresji Rosji nie do obrony. Istotnie, aby je obronić, musiałyby na ich terenie stacjonować wojska natowskie, a niestety nie stacjonują. Przesądza więc geopolityka. Wystarczy spojrzeć na mapę i zastanowić się, jakimi szlakami wojska Sojuszu musiałyby do Wilna, Rygi i Tallinu dotrzeć. Raport ujawniony przez Der Spiegel nie odkrywa w tym sensie Ameryki. Drugi wojskowy wątek jest taki, że państwa NATO w Europie Środkowej potrzebowałyby aż sześciu miesięcy, by odpowiedzieć Rosji. Tu również Der Spiegel nie odkrywa Ameryki. Europejskie państwa NATO niemal w ogóle nie mają zdolności wojskowej w sensie lądowym. Bundeswehra ma obecnie mniej czołgów niż Polska. Armia francuska przechodzi właśnie redukcje. Amerykanie mają w Europie tylko jeden batalion pancerny, a i to raczej jednostka szkoleniowa. Plany naszego dowództwa mówiące, że w razie agresji rosyjskiej kilka dywizji przychodzi nam z pomocą, są fikcją, bo tych wojsk już nie ma. W Europie na ten stan rzeczy złożyły się redukcje, przyjęcie modelu armii interwencyjnych oraz kryzys gospodarczy. Teraz Niemcy piszą to wreszcie otwarcie. 17

18 Natomiast co do aspektu politycznego publikacji Der Spiegla, to trzeba podkreślić, że od kilku lat Niemcy prowadzą swoją niezależną od Stanów Zjednoczonych politykę międzynarodową. Antagonizowanie Rosji, która dla Niemiec jest źródłem surowców i ważnym rynkiem zbytu produkcji przemysłowej, nie jest zaś Berlinowi na rękę. Jeśli więc odrzucić aksjologię, prawa człowieka, demokratyczny ład itd., to w interesie Niemiec nie są silne Stany Zjednoczona i silne NATO w Europie. W ich interesie są tylko silne Niemcy. By rosnąć w siłę, Berlin chce zaś spokoju w Europie Środkowej. W tym celu musi się zaś układać z Rosją, a nie budować warownię. Niemcy w związku z tym mają w tej sprawie sprzeczne interesy zarówno z Ameryką, jak i z Polską oraz innymi krajami od Skandynawii po Bałkany (międzymorze). Po części zaś mają wspólne interesy z Rosją. Berlin na szczęście na razie nie uważa, aby Polska miała stać się strefą wpływów Rosji ani też nie godzi się na to w dalszej przyszłości. Niemcy boją się natomiast, że Polska może się stać zbyt ważnym satelitą Stanów Zjednoczonych, ich bastionem w Europie. To zmniejszyłoby możliwość oddziaływania Berlina na Mitteleuropę. Dlatego też jest on przeciwny stacjonowaniu amerykańskich wojsk lądowych w Polsce. Amerykanie na razie też się zresztą do tego nie kwapią, bo mają znacznie poważniejsze wyzwania na Pacyfiku. NATO zaś polega na sile amerykańskiej, bez niej jest tylko wydmuszką. Z punktu widzenia Polski już widać, że Sojusz Północnoatlantycki nie działa tak jak trzeba. I to jednak nie powinno nas zbytnio dziwić. Warto tu podkreślić, że kolektywne, międzynarodowe systemy bezpieczeństwa nigdy jeszcze dotąd nie zadziałały w przypadku, kiedy agresorem było jedno ze światowych mocarstw. Pewne pocieszenie powinno nam dawać chyba tylko to, że Niemcy traktują jako swój bezpośredni protektorat. Berlin nie pozwoli więc raczej Rosji na finlandyzację Polski, choć chce równocześnie, aby Rosja stabilizowała wszystko, co znajduje się na wschód od Bugu. Amerykanie ze swej strony także postrzegają Polskę jako drzwi do eurazjatyckiego heartlandu. A jak to ujął Mackinder: Kto kontroluje heartland, ten kontroluje świat. Dlatego pomimo swojej relatywnej słabości USA nie mogą sobie naszego regionu zupełnie odpuścić. Niemcy boją się, że Polska może się stać