Naprawa i rekombinacja. Materiały dydaktyczne współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.

Transkrypt

1 aprawa i rekombinacja DA Materiały dydaktyczne współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.

2 DA jest ciągle poddawane działaniu czynników uszkadzających pochodzących zarówno z wnętrza komórki jak i ze środowiska. Kowalencyjne modyfikacje zasad zmieniające parowanie się zasad komplementarnych nici. Tworzenie się par innych niż para Watson a-cricka pomiędzy prawidłowymi zasadami DA. Kowalencyjne modyfikacje uniemożliwiające tworzenie par zasad pomiędzy komplementarnymi nićmi. Przerwanie wiązania -glikozydowego (hydroliza) i usunięcie zasady z DA. Pęknięcie pojedynczej nici DA Pęknięcie dwóch nici DA

3 Czynniki uszkadzające DA. 1. Czynniki fizyczne: promieniowanie UV i promieniowanie jonizujące (X, γ). 2. Czynniki biologiczne wirusy. 3. Czynniki chemiczne: Aktywne formy tlenu (RS ang. reactive oxygen species) powstają samoistnie w komórce w wyniku metabolizmu tlenowego. Poklicykliczne węglowodory aromatyczne (PAH polycyclic, aromatic hydrocarbons). itrozoaminy Dioksyny

4 Konsekwencje uszkodzenia DA W komórce występuje 2 x 3 x 10 9 x 2 nukleotydów DA. W ciele człowieka jest komórek, 1% z nich replikuje DA i dzieli się każdego dnia. ienaprawione uszkodzenie DA Zmiana właściwości kodujących Zablokowana transkrypcja Zablokowana replikacja Mutacje Śmierć komórek Choroby genetyczne owotwory

5 DA może ulegać uszkodzeniom nawet wtedy, gdy na komórkę nie działają żadne odbiegające od normy czynniki. Takie uszkodzenia nazywamy spontanicznymi. Mogą one polegać na hydrolizie wiązań (niebieskie strzałki), ataku czynników utleniających (czerwone strzałki) lub metylacji przez endogenne czynniki metylujące (zielone strzałki). H 2 H 2 H 3 C H 2 Guanina G Adenina A Cytozyna C Tymina T a podstawie: Molecular Biology of the Cell ( Garland Science 2008)

6 ksydacyjna deaminacja zasad DA może również zachodzić spontanicznie. W jej wyniku powstają zasady normalnie nie występujące w DA mogące powodować mutacje. H 2 H 3 C H 2 H 3 C Cytozyna Uracyl 5-metylocytozyna Tymina H 2 H 2 Adenina Hypoksantyna Guanina G Ksantyna a podstawie: The Biology of Cancer ( Garland Science 2007)

7 Czynniki alkilujące wywołujące alkilację DA H 3 C H C H 2 H 2 C CH 2 CH 3 -metylo- -nitro--nitrosoguanidyna (MG) Etylonitrozomocznik K nitrozoamina obecna w tytoniu. Jest markerem narażenia na dym tytoniowy. Produkty jej metabolizmu (np. przez CYP2A6) są silnymi czynnikami alkilującymi zdolnymi do alkilacji np. pozycji 6 guaniny. a podstawie: Fundamentals of Biochemistry, 2 ed John Wiley & Sons oraz Wikipedia

8 Modyfikacja zasad często prowadzą do zmiany układu donorów i akceptorów wiązań wodorowych co prowadzi do zmiany par zasad w obrębie komplementarnych nici DA. Czynnik metylujący H H CH 3 H H H Guanina G H Cytozyna C H 6 -metyloguanina H Tymina

9 Czynniki powodujące oksydacyjne uszkodzenia i ich powstawanie w komórce. Utlenienie H 2 H 2 Guanina G 8-okso guanina Jedno z najczęściej występujących w komórce oksydacyjnych uszkodzeń DA.

