Rola autoprzeciwcia³ w diagnostyce i ró nicowaniu nieswoistych zapaleñ jelit

Transkrypt

1 Zawadzka Alergia Astma P, Szczepañski Immunologia M, 2006, ykowska-szuber 11(3): L i wsp. Rola autoprzeciwcia³ w diagnostyce i ró nicowaniu 155 Rola autoprzeciwcia³ w diagnostyce i ró nicowaniu nieswoistych zapaleñ jelit The role of autoantibodies in diagnosing and identifying inflammatory bowel diseases PATRYCJA ZAWADZKA 1/, MIROS AW SZCZEPAÑSKI 2/, LILIANA YKOWSKA-SZUBER 1/, HUSAM SAMARA 2/, KRZYSZTOF LINKE 1/,JAN EROMSKI 2/ 1/ Katedra i Klinika Gastroenterologii, ywienia Cz³owieka i Chorób Wewnêtrznych Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 2/ Katedra i Zak³ad Immunologii Klinicznej Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Streszczenie Wprowadzenie. Nieswoiste zapalenia jelit to przewlek³e zapalne choroby przewodu pokarmowego, do których nale ¹ wrzodziej¹ce zapalenie jelita grubego oraz choroba Leœniowskiego-Crohna. W oko³o 5 do 15% przypadków trudno jest postawiæ rozpoznanie na podstawie przyjêtych kryteriów klinicznych oraz badañ obrazowych i histologicznych. Markerami serologicznymi we wrzodziej¹cym zapaleniu jelita grubego s¹ przeciwcia³a przeciw cytoplazmie neurtofili z oko³oj¹drowym typem œwiecenia (panca) oraz przeciwcia³a przeciw komórkom kubkowym jelita (GAB), natomiast w chorobie Leœniowskiego-Crohna przeciwcia³a przeciw Saccharomyces cerevisiae (ASCA) oraz przeciw czêœci zewn¹trzwydzielniczej trzustki (PAB). Cel pracy. Celem pracy jest ocena wartoœci diagnostycznej autoprzeciwcia³ panca, GAB, ASCA oraz PAB w rozpoznawaniu i ró nicowaniu nieswoistych zapaleñ jelit. Materia³ i metody. Badanie przeprowadzono u 20 chorych z wrzodziej¹cym zapaleniem jelita grubego, 20 chorych z chorob¹ Leœniowskiego-Crohna, a grupê kontroln¹ stanowi³o 20 zdrowych ochotników. Autoprzeciwcia³a oznaczano metod¹ immunofluorescencji poœredniej. Wyniki. We wrzodziej¹cym zapaleniu jelita grubego panca wystêpowa³y u 65% chorych, a GAB u 25% chorych. W chorobie Leœniowskiego-Crohna ASCA wystêpowa³y w 65% chorych, a PAB u 50% chorych. We wrzodziej¹cym zapaleniu jelita grubego czu³oœæ i swoistoœæ panca wynosi³a odpowiednio 65% i 90% natomiast GAB 25% i 95%. W chorobie Leœniowskiego-Crohna czu³oœæ i swoistoœæ ASCA wynosi³a odpowiednio 68% i 95%, natomiast PAB 47% i 95%. Wnioski. Oznaczanie przeciwcia³ panca, ASCA, PAB oraz GAB ³¹cznie stanowiæ mo e panel serologiczny przydatny w diagnostyce i ró nicowaniu nieswoistych zapaleñ jelit. Summary Introduction. Inflammatory bowel diseases are chronic diseases of gastrointestinal tract which include ulcerative colitis and Crohn s disease. About 5 to 15% of the cases are difficult to diagnose using conventional clinical, radiological, endoscopic and microscopic criteria. Antibodies panca and GAB are serologic markers of ulcerative colitis, while antibodies ASCA and PAB are characteristic for Crohn s disease. Aim of the study. Evaluate the role of panca, GAB, ASCA and PAB in diagnosing and identifying inflammatory bowel diseases. Material and methods. Serum samples were obtained from 20 patients with diagnosed Crohn s disease, 20 patients with ulcerative colitis and 20 healthy controls. Autoantibodies were assessed using the indirect immunofluorescence technique. Results. In ulcerative colitis, panca were present in 65% and GAB in 25% patients. In Crohn s disease, ASCA were present in 65% and PAB in 50% subjects. In ulcerative colitis the sensitivity and specificity of panca was 65 and 95% and that of GAB was 25% and 95% respectively. In Crohn s disease, the sensitivity and specificity of ASCA was 68% and 95% and that of PAB was 47% and 95%, respectively. Conclusions. Assessment of panca, GAB, ASCA and PAB together can be used as a serologic panel for diagnosing and identifying inflammatory bowel diseases. Key words: ulcerative colitis, Crohn s disease, autoatibodies panca, GAB, ASCA, PAB S³owa kluczowe: wrzodziej¹ce zapalenie jelita grubego, choroba Leœniowskiego-Crohna, przeciwcia³a panca, ASCA, GAB, PAB Alergia Astma Immunologia, 2006, 11(3): Nades³ano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Patrycja Zawadzka Katedra i Klinika Gastroenterologii, ywienia Cz³owieka i Chorób Wewnêtrznych Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, SPSK nr 2 ul. Przybyszewskiego 49, Poznañ tel. (61) , fax (61) pzawadzka@op.pl

