Przez tysiąclecia i wieki Program nauczania historii w gimnazjum

Transkrypt

1 Paweł Milcarek, Marek Robak Przez tysiąclecia i wieki Program nauczania historii w gimnazjum WSTĘP Program nauczania Przez tysiąclecia i wieki ukazuje cele edukacyjne, treści merytoryczne, zadania szkoły i nauczyciela związane z nauczaniem historii w klasach 1 3 gimnazjum. Realizuje zapisy podstawy programowej kształcenia ogólnego dla gimnazjów (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17). Zarówno program, jak i zbudowany na jego podstawie cykl podręczników do historii służą szeroko rozumianej edukacji obywatelskiej, tj. kształtowaniu u uczniów postaw patriotycznych, ułatwieniu im identyfikacji kulturowej i religijnej oraz kształtowaniu systemu wartości umożliwiającego przyszłym świadomym obywatelom aktywny udział w życiu kulturalnym, społecznym i politycznym kraju. Zadania te będą zrealizowane, jeżeli podczas edukacji historycznej w gimnazjum uczniowie uzyskają wiedzę pozwalającą im zrozumieć, na czym polegają więzi między osobą i różnymi wspólnotami oraz prymat dobra wspólnego wobec dobra prywatnego, a także ukształtują postawę szacunku dla autonomii człowieka oraz postawę zakorzenienia w konkretnej społeczności i tradycji, którą określa przejmowane dziedzictwo i która jest otwarta na twórczą kontynuację. Kształtowanie u uczniów na lekcjach historii świadomości przynależności grupowej i narodowej oraz poczucia obowiązku społecznego dokonuje się poprzez pogłębianie świadomości ciągłości dziejów, czyli poznawanie przyczyn i skutków wydarzeń historycznych, ale i zrozumienie osobistej więzi o charakterze uzasadnionej dumy lub poczucia odpowiedzialności z przeszłymi pokoleniami: najbliższą wspólnotą i całą ludzkością. Z tego powodu w edukacji historycznej bardzo istotne jest zachowanie równowagi między ukazywaniem ogólnych tendencji czy mechanizmów społecznych a podkreślaniem oddziaływania na bieg wydarzeń jednostkowych decyzji i postaw tak by uczniowie nie redukowali przyczyn rzeczywistości społecznej ani do uwarunkowań historycznych, ani do działań wybitnych jednostek. Prezentowanie tych ostatnich ma służyć mobilizowaniu uczniów zarówno do spełniania codziennych obowiązków, jak i do bohaterstwa w chwili próby. To wychowawcze, patriotyczno-obywatelskie przesłanie historii z natury dociera do ucznia nie wprost, lecz za pośrednictwem faktów stanowiących podstawę wiedzy, składających się na plastyczne obrazy i niekiedy budzących emocje. Dlatego też osiąganie celów wychowawczych w stopniu o wiele mniejszym niż osiąganie celów poznawczych i kształcących poddaje się planowi i jego harmonogramowi. W doborze treści nauczania autorzy programu starali się, by równowaga między historią polityczną a dziejami cywilizacji i kultury została zachowana zgodnie z następującą zasadą: oś wykładu stanowią wydarzenia polityczne. Dają one podstawę do charakterystyki epok, ośrodków cywilizacyjnych i procesów dziejowych, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień kulturowych, religijnych i cywilizacyjnych. Taki układ odpowiada przedstawionej wyżej zasadzie prymatu wychowania patriotyczno-obywatelskiego w edukacji historycznej. 1

2 Dla wszystkich omawianych epok wprowadzono charakterystykę źródeł, z których historycy czerpią wiedzę o przedstawionych faktach (co ze względu na trudniejszy dostęp do źródeł jest szczególnie ważne w wypadku prehistorii, starożytności i średniowiecza). W programie przyjęty został chronologiczno-problemowy porządek prezentowania treści. Wynika on z czasowego następstwa wydarzeń, których omówienie prowadzi do przedstawienia ogólniejszych zagadnień, także tych o charakterze uniwersalnym i ponadczasowym. Autorzy programu proponują zastosowanie następujących cezur chronologicznych, odpowiadających kolejnym poziomom edukacji gimnazjalnej: klasa 1 od najdawniejszych dziejów ludzkości do wieku XIV (zjednoczenie Polski po okresie rozbicia dzielnicowego), klasa 2 od XIV w. (niewola awiniońska papieży, wojna stuletnia) do końca wieku XVIII (rozbiory Polski), klasa 3 od końca XVIII w. (rewolucja francuska) do 1918 r. (sprawa polska w I wojnie światowej). Treści nauczania dla każdej z klas przeznaczone są do realizacji w wymiarze dwóch godzin lekcyjnych tygodniowo przez cały rok szkolny (czyli sześciu godzin tygodniowo w ciągu trzech lat). Program pozostawia nauczycielowi swobodę w doborze treści, a także metod, które muszą być dostosowane do potrzeb różnych zespołów uczniowskich oraz możliwości wykorzystania środków dydaktycznych w poszczególnych gimnazjach. CELE EDUKACJI HISTORYCZNEJ CELE OGÓLNE Zgodnie z założeniem reformy szkolnictwa zadaniem edukacji historycznej w gimnazjum jest zapoznanie uczniów z podstawową (określoną w podstawie programowej) wiedzą o przeszłości Polski, Europy i świata, kształtowanie osób twórczych i aktywnych, świadomych swej tożsamości i przywiązanych do swych społeczności. W wyniku edukacji historycznej w gimnazjum uczeń: posiada wiedzę historyczną ułatwiającą identyfikację narodową, religijną i kulturową, umie wykorzystać posiadane wiadomości do wykonywania zadań i rozwiązywania problemów, zna źródła, treści i wartości cywilizacji zachodniej i europejskiego kręgu kulturowego oraz dorobek innych cywilizacji, rozumie związki przeszłości z teraźniejszością i przyszłością oraz istotę ciągłości procesu dziejowego, rozumie przebieg różnych procesów historycznych, rozumie przyczyny różnej interpretacji faktów historycznych, dostrzega związki przyczynowo-skutkowe zachodzące między różnymi faktami historycznymi, prezentuje postawę patriotyczną, ma poczucie tożsamości narodowej i przynależności do społeczności lokalnej, regionalnej, europejskiej, posiada system wartości umożliwiający aktywny udział w życiu politycznym, kulturalnym, społecznym, umie posługiwać się terminologią historyczną, umie posługiwać się posiadaną wiedzą historyczną, umie rozpoznać źródło historyczne, umie dokonać analizy i interpretacji źródła historycznego, umie wykorzystywać różnorodne źródła historyczne jako źródła informacji, 2