10 8-oksoguanina (8-hydroksyguanina) może tworzyć parę z adeniną co prowadzi do mutacji G->T. Jest to częste źródło mutacji ze względu na to, że tak zmodyfikowana guanina jest jednym z częściej występujących uszkodzeń DA. H H H deoksyryboza Adenina A 8-oksoguanina deoksyryboza

11 Depurynacja jedno z najczęściej występujących uszkodzeń, powstaje spontanicznie P P 5 P P P P P P P P P P P P 5 P P 5 3 3

12 Systemy naprawy DA aprawa bezpośrednia uszkodzenie zostaje usunięte bez konieczności naruszania ciągłości łańcucha cukrowofosforanowego. aprawa poprzez wycinanie zasad (ang. base excision repair) pierwszy etap naprawy polega na usunięciu uszkodzonej zasady DA przez enzym zwany glikozylazą. aprawa poprzez wycinanie nukleotydów (ang. nuceotide excision repair) polega na usunięciu uszkodzonego fragmentu nici DA (ok. 20 nukleotydów) zarówno uszkodzonych, jak i sąsiednich, nieuszkodzonych nukleotydów)

13 Systemy naprawy DA aprawa błędnie sparowanych nukleotydów (ang. DA mismatch repair) system usuwa z nowo powstałej nici DA nukleotydy błędnie sparowane. Brak chemicznej modyfikacji DA. Podstawowy problem usunięcie nukleotydu z nowej nici a nie z nici matrycowej. aprawa dwunicowych pęknięć DA: polega na odtworzeniu ciągłości nici DA. dbywa się albo poprzez wiązanie niehomologicznych końcówek (mało dokładna) albo poprzez tzw. rekombinację homologiczną (bezbłędna, czasochłonna). Tolerancja uszkodzenia -synteza DA na matrycy uszkodzonego DA ciągłość nici DA zachowana kosztem mutacji.

14 aprawa dimeru pirymidynowego przez fotoliazę u bakteri, ten system naprawy uszkodzeń nie występuje u człowieka. Dlaczego nie wiadomo. UV VIS Prawidłowe DA Powstanie dimeru pod wpływem UV Fotoliaza związana z dimerem Absorpcja kwantu światła >300 nm i naprawa uszkodzenia

15 aprawa bezpośrednia usuwanie grup alkilowych z niektórych pozycji w zasadach DA. U człowieka występuje białko MGMT (6-methyl-guanine DA methyltransferase) usuwające grupy metylowe oraz inne grupy alkilowe związane z tlenem 6 guaniny. aprawa odbywa się bez przerwania ciągłości nici DA. Grupa alkilowa zostaje przeniesiona na białko MGMT, które ulega trwałej modyfikacji a następnie degradacji. ie jest to więc reakcja enzymatyczna sensu stricto. ie wiadomo dlaczego w komórce utrzymuje się tak kosztowny system usuwania jednego typu uszkodzeń DA. Czynnik metylujący CH 3 Białko naprawy bezpośredniej MGMT Guanina G H 2 6 -metyloguanina H 2 Guanina G H 2

16 aprawa bezpośrednia poprzez białko MGMT Grupa alkilowa pozycji 6 guaniny MGMT cysteina 145 miejsce akceptorowe Reakcja przebiega w sposób stechiometryczny; nie wymaga obecności kofaktorów Miejsce akceptorowe białka nie ulega regeneracji ici DA nie są przecięte, proces nie generuje błędów

17 Schemat naprawy przez wycinanie zasad (ang. base excision repair BER) T T A T A T A G C G C G C T G G G A T A T A T Glikozylaza tyminowa usuwa tyminę w parze z guaniną przecinając wiązanie glikozydowe pomiędzy tyminą a deoksyrybozą. Kolejny enzym usuwa deoksyrybozę pozbawioną zasady oraz grupę fosforanową. Pozostaje nukleotyd z wolną grupą H oraz kolejny nukleotyd z resztą fosforanową przy węglu 5. Brakujący nukleotyd jest dobudowany przez polimerazę β DA. astępnie szczelina jest wiązana przez ligazę.

