Mechanizmy i instytucje gospodarki rynkowej

Transkrypt

1 Mechanizmy i instytucje gospodarki rynkowej dr Joanna Tyrowicz jtyrowicz@wne.uw.edu.pl /Na podstawie J. Wilkin & D. Milczarek/

2 Kilka pytań Dlaczego jedne kraje są biedne, a inne bogate? Co określa kształt reform? Dlaczego używamy Windows? Dlaczego używamy klawiatury QWERTY? Dlaczego szympansy nie sięgają po banany? Instytucje są w głowach ludzi, a nie w rzeczach i strukturach materialnych Douglas North 2

3 Kultura korporacyjna Umieścić pięć szympansów w jednym pokoju. 2. Zawiesić banana przy suficie i ustawić drabinę pozwalającą dotrzeć do banana. Upewnij się, że nie ma innego sposobu by schwytać banana. 3. Zainstalować system, który będzie miał za zadanie wylać lodowatą wodę w całym pomieszczeniu (przez sufit!), jak tylko któryś z szympansów zacznie wchodzić po drabinie. 4. Szympansy szybko się nauczą, że nie należy wdrapywać się na drabinę. 5. Po jakimś czasie wyłączyć system polewania wodą oraz zastąpić jednego z szympansów nowym. Ten ostatni wejdzie po drabinie i nie wiedząc czemu, dostanie bęcki od innych. Zastąp jeszcze jednego ze starych szympansów nowym. Ten też dostanie bęcki, i to szympans nr 6, (ten, który był przed nim wprowadzony) będzie bił najmocniej.

4 Kultura korporacyjna Kontynuować wymianę starych szympansów na nowe aż będą same nowe. Zauważysz, że żaden z nich nie będzie się starał wchodzić na drabinę, a jeżeli trafi się jeden, który o tym choćby pomyśli, to na pewno dostanie bęcki od pozostałych. 7. Najgorsze jest to, że żaden z nich nie wie, dlaczego... Tak rodzi się funkcjonowanie i logika każdej instytucji. Teraz wiesz: jaki jest proces, dlaczego przyspiesza się wymianę dinozaurów na młodych, dlaczego nie dostaniesz banana, i dlaczego twój współpracownik staje się twoim najgorszym wrogiem! 4

5 Plan wykładu Część pierwsza Ekonomia instytucjonalna i nowa ekonomia instytucjonalna (North, Commons, Williamson) Teoria praw własności Teoria kontraktu i teoria agencji Teoria kosztów transakcyjnych Część druga Instytucje formalne vs. nieformalne? Teoria gier? Zawodność rynku i zawodność państwa, a instytucje Przykład: system finansowy gospodarki 5

6 O instytucjach zazwyczaj Są stałe lub o zewnętrznym charakterze. Ekonomia nauką ścisłą (sformalizowaną) Ekonomia uniwersalną logiką gospodarowania Ekonomia naczelną zasadą zachowań ludzkich we wszystkich dziedzinach życia [Gary Becker] W opozycji to tego stwierdzenia: Instytucjonalizm Nowa ekonomia instytucjonalna (NIE), w tym: Teoria organizacji i Nowa teoria firmy Teoria wyboru publicznego Nowa ekonomia polityczna, Law&Economics 6

7 Od jaskiniowca do bankowca Podział pracy Specjalizacja Koordynacja Rynek Informacja Normy Organizacje 7

8 John R. Commons Instytucje możemy zdefiniować jako społeczne ramy kontroli, wyzwalania oraz ukierunkowania działań indywidualnych. Nie można izolować procesów ekonomicznych (ceteris paribus) Panta rei Rola woli ludzkiej (kategoria violition) i systemu wartości (weberowski typ idealny!) Ekonomia dla polityki gospodarczej (a nie dla siebie) Rola kultury (Weber), substantive economics 8 J. R. Commons, M. Mitchel, Gunnar Myrdal

9 Douglas North W jaki sposób możemy wyjaśnić utrzymywanie się ubóstwa w świecie obfitości? Jeśli znamy źródła bogactwa, to dlaczego ubogie kraje nie zastosują po prostu polityki prowadzącej do bogactwa?... Musimy stworzyć bodźce by ludzie inwestowali w bardziej efektywne technologie, podnosili swą wiedzę i umiejętności i organizowali efektywne rynki. Takie bodźce tkwią w instytucjach Douglas North 9