3 umie wyszukiwać, selekcjonować i analizować krytycznie informacje oraz zna sposoby ich przechowywania, potrafi pracować indywidualnie i w zespole. CELE POZNAWCZE Edukacja historyczna w gimnazjum to proces nauczania-uczenia się podstawowych wiadomości o dziejach ojczystych i powszechnych. Procesowi temu powinny towarzyszyć działania umożliwiające uczniom zrozumienie poznanych zagadnień. Po zakończeniu edukacji historycznej w gimnazjum uczeń: zna i rozumie podstawowe fakty, wydarzenia i zjawiska z historii świata, Europy, Polski oraz dziejów regionu, zna źródła kultury polskiej, wie, jaki był wkład Polaków do kultury światowej oraz jakie wartości kultura polska przejęła od innych narodów i kultur, zna główne sposoby organizacji państwa i społeczeństwa w ciągu dziejów, zna najważniejsze idee i wartości wypracowane przez cywilizację zachodnią, zna i rozumie podstawowe pojęcia historyczne. CELE KSZTAŁCĄCE Edukacja historyczna w gimnazjum przyczynia się do uzyskania przez uczniów sprawności umożliwiających im samodzielne pogłębianie świadomości historycznej oraz formułowanie w tym kontekście wniosków i ocen. Dlatego w wyniku edukacji historycznej w gimnazjum uczeń: umie lokalizować fakty historyczne w czasie i przestrzeni historycznej oraz je porządkować, dostrzega różnice między epokami historycznymi, odróżnia fakty, wydarzenia i zjawiska najważniejsze od drugorzędnych, dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym, wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych, tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł, umie wskazywać wydarzenia ważne dla kultury narodowej i działalności osób ją tworzących, stosuje poznane pojęcia i terminy w różnych sytuacjach, rozpatruje wydarzenia historyczne w kontekście procesu dziejowego i związków zachodzących między nimi (poprzedzanie współwystępowanie następstwa), umie korzystać ze źródeł historycznych, umie oddzielić oceny i opinie od faktów historycznych, uwzględnia informacje z różnych źródeł historycznych, formułuje własne sądy i oceny, potrafi sformułować wypowiedź ustną i pisemną, tworzy krótkie wypowiedzi plan, notatkę, rozprawkę, prezentację, posiada umiejętność samokształcenia. CELE WYCHOWAWCZE Edukacja historyczna w gimnazjum kształtuje u uczniów prawość, postawę twórczą i ofiarną, uczy poczucia obowiązku, wrażliwości na prawdę i na racjonalną argumentację, przygotowuje do pełnienia różnych ról społecznych. W związku z tym w wyniku edukacji historycznej w gimnazjum uczeń: wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia współczesnego świata, rozwija i pogłębia zainteresowanie przeszłością własnego narodu, jest przygotowany do korzystania z dóbr kultury, ma wpojony szacunek dla kultury i tradycji polskiej i europejskiej, rozwija wartości duchowe, zwłaszcza szlachetność, rycerskość, ofiarność, w swym postępowaniu 3

4 kieruje się patriotyzmem, odnosi się z szacunkiem do życia ludzkiego, honoru i godności każdej osoby ludzkiej, szanuje prawo, władze państwowe i instytucje publiczne, jest twórczy, jest krytyczny wobec ocen historycznych, jest rzetelny w przedstawianiu faktów historycznych oraz formułowaniu własnych ocen i opinii. TREŚCI KSZTAŁCENIA STAROŻYTNOŚĆ 1. Co to jest historia Dzieje i nauka o dziejach. Źródła historyczne i sposób ich wykorzystania. Czas w historii. Epoki historyczne. 2. Najdawniejsze dzieje ludzkości Pojawienie się człowieka na ziemi. Początki społeczeństwa ludzkiego i jego kultury. Zależności między środowiskiem geograficznym a warunkami życia człowieka. Pierwsze narzędzia i broń. Gospodarka zbieracka i łowiecka. Sztuka, wierzenia, obrzędy. Rewolucja neolityczna przejście do osiadłego trybu życia i jego skutki: rozwój rolnictwa, hodowli, rzemiosła, handlu. Powstanie miast i ośrodków władzy. Źródła do poznania życia pierwszych ludzi. 3. Mezopotamia Warunki naturalne. Znaczenie rolnictwa dla powstania cywilizacji. Główne cywilizacje i państwa Sumerowie, Babilonia, Asyria, Persja. Formy państwowe (miasta-państwa). Prawa (Kodeks Hammurabiego). Religia. Obyczaje. Kultura i sztuka. Osiągnięcia cywilizacyjne (pismo klinowe i jego odczytanie). Znaczenie pisma i prawa w procesie powstawania państw. Źródła do dziejów Mezopotamii. 4. Starożytny Egipt Położenie i warunki naturalne. Rola Nilu. System irygacyjny. Powstanie państwa, jego rozwój i schyłek. Organizacja państwa i społeczeństwa. Religia (świat bogów, rola kapłanów, kult zmarłych). Wiedza i znajomość świata. Piramidy i Sfinks. Pismo hieroglify i ich odczytanie. Źródła do dziejów starożytnego Egiptu. 5. Palestyna Warunki naturalne. Przybycie Izraelitów do Palestyny i podbój kraju. Powstanie i rozwój państwa. Rola Jerozolimy jako głównego ośrodka politycznego i miejsca kultu. Kultura i religia monoteizm. Biblia. Prorocy i ich rola w życiu Izraelitów. Podstawowe symbole i główne zasady judaizmu. Źródła do dziejów Izraela. 6. Osiągnięcia cywilizacyjne ludów Starożytnego Wschodu Dorobek cywilizacyjny Starożytnego Wschodu jego wkład do naszej cywilizacji w dziedzinie organizacji życia społecznego, gospodarki, nauki i kultury. 7. Świat Greków Zasięg terytorialny, warunki naturalne, plemiona greckie. Kolonizacja. Rozbicie polityczne Grecji i jego przyczyny. Wpływ środowiska geograficznego na gospodarkę i rozwój polityczny starożytnej Grecji. Typy ustroju. Życie polityczne. Źródła do dziejów Grecji. 8. Najdawniejsze dzieje Grecji Kultura minojska i mykeńska. Wojna trojańska. Wojny perskie. Walka o hegemonię wojna peloponeska. 9. Sparta Ustrój, społeczeństwo, wychowanie spartańskie, wojsko. 10. Ateny Pierwotny ustrój. Konflikty społeczne. Kształtowanie się demokracji. Perykles. Struktura 4

5 społeczna. Rola Aten w kulturze greckiej. 11. Kultura Grecji Sztuka i architektura. Teatr. Literatura i historiografia. Nauka. Filozofia ( umiłowanie mądrości ) poszukiwanie prawdy i wielkie zagadnienia etyczne (Sokrates, Platon, Arystoteles). Igrzyska sportowe. Religia. Mity. Dorobek cywilizacyjny starożytnych Greków; ich wkład do naszej kultury w dziedzinie organizacji życia społecznego, kultury, nauki i gospodarki. 12. Hellenizm Grecja pod władzą Macedonii. Podboje Aleksandra Wielkiego powstanie greckiego Wschodu. Państwa hellenistyczne i ich znaczenie. Kultura hellenistyczna główne ośrodki. Nauka i technika. 13. Starożytny Rzym Italia i jej mieszkańcy. Początki Rzymu według legendy i badań historycznych. Pierwsi królowie. Źródła do dziejów Rzymu. 14. Rzym w okresie Republiki Ustrój Republiki senat, zgromadzenie ludowe, urzędnicy. Cnoty rzymskie męstwo, odwaga, poświęcenie dla Rzymu. Armia rzymska. Podbój Italii. Wojny z Kartaginą i dalsze podboje. Organizacja podbitych terenów, eksploatacja prowincji i ich romanizacja. 15. Przemiany społeczno-ustrojowe Konflikt patrycjuszy z plebejuszami. Rozwój systemu niewolniczego. Chłopi. Wielka własność ziemska. Stosunki społeczne. Próby reform. Powstania niewolnicze. Prawo rzymskie (Prawo XII Tablic). 16. Imperium Rzymskie Kryzys Republiki. Dyktatura Cezara. Wprowadzenie Cesarstwa. Podstawy władzy cesarskiej. Dalsze podboje i obrona granic, pax Romana ( pokój rzymski ). Podział Cesarstwa. 17. Cywilizacja rzymska Osiągnięcia techniczne. Prawo i filozofia. Literatura i sztuka. Historycy rzymscy. Wierzenia religijne. Wzorowanie się na kulturze greckiej. Dorobek cywilizacyjny Rzymian. Wkład Rzymian do kultury europejskiej w dziedzinie organizacji życia społecznego, kultury, nauki i gospodarki. Rola starożytnego Rzymu w przekazie cywilizacyjnego dziedzictwa starożytności. 18. Narodziny i rozwój chrześcijaństwa Życie i nauka Jezusa Chrystusa. Świadectwa historyczne o Jezusie. Apostołowie. Nowy Testament. Szerzenie się nowej wiary. Prześladowania. Organizacja gmin chrześcijańskich. Chrystianizacja Cesarstwa. Źródła do dziejów chrześcijaństwa. 19. Kościół a Cesarstwo Edykt mediolański. Organizacja Kościoła. Synody i sobory. Religijność i kultura chrześcijańska. Relacje państwa i Kościoła na Wschodzie i na Zachodzie. 20. Barbarzyńcy Kontakty Cesarstwa z barbarzyńcami handel. Najazdy ludów barbarzyńskich przyczyny. Wędrówka ludów. Osiedlanie się barbarzyńców w granicach Cesarstwa. Kontakty Rzymu z ziemiami polskimi szlak bursztynowy. 21. Upadek Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie Wewnętrzne i zewnętrzne przyczyny upadku. Kryzys ekonomiczny, polityczny, społeczny i moralny. Najazdy barbarzyńców. Upadek Cesarstwa na Zachodzie. Powstanie państw barbarzyńskich. Początki Europy. ŚREDNIOWIECZE 22. Tworzenie się Europy Czynniki tworzące Europę: starożytne źródła kultury (Grecja i Rzym), ludy barbarzyńskie, chrześcijaństwo. Rola benedyktynów. 23. Pierwsze państwa w Europie Nietrwałość pierwszych państw germańskich. Państwo Franków przyczyny trwałości. Charakter władzy, stosunki społeczne. Stosunki z papiestwem powstanie Państwa Kościelnego. 24. Cesarstwo Wschodnie Próba odbudowy imperium za Justyniana. Kodyfikacja prawa. Stosunek cesarzy do religii. Herezje. 5