18 Ludzkie glikozylazy DA Skrót Pełna angielska nazwa AP Substraty UG Uracil DA -glycosylase Brak ssu>u:g>u:a, 5-FU TDG Thymine DA glycosylase Brak U:G>εC:G>T:G UDG2 Uracil DA glycosylase 2 Brak U:A SMUG1 Single-strand-selective Monofunctional Brak ssu>u:a, U:G Uracil-DA glycosylase 1 MBD4 Methyl-CpG-binding domain 4? U lub T w U/TpG MPG Methyl Purine DA Glycosylase Brak 3meA, 7meA, 3meG, 7meG, εa MYH Mut Y homolog Tak? A:G, A:8-oxoG GG1 8-xo-Guanine Glycosylase 1 Tak 8-oxoG:C TH1 Endonuclease Three Homolog 1 Tak Glikol-T, glikol-c, formamidopirymidyna

19 W organizmie występują oksydoreduktazy zwane cytochromami P-450 (CYP). Uczestniczą one w wielu reakcja biosyntezy (cholesterol, hormony sterydowe) i degradacji związków chemicznych. Uczestniczą one również w modyfikacji ksenobiotyków substancji wytwarzanych poza organizmem. Ksenobiotykami mogą być np. leki lub trucizny dostające się do naszego organizmu wraz z pożywieniem lub wdychanym powietrzem (dym tytoniowy). Ksenobiotykami modyfikowanymi przez CYP są np. policykliczne węglowodory aromatyczne (dym tytoniowy, zanieczyszczenia powietrza, grilowane pokarmy). BaP w dwóch następujących po sobie reakcjach utlenienia zostaje przekształcony do diol epoksydu. Benzo[α]piren (prokancerogen) CYP1A1 ADPH + 2 H 2 CYP1A1 ADPH + 2 H H a podstawie: The Biology of Cancer ( Garland Science 2007) H H Diol epoksyd benzo[a]pirenu (kancerogen)

20 _ P H 2 CH 2 Guanina w DA H H H H H Diol epoksyd benzo[a]pirenu Guanina w DA H H H Zmodyfikowany benzo[a]piren połączony kowalencyjnie z DA Diol epoksyd benzo(α)pirenu może zostać połączony z cząsteczką organiczną przez komórkowe enzymy i w tej łatwo rozpuszczalnej postaci może zostać wydalony z organizmu. BPDE jest jednak bardzo reaktywną cząsteczką i gdy znajdzie się w pobliżu DA może połączyć się kowalencyjnie np. z egzocykliczną grupą aminową guaniny tworząc tzw. addukt. Tak zmodyfikowany DA może być naprawiony przez system ER. Jeśli do naprawy nie dojdzie przed replikację DA guaninowy addukt z łatwością generuje mutację G:C->T:A. a podstawie: The Biology of Cancer ( Garland Science 2007)

21 Promieniowanie UV jest jednym z głównym mutagenów na jakie są narażone żywe organizmy zamieszkujące powierzchnię ziemi. U ludzi wywołuje ono płaskonabłonkowe raki skóry oraz bardzo groźne nowotwory komórek pigmentowych czerniaki. ajlepszą ochroną przed tymi nowotworami jest ochrona skóry przed UV zwłaszcza w dzieciństwie i wieku młodzieńczym. Ilustracja przedstawia typy promieniowania UV i ich penetrację przez ziemską atmosferę. Lampy bakteriobójcze emitują UV-C nm UV-A UV-B UV-C Atmosfera Poziom gruntu

22 ajczęstsze typy uszkodzeń DA wywołane promieniowaniem UV. Uszkodzenia DAwywoływane przez promieniowanie UV: 1. Cyklobutanowe dimery pirymidynowe. 2. Fotoproduktytypu Uszkodzenia oksydacyjne. 4. Pęknięcia nici DA. 4 6 a ilustracji przedstawiono uszkodzenia 1 i 2.