10 Douglas North Instytucje to reguły gry w społeczeństwie lub, bardziej formalnie, to społecznie stworzone ograniczenia, które kształtują ludzkie interakcje. Instytucje to podstawowe struktury przy pomocy których jednostki ludzkie w całym okresie swej historii formują ład pozwalający na zmniejszenie niepewności związanej z wymianą. 10

11 Oliver Williamson Markets and Hierarchies (1975) Wymiana rynkowa oraz organizacje to pojęcia równoległe. Cztery poziomy badań zjawisk społecznych: 1. Sfera instytucji nieformalnych, 2. Sfera instytucji formalnych, 3. Sfera struktur zarządzania, 4. Sfera alokacji zasobów. Różne tempo zmian dla różnych poziomów instytucji /slow moving vs. fast moving institutions, Gerard Roland/ 11

12 Podstawowe obiekty Własność określenie praw własności Kontrakt sposób określania praw własności Koszt transakcyjny koszty tego sposób Rynek hierarchia do jakiego stopnia komplementarne, a do jakiego substytucyjne? 12

13 Prawa własności Kilka przykładów: Syrenka warszawska (=> dobra publiczne) kanarek urodzony w samolocie Środowisko (=> efekty zewnętrzne) budowa dróg (=> dobra publiczne) Wnioski (czyli pytania): 1. Co to jest własność (usus/abusus/fructus)? 2. Co można posiadać prywatnie, a czego nie? 3. Jak ustanawiać prawa własności (path dependency!)? 4. Jak chronić i egzekwować prawa własności? 13 Property laws property rights

14 Określanie praw własności Problem dóbr publicznych i efektów zewnętrznych Efekt zewnętrzny i dobra publiczne Przykład: pociągiem jadą palacze i niepalący jak się porozumieć? Problem efektywnej alokacji Przykład: bilety na Stinga w promocji Orange 14

15 Zachowania? 15 Zakres uprawnień własnościowych a wartość towaru. Wartość licencji radiowej (z prawem transferu lub nie), Wartość ziemi rolniczej (z ograniczeniami lub nie). Prawa własności a bodźce: Wyłączność własności => bodziec do zastosowania przedmiotu własności, gdzie da nam ona największą wartość Możliwość swobodnego przekazywania (transferowania) własności => bodziec do przesunięcia przedmiotów własności (zasobów) od mniej do bardziej produktywnych właścicieli Konstytucyjne gwarancje własności => rozdzielenie gromadzenie zasobów ekonomicznych (bogactwa) od gromadzenia władzy politycznej Sytuacja własności hipotecznej po 1945 r.

16 Ekonomiczna teoria własności Normatywny teoremat Hobbes a: Ustanawiaj prawo w taki sposób, aby minimalizować szkody jakie niosą niepowodzenia porozumień prywatnych. Normatywny teoremat Coase a: Kształtuj prawo w taki sposób, aby usunąć przeszkody w osiąganiu porozumień prywatnych. Czy i jak prawo własności (instytucja prawa własności) ułatwia transfer zasobów i zawieranie prywatnych transakcji? 16

17 Prawa własności a efektywność Przy zerowych kosztach transakcji zasoby trafiają do najbardziej efektywnych zastosowań niezależnie od swoich pierwotnych lokacji Ronald Coase 17

18 Kontrakt i teoria agencji Problem agencji: zależność jednego podmiotu od działalności drugiego, przy czym temu drugiemu zleca się pewne zadanie do wykonania (pryncypał i agent) kierownik podlegli pracownicy, akcjonariusze menedżerowie, właściciel ziemski dzierżawca, bank pożyczkobiorca, w ramach rynku albo w ramach organizacji Na czym polega problem? Asymetria Informacji (przy kosztownym monitoringu) /Ackerlof/ Rozbieżność celów (rozłączne funkcje celu) 18

19 Kontrakt i teoria agencji Kluczowe zagadnienie: mechanizm motywowania - KONTRAKT Partnerzy kontraktu mogą: Być negatywnie dobrani (adverse selection) Nie oprzeć się pokusie nadużycia (moral hazard) Ukrywać informację i działania Sygnalizowanie (signalling) oraz przeglądanie (screening) Signalling /Michael Spence/ Screening /Ackerlof/ 19

20 Optymalny kontrakt Bodźce i podział ryzyka czy istnieje? Zasada informacyjności: koszt motywowania agenta rośnie wraz ze wzrostem trudności obserwowania jego wysiłku. siła motywowania agenta powinna być tym większa im wyższe są krańcowe korzyści z jego działalności i im większa dokładność obserwacji jego wyników. tym więcej powinno się przeznaczać nakładów na monitorowanie agenta, im bardziej reaguje on na monitorowanie Zasada mechanizmu zapadki (ratchet effect): wyznaczanie agentowi przyszłych zadań na podstawie osiągania zadań w przeszłości => agent minimalizuje oczekiwania, 20