6 Zerwanie z Kościołem rzymskim. Kultura, sztuka, nauka. Odrębność od kultury Zachodu. 25. Arabowie Mahomet. Koran. Religia. Podboje Arabów. Nauka, kultura, sztuka. Rola Arabów w średniowiecznej Europie. Podstawowe symbole i zasady islamu. Źródła do dziejów Arabów. 26. Monarchia Karola Wielkiego Podboje Karola. Organizacja państwa. Renesans karoliński. Przywrócenie cesarstwa na Zachodzie. Traktat w Verdun początki Francji, Niemiec, Włoch. Źródła do dziejów karolińskich. 27. Cesarstwo Ottonów Powstanie księstw niemieckich. Podbój Słowian połabskich. Koronacja cesarska Ottona I. Stosunki z papiestwem. Idea uniwersalnego cesarstwa Ottona III. 28. Kształtowanie się systemu feudalnego Geneza feudalizmu. Własność feudalna. Stosunki lenne. Obyczajowość feudalna. Rozwój stosunków feudalnych w Kościele. 29. Słowianie Pochodzenie Słowian, ich pierwotne siedziby, wędrówka. Kultura, wierzenia, obyczaje. Pierwsze państwa słowiańskie. Chrystianizacja Słowian rola świętych Cyryla i Metodego, liturgia słowiańska. Źródła mówiące o Słowianach. 30. Powstanie państwa polskiego Plemiona polskie, ich siedziby. Pierwsze organizacje państwowe (Wiślanie, Polanie). Ekspansja Polan. Dynastia Piastów. 31. Państwo Mieszka I Władza książęca, drużyna, organizacja grodowa. Stosunki z sąsiadami. Przyjęcie chrztu jego znaczenie religijne, kulturowe i polityczne. Polska a cesarstwo. Obszar i ludność Polski u schyłku panowania Mieszka. Państwo Mieszka w świetle przekazów źródłowych. 32. Polska za Bolesława Chrobrego Misja św. Wojciecha. Zjazd w Gnieźnie. Wojny z cesarstwem i Rusią. Zdobycze terytorialne. Koronacja. Zasługi Chrobrego podniesienie rangi państwa (królestwo), niezależność kościelna (metropolia gnieźnieńska). 33. Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej Trudności państwa po śmierci Chrobrego. Utrata zdobyczy terytorialnych. Uzależnienie od cesarstwa. Bunt możnych, powstanie ludowe, reakcja pogańska. Rozpad państwa. Odbudowa państwa i organizacji kościelnej przez Kazimierza Odnowiciela. 34. Państwo i społeczeństwo wczesnopiastowskie Państwo patrymonialne. Administracja, wojskowość, skarbowość. Prawo książęce. Grupy społeczne możni, rycerstwo, duchowieństwo, chłopi wolni i niewolni. Grody i klasztory. 35. Kultura średniowieczna Kręgi kulturowe: Zachód, Bizancjum, Arabowie. Związek kultury z religią. Uniwersalizm. Rola Kościoła. Zakony. Szkoły i uniwersytety. Teologia i filozofia, literatura, muzyka. Kultura rycerska, dworska i mieszczańska. Rola łaciny. Sztuka romańska i gotycka. 36. Przeobrażenia gospodarczo-społeczne w wiekach XI XIII Wzrost demograficzny. Postęp techniczny. Trójpolówka. Nowe prawa osadnicze. Rozwój handlu i rzemiosła. Przejście od gospodarki naturalnej do towarowej. Lokacja miast, ich ustrój. Gospodarcze, polityczne i kulturowe funkcje miast w średniowieczu. 37. Spór papiestwa z cesarstwem Reformy Kościoła. Schizma wschodnia. Uniwersalizm papieski. Walka Kościoła o uwolnienie się spod władzy świeckiej. Spór o inwestyturę. 38. Wyprawy krzyżowe Chrześcijaństwo a islam. Przyczyny krucjat. Pierwsza krucjata i powstanie państw krzyżowców w Ziemi Świętej. Zakony rycerskie. Czwarta krucjata i jej skutki. Znaczenie krucjat. 39. Polska w okresie walki papiestwa z cesarstwem Polityka Bolesława Śmiałego wzrost znaczenia Polski. Koronacja Bolesława Śmiałego. Konflikt z biskupem Stanisławem, śmierć biskupa i wygnanie króla. Słabość Polski za Władysława Hermana. 6