23 Główne typy uszkodzeń DA indukowane przez promieniowanie UV i tempo ich naprawy. Cyklobutanowy dimer pirymidynowy Fotoprodukt o 44 o -ajczęstsze uszkodzenie UV -aprawiane wolno w ludzkich komórkach (< 24h) -W nietranskrybowanym DA gryzoni naprawa niewykrywalna. -Rzadziej występujące uszkodzenie UV -aprawiane stosunkowo szybko (< 3h)

24 Uproszczony schemat działania systemu naprawy poprzez wycinanie nukleotydów. 5 XPF XPA XPC 3 5 XPG 3 1. aprawa rozpoczyna się od rozpoznania uszkodzenia przez białka XPA i XPC. 2. Dwie endonukleazy (XPG, XPF) nacinają uszkodzoną nić DA po dwu stronach uszkodzenia. XPB Usunięta nić zostaje odbudowana przez polimerazę DA. aprawę kończy ligaza. XPD 3. astępnie dwie helikazy (XPB, XPD) rozplatają podwójną nić wokół uszkodzonego nukleotydu i uwalniają ok. 25 nukleotydowy fragment DA zawierający uszkodzenie.

25 Mechanizm działania ER-GGR. Tzw. globalna naprawa genomu. dbywa się stosunkowo powoli. Dotyczy nici DA nie ulegających transkrypcji. Uszkodzone nici DA są rozpoznawane przez specjalne białka: np. DDB1, DDB2, XPC. DDB1 DDB2 uszkodzony DA HR23B XPC XPB TFIIH RPA XPA XPD XPF ERCC1 XPG

26 Mechanizm działania ER-TCR (naprawa sprzężona z transkrypcją). Białkiem rozpoznającym uszkodzenie jest polimeraza RA. Przerywa ona transkrypcję i przy współudziale białek CSA i CSB zostaje usunięta z matrycy, aby zrobić miejsce dla białek naprawczych, które kończą naprawę tak jak podczas GGR. mra STP holoenzym RA pol II CSA CSB XPB TFIIH RPA XPA XPD

27 aprawa błędnie sparowanych nukleotydów. System ten usuwa poprawne nukleotydy, które błędnie zostały wprowadzone do nowej nici DA. Błędnie wprowadzony nukleotyd nie tworzy pary Watsona-Cricka z nukleotydem nici matrycowej. Białko MutS rozpoznaje niedopasowane zasady. astępnie system musi ustalić, która z dwu zasad znajduje się na nowo zsyntetyzowanej nici. W nowej nici występują przerwy pomiędzy niepołączonymi fragmentami kazaki. To stanowi wskazówkę umożliwiającą usunięcie długiego fragmentu nowej nici wraz z niedpopasowanym nukleotydem. astępnie nowa nić zostaje odbudowana przez polimerazę DA. iedopasowane zasady MutS MutL MutS Maszyneria replikacyjna odbudowuje ciągłość nowej nici. Marker pozwalający rozpoznać nową nić DA Rozpoznanie niedopasowania i poszukiwanie markera pozwalającego ustalić którą nić należy usunąć. System znajduje marker i usuwa bardzo długi fragment nowej nici razem z błędnie wprowadzoną zasadą. a podstawie: The Biology of Cancer ( Garland Science 2007)

28 aprawa podwójnych pęknięć poprzez łączenie niehomologicznych końcówek. dbywa się wtedy gdy występuje pęknięcie a w pobliżu nie ma homologicznej sekwencji mogącej służyć do bezbłędnego odtworzenia ciągłości nici. Po rozpoznaniu pęknięcia następuje jego oznaczenie przez swoiste białka i komórka zostaje powiadomiona o jego wystąpieniu. astępnie egzonukleaza usuwa jednoniciowy fragment z każdej końcówki. Tworzą się fragmenty jednoniciowe ulegające hybrydyzacji. astępnie polimeraza i ligaza uzupełniają brakujące fragmenty. Proces ten zwykle generuje krótkie delecje w miejscu pęknięcia. Dwuniciowe pęknięcie DA Region mikrohomologii pozwala na utworzenie komplementarnego wiązania łączącego obie nici. Polimeraza uzupełnia braki a ligaza łączy fragmenty nici kończąc naprawę. a podstawie: The Biology of Cancer ( Garland Science 2007) W rejonie pęknięcia powstaje kilkunukleotydowa delecja. Mechanizm nie jest więc dokładny i gdy tylko jest to możliwe komórki używają innego, dokładnego systemu.