zbyt ważnym satelitą stanów Zjednoczonych, ich bastionem w europie. To zmniejszyłoby możliwość oddziaływania berlina na Mitteleuropę Co do zasady, Polska w tej sytuacji powinna jednak tak dalece, jak to tylko możliwe, polegać na sobie. Prowadzić zręczną grę dyplomatyczną i agresywnie rozbudowywać swoją armię. W kwestiach bezpieczeństwa musimy naturalnie nadal współpracować z USA bardziej niż z Europą. Jednocześnie jednak musimy walczyć o jak najdalej idącą autonomię. Pomimo naszego peryferyjnego statusu. 18

19 kremlowski książę krzysztof RAk Publicysta, ekspert ds. stosunków międzynarodowych Według Pawłowskiego Rosja nie jest państwem w sensie instytucji znanej nam z zachodniej Europy. To, co obserwujemy jako instytucję, stanowi tylko fasadę. Gleb Pawłowski opublikował niedawno książkę System Federacji Rosyjskiej i wojna. De principatu debili (o słabej władzy). Warto na nią zwrócić uwagę z dwóch powodów: autora i wizji Putinowskiej Rosji. Pawłowski przed laty był jednym z głównych polittechnologów Kremla. Jest uważany za współtwórcę (obok Władysława Surkowa) takich konceptów jak suwerenna demokracja, czy wertykał władzy, określających system władzy w Rosji w ostatnich 20 latach. Był bliskim współpracownikiem prezydenta Miedwiediewa. Po powrocie do władzy Putina popadł w niełaskę. Nadal jednak flirtuje z kremlowskim Księciem, czego przykładem jest omawiana tutaj, wyraźnie inspirowana dziełem Machiavellego, książka. Pierwotny tytuł pracy Niccolò Machiavellego brzmiał bowiem De principatibus (o władzach), do czego w swoim tytule dość przewrotnie nawiązuje Pawłowski, dopisując niejako rosyjskie rozdziały do klasycznego dzieła. Państwo na niby Według Pawłowskiego Rosja nie jest państwem w sensie instytucji znanej nam z zachodniej Europy. To, co obserwujemy jako instytucję, stanowi tylko fasadę. Dlatego Pawłowski posługuje się terminem system Federacji Rosyjskiej (w skrócie system FR ). Prawdziwa władza znajduje się w państwie równoległym (Pawłowski nazywa ją też władzą równoległą ). Na ów twór składa się przede wszystkim Putin i jego drużyna. Władza w Rosji nie ma zatem charakteru instytucjonalnego, lecz personalny. Tak jak nie ma państwa (narodowego), tak i nie istnieje społeczeństwo (obywatelskie). Dlatego Pawłowski najczęściej mówi o ludności (nasielienije). W Rosji nie istnieją dobrze znane nam instytucje społeczne i jeśli chcemy ją zrozumieć, musimy wziąć w nawias typowe dla nauki zachodniej myślenie w kategoriach instytucji. 19

20 Aby zrozumieć Rosję, trzeba więc dokonać swoistej redukcji socjofenomenologicznej. Najlepiej nie używać takich kategorii jak państwo i społeczeństwo. Trzeba nowego języka i teorii socjologicznej. Znaleźć je możemy w pracach politologów i polittechnologów rosyjskich, w opracowaniach przygotowanych przez rosyjskie think tanki. Problem w tym, że tytuły te są mało znane w Polsce i na Zachodzie. Jeśli zaś Rosja nie jest normalnym państwem, to i opisywanie zachowania Rosji na arenie międzynarodowej za pomocą takich kategorii jak racja stanu czy narodowe interesy może prowadzić do błędnego ujmowania rzeczywistości. Te kategorie odnoszą się bowiem do znanego nam z tradycji zachodniej państwa narodowego. Krąg władzy Według Pawłowskiego władzę w Rosji w gruncie rzeczy sprawuje około tysiąca osób skupionych w kilku kręgach. Najważniejszy liczy kilkadziesiąt osób i składa się z Putina i jego drużyny. To drużyna nie