7 40. Polska za Bolesława Krzywoustego Podział kraju. Walka Bolesława ze Zbigniewem. Wojna z cesarstwem. Przyłączenie i chrystianizacja Pomorza. Statut Krzywoustego. Kronika Galla Anonima. 41. Polska w okresie rozbicia dzielnicowego Główne dzielnice. Seniorat. Wzrost roli możnowładztwa. Zagrożenia zewnętrzne Brandenburgia, Krzyżacy, Tatarzy. Rozwój osadnictwa. Lokacje miast. Rozwój rzemiosła i handlu. Kształtowanie się stanów. 42. Zjednoczenie Polski Czynniki sprzyjające zjednoczeniu. Rola Kościoła. Rozwój świadomości narodowej. Działalność zjednoczeniowa Henryka Prawego i Przemysła II. Wacław II. Odbudowa Królestwa Polskiego przez Władysława Łokietka. Koronacja. Wojna z Krzyżakami Płowce. 43. Kryzys XIV XV wieku Kryzys Kościoła i papiestwa. Herezje. Niewola awiniońska i schizma zachodnia. Koncyliaryzm. Czarna śmierć. Wojna stuletnia. Kryzys demograficzny, gospodarczy i społeczny. Nowe formy gospodarki pieniężnej. Nowe szlaki i ośrodki handlowe. 44. Królestwo Polskie za Kazimierza Wielkiego Polityka zagraniczna Kazimierza. Traktaty i układy międzynarodowe wzrost siły i znaczenia Polski w Europie. Nowe kierunki ekspansji (Ruś Czerwona). Unia z Węgrami. Zmiany struktury społeczno-wyznaniowej Polski po przyłączeniu ziem ruskich. Polityka gospodarcza Kazimierza. Spisanie praw. Poprawa obronności. Społeczeństwo stanowe. Założenie Akademii Krakowskiej. Korona Królestwa Polskiego. 45. Unia polsko-litewska Królowa Jadwiga. Rozwój Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przyczyny unii. Unia w Krewie. Chrystianizacja Litwy. Rola dziejowa unii. 46. Wielka wojna z zakonem Konflikt polsko-krzyżacki. Sprawa Żmudzi. Grunwald. Pokój toruński. Spór polsko-krzyżacki na soborze w Konstancji. Paweł Włodkowic. 47. Kultura średniowiecznej Polski Rola Kościoła. Zabytki architektury romańskiej i gotyckiej (kościoły, klasztory, zamki). Literatura. Kroniki (roczniki Jana Długosza). Uniwersytet w Krakowie. Sztuka (ołtarz Wita Stwosza). Kultura rycerska sławni rycerze (Zawisza Czarny). 48. Ekspansja turecka Turcy osmańscy i ich podboje. Odnowienie unii polsko-węgierskiej. Bitwa pod Warną. Upadek Konstantynopola. Charakter imperium osmańskiego, stosunek do ludów podbitych. EPOKA NOWOŻYTNA 49. Humanizm i renesans Źródła kultury renesansu. Nowa koncepcja świata i człowieka. Humanizm. Studia nad antykiem. Literatura i sztuka. Wielcy twórcy renesansu. Wynalazek druku. Renesans europejski. Źródła do poznania dziejów nowożytnych. 50. Wielkie odkrycia geograficzne Wiedza geograficzna w średniowieczu. Przyczyny odkryć (poszukiwanie drogi do Indii). Postęp w żegludze i astronomii. Kultury prekolumbijskie. Odkrycie Ameryki. Wyprawa Vasco da Gamy. Podróż Magellana. Wyprawy konkwistadorów. Skutki odkryć geograficznych. 51. Reformacja Przyczyny reformacji. Wystąpienie Marcina Lutra. Przyczyny szerzenia się reformacji. Główne kierunki luteranizm, kalwinizm, anglikanizm. Reformacja w różnych krajach i podział religijny Europy. 52. Katolicka reforma i kontrreformacja Kościół wobec reformacji. Reformy wewnętrzne. Sobór trydencki. Reforma liturgii i dyscypliny kościelnej. Definiowanie dogmatów. Nowe formy duszpasterstwa. Jezuici. 7

8 53. Narodziny kapitalizmu w Europie XVI wieku Przemiany ekonomiczne. Rewolucja cen. Rozwój handlu banki, giełdy, pieniądz. Nowe metody wytwórczości. Nowa moralność ekonomiczna (kalwinizm). 54. Polska za Jagiellonów Polska za Kazimierza Jagiellończyka. Wojna trzynastoletnia. Pokój toruński. Likwidacja państwa zakonnego. Hołd pruski. Polityka dynastyczna Jagiellonów. Rywalizacja z dynastią Habsburgów. Jagiellonowie wobec ekspansji tureckiej. Rozwój państwa moskiewskiego konflikt z Litwą. Sekularyzacja Inflant. Walka o Inflanty. 55. Kultura renesansu w Polsce Mecenat Jagiellonów. Rozwój nauki. Architektura. Sztuka. Literatura. Historiografia. Twórcy i ich dzieła. Wkład Polaków do kultury i nauki europejskiej. 56. Reformacja i katolicyzm w Rzeczypospolitej Przyczyny reformacji w Polsce i jej zasięg. Główne nurty. Reakcja Kościoła. Działalność jezuitów Stanisław Hozjusz, Piotr Skarga. Szkolnictwo. Tolerancja religijna. Konfederacja warszawska. Unia brzeska. 57. Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana Rozwój ekonomiczny po odzyskaniu Pomorza rola Gdańska. Eksport zboża Polska spichlerzem Europy. Folwark i jego produkty. Wzrost pańszczyzny i poddaństwa chłopów. Ograniczanie roli mieszczaństwa. Życie codzienne na wsi i w mieście. 58. Demokracja szlachecka Przywileje szlacheckie. Sejmiki. Sejm. Konstytucja Nihil novi. Ruch egzekucyjny. Ideologia szlachecka. Unia lubelska. Kształt Rzeczypospolitej po unii. Wolna elekcja artykuły henrykowskie i pacta conventa. 59. Kultura i gospodarka Europy XVII wieku Kultura baroku nowy styl w literaturze i sztuce. Teatr i muzyka. Barokowa pobożność. Organizacja handlu i produkcji (kompanie i manufaktury). Rynek kapitałowy. 60. Życie polityczne w Europie XVII wieku Europejska polityka wyznaniowa. Wojna trzydziestoletnia. Absolutyzm we Francji. Rewolucja angielska i monarchia parlamentarna w Anglii. Rosja carska. Specyfika ustroju Rzeczypospolitej Obojga Narodów na tle Europy. 61. Rzeczpospolita za Wazów Wzrost przewagi magnaterii. Rozwój latyfundiów. Interesy dynastyczne Wazów. Próby wzmocnienia władzy królewskiej. Wojny z Rosją, Szwecją i Turcją. Powstanie Chmielnickiego. Rozwój oligarchii. 62. Barok i ideał sarmacki Rzeczpospolita szlachecka kraj wielu kultur i religii. Wpływy Wschodu i Zachodu. Zmiany w religijności. Architektura, sztuka, literatura. Mecenat królewski i magnacki. Ideologia i styl życia szlachty, obyczajowość sarmacka. Promieniowanie kultury polskiej na kraje sąsiednie. Przedmurze chrześcijaństwa. 63. Wewnętrzne i zewnętrzne przyczyny kryzysu Rzeczypospolitej w XVII-XVIII wieku Skutki wojen, straty terytorialne, upadek gospodarki, kryzys skarbu i wojska. Liberum veto i próby reform. Reformy Piotra I, Marii Teresy i Józefa II. Powstanie i rozwój Królestwa Pruskiego. Absolutyzm oświecony. Ingerencja sąsiadów w sprawy Polski. Regres kulturalny i upadek moralny. Projekty reform Stanisław Konarski, Stanisław Leszczyński. 64. Epoka oświecenia Podłoże przewrotu umysłowego. Idee oświecenia i ich twórcy. Krytyka religii, deizm. Encyklopedyści. Rozwój nauki, wynalazki, podróże. Architektura, sztuka, literatura, muzyka. Teoria umowy społecznej i trójpodziału władz. Źródła do poznania epoki oświecenia. 65. Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej Osadnictwo europejskie w Nowym Świecie. Kolonie angielskie. Bunt przeciw metropolii, wojna o niepodległość, udział Polaków. Deklaracja Niepodległości i Konstytucja Stanów Zjednoczonych zasady ustroju. Eksterminacja Indian rozwój terytorialny Stanów Zjednoczonych Ameryki. 8