29 aprawa podwójnych pęknięć poprzez rekombinację homologiczną. Proces rozpoczyna się od oznaczenia pęknięcia i powiadomienia komórki o jego wystąpieniu. Umożliwia to komórce zareagowanie poprzez np. zatrzymanie cyklu komórkowego. Później następuje usunięcie jednoniciowego fragmentu po każdej stronie. Powstałe wolne fragmenty jednoniciowego DA poszukują homologicznego, nieuszkodzonego fragmentu DA siostrzanej chromatydy. Wiążąc się z nim umożliwiają polimerazie DA syntezę brakującego fragmentu. astępnie nowe nici odłączają się od siostrzanej chromatydy wiążą się na powrót ze sobą umożliwiając polimerazie i ligazie dokończenie naprawy. Pęknięta helisa zostaje bezbłędnie odtworzona. a podstawie: The Biology of Cancer ( Garland Science 2007)

30 Spotkanie widełek replikacyjnych z uszkodzeniem DA. Polimeraza zatrzymana przez uszkodzenie jednoniciowe Synteza wzdłuż uszkodzenia: pol. η, pol. κ Polimeraza zatrzymana przez cross-link Dezintegracja widełek, naprawa rekombinacyjna

31 Schemat syntezy na matrycy uszkodzonego DA. Gdy replikacyjna polimeraza DA napotka tzw. nieinstruktywne uszkodzenie odpada od matrycy. Jej miejsce zajmuje polimeraza, której rolą jest odgadnięcie jakie nukleotydy należy wprowadzić naprzeciw uszkodzonej matrycy. Zwykle zgaduje one poprawnie wprowadzając np. AA naprzeciw dimeru tymidynowego. Jednak czasami polimeraza popełnia błąd i generuje mutację. Z punktu widzenia komórki mniej szkód może wyrządzić mutacja niż pęknięcie DA do którego doprowadziłyby zatrzymane widełki replikacyjne. 5 3 T=T Polimeraza replikacyjna 5 T=T 3 AA Polimeraza syntezy wzdłuż uszkodzenia. 5 T=T 3 AA Polimeraza replikacyjna 5

32 znaczenie grecką literą Rodzaje i funkcje niektórych polimeraz DA. azwa ludzkiego genu Funkcja α PLA Główna polimeraza replikacyjna β PLB aprawa BER, naprawa pojedynczych pęknięć. γ PLG Replikacja mitochondrialnego DA δ PLD1 Główna polimeraza replikacyjna ε PLE Główna polimeraza replikacyjna ζ PLZ Replikacja uszkodzonej matrycy η PLH Replikacja uszkodzonej matrycy θ PLQ Replikacja uszkodzonej matrycy, naprawa zespolonych nici (cross-link repair) ι PLI Replikacja uszkodzonej matrycy? κ PLK Replikacja uszkodzonej matrycy λ PLL aprawa przez łączenie niehomologicznych końcówek.

33 Genetyczne predyspozycje do chorób nowotworowych spowodowane mutacjami genów naprawy DA lub genów systemów sygnalizujących uszkodzenia. azwa predyspozycji azwa genu Przeważającytyp nowotworu ieprawidłowy enzym lub proces HPCC 4-5genów Rak jelita grubego aprawa błędnie sparowanych nukleotydów. Xeroderma pigmentosum Ataxia telangiectasia Rodzinny rak piersi i jajnika 8 genów Rak skóry aprawa przez wycinanie nukleotydów. ATM Białaczki, chłoniaki Sygnalizacja dwuniciowych pęknięć DA. BRCA1, BRCA2 Rak piersi i rak jajnika aprawa rekombinacyjna dwuniciowych pęknięć DA. Zespół Wernera WR Mięsaki, rak tarczycy Helikazai egzonukleazarekombinacyjna, naprawa telomerów Zespół Blooma BLM Guzy lite różnego pochodzenia Helikaza rekombinacyjna Zespół ijmegen BS Głównie chłoniaki aprawa dwuniciowych pęknięć Zespół Li- Fraumeni TP53 Wiele różnych nowotworów dpowiedź komórkina wystąpienie różnych typów uszkodzeń. a podstawie: The Biology of Cancer ( Garland Science 2007)

34 Materiały dydaktyczne współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.