pozwala na instytucjonalizację władzy. To jest w jej interesie. Co więcej, nie pozwala ona Rosji dostosować się do wyzwań wewnętrznych i zewnętrznych. Drużynę wspomaga tzw. klasa premialna. Jest to grupa ok osób niewybieralny elitarny krąg władzy RF. Tam podejmowane są wszystkie najważniejsze decyzje dotyczące Rosji. Na ten elitarny krąg zwykli Rosjanie nie mają żadnego wpływu. Istotą systemu FR jest kontrola nad obrotem surowcami. Putin, drużyna i klasa premialna zajmują się handlem tymi surowcami z zagranicą i czerpaniem z tego procederu ogromnych zysków. Racją istnienia systemu FR jest zachowanie osobistej władzy i powiększanie majątków przez Putina, drużynę i klasę premialną. Imperium czy potęga Rosji mają charakter drugorzędny. Putin, wywołując kryzys ukraiński, próbuje uciec do przodu. kreml nie jest głuchy i ślepy i na poważnie bierze ostrzeżenia polittechnologów, ekspertów i intelektualistów Do Rosji Putina i drużyny nie można jednak stosować kategorii racji stanu. Działalność władzy w systemie FR nie ma z nią nic wspólnego. Interes Putina et consortes polega na tym, aby Rosja pozostała jak najdłużej tzw. mocarstwem surowcowym. Handel surowcami zapewnia im osobistą władzę i ogromne pieniądze. Natomiast w interesie Rosji jako struktury quasi-państwowej jest odejście od tego modelu gospodarczego i wykorzystanie surowców do modernizacji gospodarki. W tym wypadku jednak pieniądze ze sprzedaży surowców nie zasilałyby kieszeni Putina, drużyny i klasy premialnej. Tak więc albo-albo; albo modernizacja i interes publiczny (kategoria w ogóle trudna do zastosowania do Rosji), albo ogromne dochody dla tysiącosobowej grupy trzymającej władzę. Z tych samych powodów nie da się tłumaczyć polityki rosyjskiej w kategoriach geopolityki; w szczególności w kategoriach eurazjatyckiej koncepcji Aleksandra Dugina. Jedną bowiem z jej podstawowych 20

21 przesłanek jest klasyczna zachodnia geopolityka, której podstawowym pojęciem jest ekspansywne imperium. Według Dugina Rosja jest takim kontynentalnym imperium, które rywalizuje o władzę nad światem z imperium morskim (USA). Przesłanką tej koncepcji jest typowa dla Zachodu tożsamość interesu grupy sprawującej władzę i kierowanej przez nią struktury państwowej. Jednak w przypadku systemu Putinowskiego, o czym mówiłem wyżej, takiej tożsamości nie ma, ponieważ w gruncie rzeczy jest tylko interes klasy premialnej. Nie znaczy to jednak, że Dugin nie jest do niczego Putinowi potrzebny. Wręcz przeciwnie. Pomaga on swoimi koncepcjami ukryć prawdziwą naturę rosyjskiego Księcia. Putin, wskazując na Dugina, może wywołać wśród Rosjan przekonanie, że jego władza służy nie tylko wzbogacaniu się quasi-mafijnej grupy będącej właścicielami Rosji. W rzeczywistości jednak Rosja z obecnym systemem władzy jest niezdolna do prowadzenia polityki imperialnej. Musiałaby się w tym celu zmodernizować. Tymczasem system FR nigdy sam z siebie się nie zmodernizuje. To znaczyłoby bowiem, że władcy Rosji popełniliby samobójstwo. Kontinuum zła Pawłowski to polittechnolog cyniczny, pisze więc: Zbrodniczość»systemu FR«jest tak trywialna, że upór trwania w złu jest zbyteczny. [ ] Rosja to kontinuum zła. Władza w Rosji nie ma żadnej silnej i trwałej legitymizacji. Wpadła więc na pomysł, aby zdemoralizować Rosjan. W ten sposób utrwala ona swoje panowanie nad 140 mln ludzi. Drużyna z zepsucia czyni normę. Państwowym dogmatem jest przekonanie, że