9 66. Rewolucja francuska Społeczeństwo i dwór w przededniu rewolucji. Przyczyny rewolucji. Zwołanie Stanów Generalnych i zburzenie Bastylii. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela. Konstytucja. Kluby. Wojna z Prusami i Austrią. Obalenie monarchii. Terror. Walka z religią i Kościołem. Kontrrewolucja. Rządy Dyrektoriatu. Bilans rewolucji. 67. Próby reform Rzeczypospolitej Reformy sejmu konwokacyjnego. Elekcja Stanisława Poniatowskiego. Konfederacja barska. Pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej. Reformy sejmu rozbiorowego. Ożywienie gospodarcze. 68. Kultura oświecenia w Polsce Mecenat Stanisława Augusta. Szkolnictwo Komisja Edukacji Narodowej. Rozwój nauki, literatury i publicystyki. Architektura, sztuka, muzyka, teatr. Obyczajowość. 69. Sejm Wielki Zmiana sytuacji międzynarodowej. Otwarcie Sejmu Wielkiego. Program reform i walka z ich przeciwnikami. Sprawa mieszczańska. Konstytucja 3 maja. Znaczenie Konstytucji 3 maja. 70. Upadek Polski Wojna w obronie Konstytucji 3 maja. Konfederacja targowicka. Drugi rozbiór Rzeczypospolitej. Rządy targowiczan. Wybuch powstania. Kościuszko naczelnikiem. Przebieg powstania. Sprawa chłopska. Upadek powstania i trzeci rozbiór Rzeczypospolitej. Abdykacja króla Stanisława Augusta. 71. Przyczyny upadku Polski Przyczyny wewnętrzne i zewnętrzne upadku Rzeczypospolitej. Rola obcej interwencji. Postawy społeczeństwa i Kościoła wobec upadku. Dyskusja historyczna o przyczynach upadku. WIEK XIX 72. Europa napoleońska Wojny Napoleona we Włoszech i Egipcie. Zamach stanu dyktatura wojskowa. Cesarstwo. Reformy wewnętrzne Kodeks Napoleona. Zasięg podbojów. Wojny z koalicją. Blokada kontynentalna. Wyprawa na Rosję. Sto dni. Waterloo. Znaczenie okresu napoleońskiego przemiany w Europie. 73. Sprawa polska w okresie napoleońskim Postawy polityczne Polaków wobec utraty niepodległości. Legiony Dąbrowskiego i ich znaczenie. Polska w koncepcjach politycznych Napoleona. Walki Polaków u boku Napoleona (Hiszpania). Księstwo Warszawskie i jego znaczenie w dziejach Polski. 74. System wiedeński Kongres wiedeński i jego postanowienia. Decyzje w sprawie polskiej. Święte Przymierze. Walka starego porządku z nowym. 75. Rewolucja przemysłowa Wynalazki techniczne i ich zastosowanie w produkcji. Klasyczna ekonomia polityczna. Środki transportu i komunikacji. Przemiany demograficzne. Urbanizacja i industrializacja. Migracje. Zmiany struktury społecznej klasa robotnicza, właściciele kapitału, klasa średnia. Walka robotników o poprawę ich położenia. Upowszechnienie oświaty i kultury. Nowe teorie ekonomiczne i polityczne. 76. Ruchy narodowe i niepodległościowe w Europie Odrodzenie uczuć narodowych w epoce romantyzmu. Ruchy niepodległościowe i rewolucje. Wiosna Ludów. Konstytucje i parlamenty w krajach europejskich. Polacy w Wiośnie Ludów. 77. Ziemie polskie pod panowaniem rosyjskim w latach Królestwo Polskie i ziemie włączone do Rosji. Zróżnicowanie postaw Polaków wobec Królestwa Kongresowego. Rozwój przemysłu i oświaty. Działalność Franciszka Ksawerego Druckiego- Lubeckiego i Stanisława Staszica. Opozycja sejmowa kaliszanie. Tajne związki. Klasycyzm i romantyzm. 9

10 78. Powstanie listopadowe Przyczyny wybuchu powstania. Noc Listopadowa. Rząd Narodowy i detronizacja cara. Wojna z Rosją. Upadek powstania jego znaczenie. Represje popowstaniowe. 79. Wielka Emigracja Kierunki emigracji. Główne nurty i postaci Wielkiej Emigracji. Działalność polityczna i kulturalna Wielkiej Emigracji. Wkład emigrantów w kulturę, naukę i gospodarkę Polski oraz innych krajów. 80. Życie w zaborach pruskim i austriackim w latach Wielkie Księstwo Poznańskie. Polityka pruska wobec Polaków. Przemiany społeczne i gospodarcze uwłaszczenie chłopów. Praca organiczna Karol Marcinkowski, Dezydery Chłapowski, Tytus Działyński. Działalność konspiracyjna. Walka o odrodzenie polskości na Śląsku, Warmii i Mazurach. Rzeczpospolita Krakowska. Rozwój oświaty, kultury i życia narodowego. Zacofanie gospodarcze Galicji. Polityka władz austriackich. Powstanie krakowskie. Rabacja. Uwłaszczenie chłopów. 81. Powstanie styczniowe Odrodzenie narodowe i religijne w Królestwie Polskim. Rewolucja moralna. Biali i Czerwoni. Działalność Aleksandra Wielopolskiego. Branka i wybuch powstania. Przebieg powstania. Udział Polaków z innych zaborów i ochotników z innych państw w powstaniu. Romuald Traugutt dyktatorem powstania. Uwłaszczenie chłopów. Skutki powstania. 82. Świat w drugiej połowie XIX wieku Cesarstwo we Francji. Wojna krymska. Nowe państwa bałkańskie. Zjednoczenie Włoch, likwidacja Państwa Kościelnego. Wielka Brytania w epoce wiktoriańskiej. Wojna secesyjna w Stanach Zjednoczonych. Kolonizacja Dzikiego Zachodu. Japonia i Chiny. Rozwój gospodarczy Prus i wzrost ich roli w Związku Niemieckim. Polityka Bismarcka. Wojna francusko-pruska. Cesarstwo Niemieckie. Przyczyny i skutki demokratyzacji życia politycznego. 83. Rozwój gospodarczy świata Nowe odkrycia i wynalazki. Nowe źródła energii. Koncentracja produkcji i kapitału. Kapitalizm monopolistyczny. Różnice w rozwoju ekonomicznym państw. Rozwój nauki i techniki. Przemiany w życiu ludzi. Skutki postępu technicznego dla środowiska naturalnego. 84. Ekspansja kolonialna Źródła dziewiętnastowiecznego kolonializmu: poszukiwanie surowców, rynków zbytu i taniej siły roboczej. Kierunki i zasięg ekspansji kolonialnej. Rywalizacja mocarstw o strefy wpływów. Narodziny imperiów. Konflikty kolonialne. Pozytywne i negatywne skutki polityki kolonialnej. 85. Kultura przełomu wieków Upowszechnienie oświaty i kultury. Nowe prądy umysłowe i artystyczne. Literatura, malarstwo, architektura. Narodziny kina. Demokratyzacja obyczajów. Rozwój prasy. Moda i sport. Źródła do poznania wieków XIX i XX. 86. Sytuacja na ziemiach polskich po powstaniu styczniowym Różnice w rozwoju gospodarczym. Rewolucja przemysłowa. Zmiany struktury społecznej. Narodziny inteligencji. Przemiany kulturowe i obyczajowe. Stosunki narodowościowe. Emigracja zarobkowa. Życie w zaborach rosyjskim i pruskim (walka z rusyfikacją i germanizacją). Galicja ośrodkiem kultury i życia narodowego. Pozytywizm polski. Sytuacja Kościoła na ziemiach polskich. 87. Nowoczesne ruchy polityczne na ziemiach polskich Odrodzenie dążeń narodowych i niepodległościowych. Obóz narodowy. Początki socjalizmu. Ruch ludowy. Odrodzenie narodowe wśród Ukraińców, Litwinów, Białorusinów, Żydów. 88. Kultura polska przełomu wieków Rola kultury w życiu narodu w niewoli (trylogia Sienkiewicza, malarstwo Matejki). Szkolnictwo i tajne nauczanie. Rozwój nauki i sztuki. Literatura, historiografia, teatr, muzyka. Kultura polska na tle kultury europejskiej. 10