21 Czas w kontraktach (adaptacje) Adaptacje rynkowe (adaptacja autonomiczna) przez niezależnych partnerów + mechanizm rynkowy (cenowy) sposób dostosowania: wejścia i wyjścia Adaptacja kooperacyjna (administracyjna) poprzez struktury hierarchiczne. świadoma kooperację między partnerami transakcji koszty adaptacji = koszty administrowania. Wyspecjalizowane i niewyspecjalizowane wymiany 21

22 Formy kontraktu, czas i specjalizacja Rynek Organizacja Hybryda Charakter zasobów????????? Jak często transakcje?????????? Stopień niepewności????????? 22

23 Kontrakt i co dalej... Róbta, róbta ja wam za to nie bójta się... Sąsiad oferuje sąsiadowi używany samochód za $1 tys. Jeden sąsiad dostaje pieniądze, a drugi kluczyki. Zaskoczony nabywca dowiaduje się, że kluczyki pasują nie do Cadillaca stojącego przed domem, lecz rdzewiejącego Chevroleta na podwórzu. Ms. Daisy zachęcona reklamą zamawia za ciężkie pieniądze rewelacyjny środek na skuteczne odchudzanie. Dostaje tabliczkę do powieszenia na lodówce: jedz mniej. Egzekwowalność? Czy? I jak? 23

24 Kontrakt doskonały? Jeśli kontrakt (= zobowiązanie) jest w pełni egzekwowalny i w pełni odpowiada celom obu stron to możemy go uznać za kontrakt doskonały (i gwarantujący efektywną alokację!). Jeśli nie => kontrakt niepełny Organizacja jako kontrakt niepełny... W świecie neoklasycznym nie ma znaczenia czy kapitaliści zatrudniają pracowników czy pracownicy zatrudniają kapitalistów. /Paul Samuelson/ Granice przedsiębiorstwa 24

25 Granice przedsiębiorstwa 25 Ronald Coase: wybór form zależy od wysokości kosztów transakcji, w przypadku transakcji jednorazowych i krótkookresowych przewagę ma alokacja rynkowa, w innych przypadkach lepszym rozwiązaniem jest organizacja przedsiębiorstwa, odmienne mechanizmy alokacji powodują powstawanie odmiennych kosztów transakcji, w małych grupach administrowanie jest bardziej efektywne, im większa grupa (firma), tym większe koszty administracyjne i bardziej efektywny mechanizm cenowy. Przedsiębiorstwo jako sieć zintrenalizowanych kontraktów; Porównanie krańcowych kosztów transakcji w organizacji i transakcji rynkowych;

26 Teoria kosztów transakcyjnych Koszty transakcji = zawarcia i realizacji kontraktu Według Olivera Williamsona Ex ante: Koszty poszukiwania informacji (o cenach i właściwościach towarów, o potencjalnych nabywcach, sprzedawcach i ich cechach) Koszty negocjacji z nabywcami (lub sprzedawcami) Koszty sporządzenia kontraktu Ex post: Koszty monitorowania drugiej strony kontraktu Koszty egzekwowania kontraktu i ściągania odszkodowań, gdy druga strona nie dotrzyma swoich zobowiązań Koszty ochrony praw własności przed osobami trzecimi 26

27 Teoria kosztów transakcji Według Douglasa Northa: Wynikają z konieczności zaangażowania zasobów w celu mierzenia, monitorowania i egzekwowania kontraktów. Jednym z najważniejszych składników jest egzekwowania praw własności. Instytucje określają zarówno koszty transformacji (tradycyjne koszty produkcji), jak i koszty transakcji. Koszty transakcji wynikają również z realizacji wszelkiego rodzaju polityk gospodarczych. 27

28 Tarcie i smar Koszty transakcji w gospodarowaniu to samo co tarcie w zjawiskach fizycznych, a instytucje to rodzaj smaru ułatwiającego transakcje. Janos Kornai 28

29 Dziękuję za uwagę! Slajdy przygotowane na podstawie materiałów dydaktycznych przygotowanych przez prof. dr hab. Jerzego Wilkina oraz dr Dominikę Milczarek w ramach wykładu Instytucje gospodarki rynkowej prowadzonego na WNE UW. 29