ludność skażona jest sprzedajnością. Osoba sprzedajna jest bowiem przydatna dla władzy. Warto też dodać, że demoralizacja to nie tylko sposób na politykę wewnętrzną, ale również bardzo skuteczne narzędzie na arenie międzynarodowej. Najbardziej znanym przykładem jest były kanclerz Niemiec Gerhard Schröder. Przypuszczam, że żadne państwo nie dysponuje tak wielką lewą kasą jak Putin i jego drużyna. Stąd mają oni tak wielu zwolenników w Europie Zachodniej. Nie brak ich także w Polsce. No bo jak wyjaśnić, że polscy politycy od dwóch dziesięcioleci uzależniają Polskę od dostaw drogiego gazu z Rosji? Siła w słabości Rosja jest słaba, ponieważ nie ma swojej instytucjonalnej formy. Jednak z drugiej strony amorficzność decyduje o jej sile. Dzięki niej może łatwiej przystosować się do zmieniających się okoliczności wewnętrznych i zewnętrznych. Ta, jak ją nazywa Pawłowski, zwinność Rosji powoduje, że jej historyczny rozwój ma charakter sukcesywnych katastrof. To główna teza historiozoficzna nauczyciela Pawłowskiego Michaiła Gieftiera. Pawłowski prognozuje, że Rosja znajduje się właśnie w przededniu takiej katastrofy. Jej przyczyną jest konieczność dostosowania się systemu FR do nowego otoczenia międzynarodowego. Pawłowski, opisując ów kryzys, używa języka ezopowego. System FR to generator chaosu. Świat dziś znajduje się w sytuacji analogicznej do tej sprzed roku Jakkolwiek nie jest jeszcze przesadzone, czy wielka wojna rzeczywiście wybuchnie. Rzeczywiście, w Rosji od kilku lat panuje przekonanie, że zbliża się nie- 21

22 uchronny kryzys. Podzielany jest on przez wielu ekspertów i intelektualistów. I to zarówno tych związanych z władzą, jak i opozycyjnych. Kryzys spowoduje perturbacje międzynarodowe. Źródłem kryzysu jest nieefektywny system sprawowania władzy w Rosji. Putin, wywołując kryzys ukraiński, próbuje uciec do przodu. Kreml nie jest głuchy i ślepy i na poważnie bierze ostrzeżenia polittechnologów, ekspertów i intelektualistów. Zamiast czekać, aż kryzys wewnętrzny w Rosji stopniowo rozleje się na obszar postsowiecki, Putin sam prowokuje wojnę. W ten sposób dokonuje wewnętrznej konsolidacji, która w jego mniemaniu przeciwdziałać będzie procesom destabilizacyjnym. Celem wojny na Ukrainie jest więc obrona status quo; obrona systemu FR przed jego wrogami i kryzysem. Krótko mówiąc, chodzi o utrzymanie się u władzy Putina i jego drużyny, a nie o restytucję imperium. Gleb Pawłowski, Система РФ в войне 2014 года. De Principatu Debili [Sistema RF w wojne 2014 goda. De Principatu Debili] 2014, Ewropa 22

23 Wesprzyj nas Dzięki Darczyńcom Nowa Konfederacja powstała i działa. Dzięki Darczyńcom będzie mogła nadal istnieć i rozwijać się. Dlatego prosimy o wsparcie! Każda złotówka, jeśli ma charakter stałego zlecenia przelewu, ma dla nas istotne znaczenie. Wpłaty prosimy kierować na rachunek bankowy wydawcy Nowej Konfederacji, Fundacji Nowa Rzeczpospolita: (Getin Bank) W tytule przelewu prosimy wpisać: darowizna na cele statutowe. Dlaczego warto nas wspierać? Rynek w obecnej postaci nie sprzyja poważnej debacie o państwie i polityce. Dowodem są wszechobecne i pogłębiające się procesy tabloidyzacji i upartyjnienia mediów opiniotwórczych. Z drugiej strony, zaawansowana wiedza o polityce jest coraz częściej dostępna jedynie dla nielicznych i za coraz większymi opłatami. W Polsce dochodzi do tego problem finansowania wielu ośrodków opiniotwórczych zza