11 WIEK XX 89. Sytuacja na ziemiach polskich w przededniu I wojny światowej Rewolucja lat w zaborze rosyjskim i jej konsekwencje. Działalność Romana Dmowskiego i Józefa Piłsudskiego. Obozy polityczne wobec nadchodzącej wojny. 90. I wojna światowa Sprzeczności między mocarstwami. Trójprzymierze i Trójporozumienie. Wybuch wojny. Państwa walczące. Przebieg działań wojennych. Przewrót w technice wojennej. Rewolucja lutowa w Rosji, przewrót bolszewicki ustanowienie komunizmu (rola Lenina). Reakcja państw europejskich na wydarzenia w Rosji. Rewolucja w Niemczech. Rozpad Austro-Węgier. Zakończenie działań wojennych. 91. Sprawa polska w czasie I wojny światowej Orientacje na ziemiach polskich w przededniu wojny przywódcy i ich poglądy. Stosunek państw zaborczych do sprawy polskiej. Polski wysiłek zbrojny w czasie wojny. Działania dyplomatyczne. Umiędzynarodowienie sprawy polskiej. Przyczyny odzyskania niepodległości. PROCEDURY OSIĄGANIA CELÓW KSZTAŁCENIA Sposoby realizacji programu zależą w znacznej mierze od decyzji podjętych przez nauczyciela na podstawie znajomości konkretnych uwarunkowań nauczania w danej klasie. Treści nauczania, podane w programie, mogą być zaprezentowane według różnych strategii edukacji historycznej. Uwagi zamieszczone poniżej mają na celu jedynie przedstawienie ogólnych zasad realizacji programu i naświetlenie zagadnień istotnych dla zaplanowania podziału treści nauczania, użycia środków dydaktycznych, doboru metody nauczania. 1. Podział treści kształcenia na jednostki lekcyjne Podane w programie treści kształcenia mają charakter ramowy. Liczba godzin lekcyjnych poświęconych omówieniu poszczególnych epok historycznych oraz zagadnień tematycznych zależeć będzie od decyzji nauczyciela znającego zainteresowania, predyspozycje i możliwości intelektualne swoich uczniów. 2. Środki dydaktyczne do realizacji programu Podręcznik jest podstawowym źródłem wiedzy dla ucznia oraz ważnym środkiem realizacji programu. Powinien być zatem regularnie wykorzystywany przez nauczyciela na lekcjach historii. Podręcznik, jako spójna merytorycznie i konstrukcyjnie całość, zawiera pakiet informacji niezbędnych w procesie nauczania-uczenia się. Ma za zadanie kształtować wymagane przez podstawę programową umiejętności poprzez wykorzystywanie podstawowego tekstu autorskiego oraz obudowy dydaktycznej, na którą składają się m.in.: teksty źródłowe, mapy, ilustracje, wykresy, tabele itp. Powinien służyć jako ważne źródło wiedzy także podczas pracy ucznia w domu. W tym celu konieczne jest kształcenie u uczniów umiejętności selekcji materiału, oddzielania treści istotnych od drugorzędnych, samodzielnego wykonywania zadań i ćwiczeń zamieszczonych w różnych częściach podręcznika. Źródła historyczne pisane i niepisane stanowią podstawę badań nad przeszłością. Zgodnie z założeniami podstawy programowej jednym z ważniejszych celów edukacji historycznej w gimnazjum jest kształcenie u uczniów umiejętności analizy i krytyki źródeł historycznych: pisanych i niepisanych. Spośród źródeł niepisanych uczeń gimnazjum najczęściej spotyka się ze źródłami ikonograficznymi. Przedstawiona poniżej procedura pracy ucznia ze źródłami historycznymi dotyczy wszystkich typów źródeł, z którymi spotyka się uczeń gimnazjum. 11

12 Uczeń posiadający umiejętność korzystania ze źródła historycznego: poprawnie określa rodzaj źródła, wie, że konieczne jest określenie daty i miejsca powstania źródła wie, w jaki sposób te informacje uzyskać (podręcznik, encyklopedie, opracowania monograficzne), wie, że konieczne jest określenie okoliczności powstania źródła autora (fundatora, mecenasa), celu powstania źródła, wie, w jaki sposób te informacje uzyskać (podręcznik, encyklopedie, opracowania monograficzne), w przypadku źródła pisanego uczeń potrafi przeczytać je ze zrozumieniem. Prawidłowe wykorzystanie źródła historycznego w procesie dydaktycznym wymaga: wyjaśnienia pojęć (źródło pisane), symboli, elementów (źródła niepisane) występujących w źródle, przypomnienia lub wprowadzenia wiadomości o osobach występujących w źródle lub cechach stylu architektury, malarstwa, rzeźby, reprezentowanego przez źródło, określenia i analizy problemów, które można omówić, wykorzystując dane źródło odpowiedzi na postawione pytania, własne wnioski i oceny, w odniesieniu do źródeł pisanych i części ikonograficznych (np. fotografie, niektóre obrazy) oceny wiarygodności źródła kto był jego autorem, w której epoce powstało źródło, czy autor źródła uczestniczył w opisywanych lub przedstawianych wydarzeniach albo miał informacje z pierwszej ręki na ich temat; w odniesieniu do źródeł pisanych określenia czy autor ma krytyczny stosunek do opisywanych wydarzeń i postaci, czy rzetelnie przedstawia fakty itd. W pracy z uczniami nauczyciel może wykorzystać jedno lub kilka źródeł różnych typów. Dobre wyniki dydaktyczne daje praca z kilkoma źródłami o różnym charakterze (np. źródła pisane, ikonograficzne czy kartograficzne) i stopniu trudności, odnoszącymi się do tego samego zagadnienia. Propozycje różnorodnych źródeł dotyczących tego samego zagadnienia autorzy zamieścili w podręczniku. Kształcenie u uczniów umiejętności pracy ze źródłem historycznym należy zaczynać od źródeł prostych w analizie i interpretacji, w miarę doskonalenia umiejętności uczniów możliwe jest wprowadzanie źródeł trudniejszych. W czasie pracy każdy uczeń powinien mieć źródło przed sobą. Środki dydaktyczne, takie jak mapy, atlasy, słowniki czy różnego rodzaju opracowania, odgrywają ważną rolę w procesie kształcenia gimnazjalnego. Są one pomocne zarówno w analizie tekstów źródłowych, jak i realizacji treści nauczania. Szczególnie istotne są mapy i atlasy, umożliwiające umiejscowienie wydarzeń w konkretnej przestrzeni historycznej, oraz zestawienia chronologiczne, statystyczne, tabele synchroniczne kształcące orientację w czasie historycznym. Słowniki i opracowania pomagają uczniom w przyswajaniu trudniejszych terminów i pojęć historycznych, niekiedy mogą być wykorzystywane w pracy ze źródłem historycznym (określanie czasu powstania, autora itd.). Najbardziej atrakcyjną formą wzbogacania lekcji, a co za tym idzie skuteczniejszego przyswajania wiedzy, jest wykorzystanie dostępnych środków audiowizualnych. Ich zastosowanie na lekcjach historii pomaga zainteresować uczniów przedmiotem i przyczynia się do pogłębienia wiedzy historycznej. Obraz bowiem znacznie łatwiej trafia do odbiorcy niż słowo. Dlatego też środki audiowizualne (np. programy komputerowe, filmy wideo, audycje telewizyjne) czy wizualne (np. slajdy, foliogramy) są cennym uzupełnieniem i urozmaiceniem lekcji i powinny być w miarę możliwości często używane. 3. Metody pracy na lekcji Metody podające (metoda wykładowa, opis, pokaz), będące przez wiele lat podstawową formą nauczania i sprawdzone dzięki wieloletniej praktyce, nadal pełnią ważną funkcję w nauczaniu, mimo że dziś większy nacisk kładzie się na metody problemowe i poszukujące (rozmowę nauczającą, pracę pod kierunkiem, dyskusję). Wykład nauczyciela jest niezbędny dla zrozumienia przez uczniów treści materiału, wyjaśnienia pytań i problemów. Natomiast kształcenie umiejętności wymaga zastosowania metod aktywizujących, rozbudzających zainteresowanie historią. Wśród 12