granicy i głęboki kryzys mediów (z nazwy) publicznych. Jeśli ten trend ma się odwrócić, potrzebny jest alternatywny, obywatelski model finansowania mediów. Dobrowolny, stały mecenat wystarczająco dużej liczby Polaków umożliwi nam stworzenie prężnego ośrodka intelektualnego. Niezależnego zarówno od partii, od wielkiego kapitału, od gustów masowej publiczności, jak i od zagranicznych ośrodków. I dostarczenie darmowej, zaawansowanej wiedzy o polityce zainteresowanym nią obywatelom. Nowa Konfederacja to (na gruncie polskim) projekt pionierski także pod względem sposobu finansowania. Działamy bowiem właśnie dzięki mecenatowi obywatelskiemu. Każde stałe zlecenie przelewu jest ważne! Dołącz do grona naszych Darczyńców i wspieraj media naprawdę publiczne! Darowizny na rzecz fundacji są w Polsce (art. 16 ustawy o fundacjach) zwolnione z podatku. Co więcej, podlegają odliczeniu od podatku zarówno przez osoby fizyczne, jak i prawne, zgodnie z przepisami ustaw o podatku dochodowym od osób fizycznych i prawnych. 23

24 O nas Nowa Konfederacja to pierwszy w Polsce internetowy tygodnik idei. Koncentrujemy się na tematyce politycznej o znaczeniu strategicznym. NK to medium misyjne, tworzone przez obywateli dla obywateli. Jako pierwsi w Polsce działamy profesjonalnie wyłącznie dzięki wsparciu Darczyńców. Stawiamy sobie trzy cele główne. Po pierwsze, chcemy tworzyć miejsce poważnej debaty o państwie i polityce. Dziś takiego miejsca w Polsce brakuje. Wskutek postępujących procesów tabloidyzacji oraz uzależnienia mediów opiniotwórczych od partii i wielkiego kapitału, brak ten staje się coraz bardziej dotkliwy. Stąd, w środowisku skupionym dawniej wokół kwartalnika Rzeczy Wspólne poszerzonym po rozstaniu z Fundacją Republikańską w kwietniu 2013 o nowe osoby powstał pomysł stworzenia internetowego tygodnika idei. Niekomercyjnego i niezależnego medium, wskrzeszającego formułę głębokiej publicystyki. Mającego dostarczać zaawansowanej wiedzy o polityce w przystępnej formie. Nasz drugi cel to pełnienie roli pośrednika między światem ekspercko-akademickim a medialnym. Współczesna Polska jest intelektualną półpustynią: dominacja tematów trzeciorzędnych sprawia, że o sprawach istotnych mówi się i dyskutuje rzadko, a jeśli już, to zazwyczaj na niskim poziomie. Tym niemniej, w świecie akademickim i eksperckim rodzą się niekiedy ważne diagnozy i idee. Media głównego nurtu przeważnie je ignorują. Nowa Konfederacja ma je przybliżać. Cel trzeci to aktualizacja polskiej tradycji republikańskiej. Republikanizm przyniósł swego czasu Polsce rozkwit pod każdym względem. Uważamy, że jest wciąż najlepszym sposobem myślenia o polityce i uprawiania jej. Co więcej, w dobie kryzysu demokracji, jawi się jako zarazem remedium i alternatywa dla liberalizmu. Jednak polska tradycja republikańska została w dużym stopniu zapomniana. Dążymy do jej przypomnienia i dostosowania do wymogów współczesności. Dlaczego konfederacja? Bo to instytucja esencjonalna dla polskiej tradycji republikańskiej związek obywateli dążących razem do dobra wspólnego w sytuacji, gdy inne instytucje zawodzą. W naszej historii konfederacje bywały chwalebne (konfederacja warszawska 1573 r., sejmy skonfederowane jako remedium na liberum veto), bywały też zgubne (Targowica). Niemniej, zawsze były potężnym narzędziem obywatelskiego wpływu na politykę. Dzisiejszy upadek debaty publicznej domaga się nowej konfederacji! 24