13 nich godne polecenia są: debata, dyskusja, gry dydaktyczne i inne metody angażujące i organizujące cały zespół klasowy, wymagające formułowania i wypowiadania własnych poglądów, a także oceny poglądów innych. Stosunkowo łatwa do wykorzystania na lekcji jest praca w grupach. Ułatwia ona kształcenie u uczniów umiejętności pracy w zespole. Natomiast odpowiednio sformułowane zadania, które uczniowie powinni wykonać w domu, a także ćwiczenia warsztatowe rozwijają umiejętność samodzielnej pracy uczniów. Nauczyciel powinien pamiętać o przemiennym stosowaniu na lekcjach historii rozmaitych metod i technik pracy, dążeniu do uatrakcyjnienia lekcji i dawaniu uczniom okazji do twórczej pracy. Wybór metod kształcenia wykorzystywanych na danej lekcji zależy od kilku czynników: treści kształcenia, planowanych celów zajęć, środków dydaktycznych posiadanych lub pozostających w dyspozycji nauczyciela, wreszcie od zainteresowań i preferencji uczniów. 4. Indywidualizacja nauczania Przygotowanie do aktywnego życia w społeczeństwie to przewodni cel edukacji szkolnej. Nauczyciel powinien zatem dopasować zakres programu i wymagań do możliwości intelektualnych i zainteresowań uczniów. W indywidualizacji nauczania szczególne znaczenie ma praca z uczniami zdolnymi. Uczniom zdolnym, zainteresowanym historią, należy proponować czytanie lektur historycznych, pisanie poważniejszych prac i uczestnictwo w konkursach historycznych. Zaangażowanie to powinno znaleźć odbicie zarówno w ocenach przedmiotowych, jak i w ocenie z zachowania. W pracy z uczniami słabszymi, w trosce o uzyskanie przez nich ocen pozytywnych (chodzi o wyrównywanie poziomu wiedzy), należy stawiać im zadania możliwie proste, umożliwiające opanowanie podstaw wiedzy i umiejętności. 5. Korelacja z innymi przedmiotami Poza lekcjami historii treści historyczne wchodzą także w skład innych przedmiotów nauczania (języka polskiego, sztuki, wiedzy o społeczeństwie). Wskazane jest zatem porozumienie i współpraca nauczyciela historii z nauczycielami innych przedmiotów bloku humanistycznego. Na lekcje historii można zapraszać nauczycieli języka polskiego, geografii, plastyki lub muzyki, prosząc o krótkie wypowiedzi uzupełniające, można nawet wspólnie z nimi prowadzić lekcję. Podobnie nauczyciel historii może brać udział na przykład w lekcji języka polskiego, prezentując krótkie historyczne wprowadzenie w wybraną epokę literacką. Korelacja międzyprzedmiotowa poszerza punkt widzenia ucznia, umożliwia wieloaspektowe spojrzenie na problem, a także wyrabia u ucznia przekonanie o jedności (uniwersalności) wiedzy, pokawałkowanej dla potrzeb szkoły na poszczególne przedmioty. Obok korelacji treści nauczania można korelować także umiejętności uczniów (np. w zakresie analizy, wyciągania wniosków, interpretacji literackiej i historycznej, ocenie dzieła sztuki), co służy zdobywaniu kompetencji ogólnohumanistycznych. OSIĄGNIĘCIA UCZNIA I METODY ICH OCENY 1. Osiągnięcia ucznia Realizacja niniejszego programu umożliwi uczniowi uzyskanie wiedzy i umiejętności przewidzianych w podstawie programowej historii dla gimnazjum, w szczególności w zakresie: umiejscawiania konkretnych wydarzeń, faktów, procesów w określonym czasie i przestrzeni historycznej, rozumienia ciągłości i zmienności procesów w dziejach, poznawania i rozumienia związków (w kontekście historycznym) człowieka z jego społecznością lokalną, kulturą (lub szerzej kręgiem kulturowym), ojczyzną, narodem i religią, chronologicznego przedstawiania wydarzeń, 13

14 porządkowania wydarzeń w czasie, posługiwania się mapą, operowania podstawowymi pojęciami historycznymi, analizy źródeł, odczytywania danych kartograficznych, statystycznych, posługiwania się encyklopedią, wyciągania wniosków z informacji, wiązania wydarzeń dziejów powszechnych z historią Polski, ujmowania treści historycznych w związkach przyczynowo-skutkowych, oceniania faktów i wydarzeń historycznych, dostrzegania związków między przeszłością, teraźniejszością a przyszłością, znajomości i oceny najważniejszych wydarzeń, dokonywania porównawczej analizy faktów historycznych, określania charakterystycznych cech poszczególnych epok, rozumienia związku człowieka ze środowiskiem naturalnym, poznania źródeł cywilizacji europejskiej i wkładu innych cywilizacji do kultury światowej, interpretacji utworu literackiego i dzieła sztuki oraz objaśnienia zabytku, pisania prac historycznych, formułowania wypowiedzi, dyskusji i uzasadniania własnego stanowiska. 2. Wiedza, pojęcia i zagadnienia konieczne do poznania i zrozumienia kolejnych epok W trakcie edukacji historycznej w gimnazjum uczeń powinien uzyskać wiedzę o zagadnieniach związanych z poszczególnymi epokami i umiejętność operowania pojęciami w następującym zakresie: PREHISTORIA I STAROŻYTNOŚĆ Wiedza warunki życia ludzi w czasach najdawniejszych warunki naturalne starożytnej Mezopotamii, Egiptu, Palestyny, Grecji i Rzymu oraz ich wpływ na tworzenie się pierwszych cywilizacji dorobek cywilizacyjny Starożytnego Wschodu (formy państwowe, prawo, pismo, religie, monoteizm) cywilizacja Greków (typy ustroju, formy kultu religijnego, osiągnięcia kulturalne filozofia, mity, teatr, sport, sztuka) cywilizacja Rzymian (zasięg geograficzny, instytucje polityczne, prawo rzymskie, niewolnictwo) narodziny i rozwój chrześcijaństwa źródła do dziejów starożytnych Pojęcia człowiek, społeczeństwo, cywilizacja, państwo, prawo, religia, pismo, kultura monarchia, kolonizacja, polis, demokracja, republika, cesarstwo, obywatel, polityka, niewolnictwo, kodyfikacja olimpiada, mity, filozofia, etyka, teatr monoteizm, chrześcijaństwo, Kościół, apostołowie, papież, biskup, męczennicy, święci, Ojcowie Kościoła, diecezja, sobór, teologia Zagadnienia konieczne do poznania i zrozumienia prehistorii i starożytności: Początki społeczeństwa ludzkiego i jego kultury. Źródła do poznania życia pierwszych ludzi. 14

15 Co zawdzięczamy Starożytnemu Wschodowi, Grecji i Rzymowi. Monarchia, arystokracja i republika porównanie różnych form sprawowania władzy w świecie antycznym. Różnice między religiami pogańskimi, judaizmem i chrześcijaństwem. Dorobek cywilizacyjny starożytności. ŚREDNIOWIECZE Wiedza chrześcijaństwo jako fundament ideowo-religijny Europy oraz znaczenie Kościoła dla rozwoju cywilizacyjnego kontynentu cechy charakterystyczne kultur średniowiecznych zachodnioeuropejskiej, bizantyńskiej i islamskiej powstawanie i przemiany struktur państwowych, społecznych i gospodarczych w Europie powstanie państwa polskiego i znaczenie Polski w Europie średniowiecznej Pojęcia monarchia patrymonialna, monarchia stanowa, unia, rozdrobnienie feudalne, rozbicie dzielnicowe, prawo książęce, wiec, drużyna, samorząd, statuty, dynastia senior, wasal, stan, rycerstwo, mieszczaństwo, immunitet, lenno, przywilej, inwestytura, cech, czynsz, lokacja papiestwo, chrystianizacja, społeczność chrześcijańska, krucjata, herezja, schizma, klasztor, zakon, mnich, prawo kanoniczne, konkordat, islam scholastyka, romanizm, gotyk, portal, witraż, katedra, chorał gregoriański, kronika, uniwersytet, uniwersalizm Zagadnienia konieczne do poznania i zrozumienia średniowiecza: Elementy stanowiące o tożsamości Europy. Mieszko I i Bolesław Chrobry budowniczymi państwa polskiego. Związki Polski piastowskiej z łacińskim Zachodem religia, kultura, polityka. Rycerstwo średniowieczne ideał i życie. Stosunki państwa i Kościoła w średniowieczu. Znaczenie papiestwa. Średniowieczny ideał dobrego władcy i jego porównanie z wybranymi władcami europejskimi. Główne osiągnięcia epoki średniowiecza. Rozwój chrześcijaństwa wschodniego i zachodniego w średniowiecznej Europie. Dzieje Twojego regionu i jego związek z Polską w średniowieczu. NOWOŻYTNOŚĆ Wiedza osiągnięcia renesansu i ich znaczenie dla następnych epok wielkie odkrycia geograficzne i ich skutki zasady reformacji i reformy katolickiej podobieństwa i różnice; nowe wyznania chrześcijańskie terytorium, tożsamość i zróżnicowanie Rzeczypospolitej szlacheckiej charakterystyka kultury sarmackiej wewnętrzne i międzynarodowe przyczyny rozbiorów Rzeczypospolitej zalety i wady ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej charakterystyczne cechy monarchii absolutnej, monarchii konstytucyjnej, republiki charakterystyka baroku i jego główne osiągnięcia charakterystyka oświecenia i jego znaczenie dla następnych epok powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki i główne zasady ich ustroju idee rewolucji francuskiej 15

16 zasady organizacji gospodarki w XVI XVIII w. warunki życia codziennego Pojęcia parlament, sejm, sejmik, konstytucja, demokracja szlachecka, absolutyzm, monarchia parlamentarna, monarchia konstytucyjna, konfederacja, rokosz, rozbiory, rewolucja, kontrrewolucja, trójpodział władz sarmatyzm, szlachta, magnateria, burżuazja rynek, kapitał, bank, giełda, nakład, manufaktura renesans, humanizm, barok, oświecenie, racjonalizm, klasycyzm, liberalizm, konserwatyzm, etatyzm reformacja, sekularyzacja, reforma katolicka, kontrreformacja, Kościół narodowy, protestantyzm Zagadnienia konieczne do poznania i zrozumienia nowożytności: Wielkie odkrycia geograficzne i opanowywanie świata przez Europejczyków w XVI XVIII w. Główne osiągnięcia epoki renesansu. Unia Polski z Litwą skutki religijne, cywilizacyjne i polityczne. Porównanie reformacji i reformy katolickiej. Społeczeństwa i państwa nowożytnej Europy. Pozytywne i negatywne cechy ideału sarmackiego. Przewrót umysłowy w oświeceniu. Rewolucja francuska rewolucja filozofów". Znaczenie Konstytucji 3 maja. WIEK XIX I POCZĄTEK XX WIEKU Wiedza przemiany obyczajowe i cywilizacyjne główne prądy umysłowe i ideologie polskie powstania narodowe przyczyny i skutki walka Polaków o zachowanie tożsamości narodowej i odzyskanie niepodległości osiągnięcia polskiego romantyzmu i pozytywizmu warunki życia codziennego przyczyny i skutki I wojny światowej kierunki przemian gospodarczych i cywilizacyjnych Pojęcia restauracja, powstanie, praca organiczna, konspiracja, partia polityczna, ideologia, wybory, demokracja przedstawicielska, socjalizm, nacjonalizm, militaryzm, postęp, autonomia, niepodległość, naród nowoczesny, emigracja rewolucja przemysłowa, kapitalizm, urbanizacja, industrializacja, klasa robotnicza, kolonializm, wolny rynek, koniunktura, kryzys, monopol romantyzm, pozytywizm, naturalizm, modernizm, impresjonizm, ewolucjonizm, dekadentyzm Zagadnienia konieczne do poznania i zrozumienia epoki wieku XIX i początku XX: Główne wynalazki techniczne oraz ich zastosowanie w gospodarce i życiu codziennym. Przemiany życia codziennego w Europie i Ameryce w XIX wieku. Kultura europejska na przełomie wieków. Nowe kierunki w literaturze i sztuce. Początki kultury masowej. Zmiany w życiu politycznym społeczeństw europejskich. Życie gospodarcze, społeczne i polityczne Polaków w trzech zaborach. Rola kultury i religii dla zachowania polskiej tożsamości narodowej pod zaborami. Różne drogi Polaków do niepodległości. 16

17 3. Metody oceny osiągnięć uczniów Do oceny osiągnięć ucznia można wykorzystać następujące formy sprawdzania wiedzy i umiejętności: wypowiedź ustną odpowiedź z lekcji poprzednich, wypowiedź na temat lekcji bieżącej, wypowiedź przy lekcjach powtórzeniowych, pracę klasową (np. test problemowy), pracę domową (m.in. pracę pisemną dotyczącą analizy źródeł, wypracowania, referaty), pracę w grupie zadaniowej, zaangażowanie i pracę ucznia na lekcjach prowadzonych metodami aktywizującymi. Przedstawione wyżej formy sprawdzania wiedzy i umiejętności można uzupełniać o elementy dodatkowe zadania indywidualne dla ochotników (recenzje przeczytanych lektur, sporządzanie pomocy dydaktycznych, przygotowanie we współpracy z nauczycielem wystąpień włączonych w tok zajęć, udział w konkursach przedmiotowych). Przy ocenianiu proponuje się sześciostopniową skalę ocen. Ocenę dopuszczającą otrzymuje uczeń, który: ma braki w podstawowych wiadomościach, lecz z pomocą nauczyciela potrafi je nadrobić, rozwiązuje i wykonuje typowe zadania o niewielkim stopniu trudności, przejawia gotowość i chęć do przyswajania nowych wiadomości i współpracy z nauczycielem. Ocenę dostateczną otrzymuje uczeń, który: opanował treści przewidziane w programie nauczania na poziomie podstawowym, rozwiązuje i wykonuje typowe zadania o średnim stopniu trudności i niewielkim stopniu złożoności, próbuje porównywać, selekcjonować i klasyfikować fakty i informacje, dostrzega podstawowe związki pomiędzy różnymi faktami historycznymi, współpracuje z nauczycielem, wykazuje aktywność na lekcji. Ocenę dobrą otrzymuje uczeń który: potrafi samodzielnie pracować z podręcznikiem, materiałem źródłowym, ustnie i pisemnie stosuje terminy i pojęcia historyczne, rozwiązuje typowe problemy z wykorzystaniem informacji z różnych źródeł, efektywnie współdziała w zespole i aktywnie pracuje w grupie, bierze udział w dyskusjach, wymianie poglądów, potrafi argumentować i bronić swoich racji. Ocenę bardzo dobrą otrzymuje uczeń, który: opanował pełny zakres wiedzy i umiejętności określony programem nauczania historii w danej klasie, sprawnie posługuje się wiadomościami, rozwiązuje samodzielnie problemy, potrafi samodzielnie interpretować i wyjaśniać fakty i zjawiska historyczne, potrafi zastosować posiadaną wiedzę w ocenie bieżących wydarzeń, umie bronić swoich poglądów, a także potrafi dochodzić do porozumienia w kwestiach spornych, wnosi twórczy wkład w realizowane zagadnienia. 17

18 Ocenę celującą otrzymuje uczeń, który: w wysokim stopniu opanował treści programowe, rozszerzając swoją wiedzę o wiadomości wykraczające poza program danej klasy, umie formułować oryginalne i przemyślane wnioski, hierarchizować i selekcjonować nabytą wiedzę, bierze udział i osiąga znaczące sukcesy w konkursach przedmiotowych, samodzielnie i twórczo rozwija swoje zainteresowania. Ocenę niedostateczną otrzymuje uczeń, który: nie opanował treści koniecznych, ma poważne braki w podstawowych wiadomościach, uniemożliwiające dalszą naukę, nie przejawia chęci przyswajania nowych wiadomości i współpracy z nauczycielem. 18