2 156 Alergia Astma Immunologia 2006, 11(3): WSTÊP Nieswoiste zapalenia jelit (nzj) to przewlek³e choroby zapalne przewodu pokarmowego przebiegaj¹ce z okresami remisji i zaostrzeñ, do których zalicza siê chorobê Leœniowskiego-Crohna (chl-c) oraz wrzodziej¹ce zapalenie jelita grubego (wzjg). Mimo znacznych postêpów w badaniach nad patogenez¹ nzj ich etiologia nadal pozostaje niejasna [1-7]. Wykazano, e wiele zwi¹zków wchodz¹cych w sk³ad œciany komórkowej bakterii jelitowych mo e pe³niæ rolê antygenów lub wp³ywa moduluj¹co na uk³ad immunologiczny b³ony œluzowej przewodu pokarmowego [3,7]. Wiele badañ wskazuje, e u pod³o a nzj le ¹ zaburzenia odpowiedzi uk³adu immunologicznego jelit [8,9]. U chorych z nzj dochodzi do produkcji autoprzeciwcia³ skierowanych przeciwko komórkom wystêpuj¹cym w nab³onku jelitowym, a których obecnoœæ stwierdza siê w surowicy krwi i b³onie œluzowej jelit [10]. Nieprawid³owa supresja komórek autoreaktywnych oraz niew³aœciwa aktywacja limfocytów B i T le y u podstawy utrzymywania siê autoprzeciwcia³ i jest charakterystyczna dla chorób autoimmunologicznych [6,7,10]. W surowicy chorych na wzjg wykrywa siê m.in. przeciwcia³a przeciwko cytoplazmie neutrofili z oko³oj¹drowym typem œwiecenia (perinuclear anti-neutrophil cytoplasmic antibodies panca) oraz przeciwcia³a przeciwko komórkom kubkowym jelita (goblet cells antibodies GAB), natomiast u pacjentów z chl-c przeciwcia³a przeciwko Saccharomyces cerevisiae (anti-saccharomyces cerevisiae antibodies ASCA) oraz przeciwcia³a przeciwko czêœci zewn¹trzwydzielniczej trzustki (pancreatic exocrine antibodies PAB) [1,6,7,11]. Sugeruje siê, e u chorych z nzj wystêpuje nieprawid³owa odpowiedÿ immunologiczna skierowana przeciwko endogennej florze wystêpuj¹cej w przewodzie pokarmowym. Zwi¹zki wchodz¹ce w sk³ad œciany komórkowej lub wydzielane przez bakterie jelitowe mog¹ pe³niæ funkcjê antygenów dla wielu przeciwcia³ oraz mog¹ wp³ywaæ moduluj¹co na uk³ad immunologiczny b³ony œluzowej jelit [7]. W chl-c wykrywa siê przeciwcia³a przeciwko dro d om Saccharomyces cerevisiae, Mycobacterium, Bacteroides, Listeria oraz Escherichia coli, natomiast u chorych na wzjg stwierdza siê przeciwcia³a panca przeciwko Bacteroides ceccae, Mycobacterium oraz Pseudomonas [1,6,11,12]. Targan i wsp. wykazali, e przeciwcia³a panca s¹ produkowane przez limfocyty B obecne w lamina propria b³ony œluzowej jelita i s¹ markerem serologicznym odpowiedzi immunologicznej œluzówki jelit we wzjg [13]. Przeciwcia³a ASCA charakteryzuj¹ siê wysok¹ swoistoœci¹ dla chl-c, dlatego uznano je za marker serologiczny tej choroby. Przez wiele lat budowa antygenu przeciwko któremu skierowane s¹ przeciwcia³a ASCA pozostawa³a nieznana. Dopiero wykrycie cz¹steczki PPM (phosphopeptidomannan) zbudowanej z polimerów mannozowych po³¹czonych z czêœci¹ bia³kow¹ w œcianie komórkowej dro d y Saccharomyces cerevisiae i jej dalsze badania chemiczne ujawni³y, e determinanty antygenowe dla przeciwcia³ ASCA sk³adaj¹ siê z polisacharydów [14]. U chorych na nzj stwierdza siê nie tylko przeciwcia³a przeciwko florze komensalnej, ale równie przeciwko w³asnym komórkom i tkankom. S¹ to przeciwcia³a GAB wystêpuj¹ce we wzjg oraz przeciwcia³a PAB w chl-c [1,10,12,15]. Mechanizm immunologiczny doprowadzaj¹cy do powstania przeciwcia³ GAB i PAB pozostaje niejasny. Wykazano, e antygenem, z którym reaguj¹ przeciwcia³a PAB mo e byæ bia³ko zlokalizowane pocz¹tkowo w cytozolu komórek pêcherzyków trzustkowych, a nastêpnie wydzielane z sokiem trzustkowym [15,16]. Nie wykazano zwi¹zku miêdzy obecnoœci¹ przeciwcia³ PAB a uszkodzeniem czêœci egzokrynnej trzustki [15,17]. Hahm i wsp. wykazali, e przeciwcia³a GAB reaguj¹ z mukopolisacharydami pochodz¹cymi z komórek kubkowych jelita grubego [10]. Mimo obecnoœci autoprzeciwcia³ oraz autoreaktywnych limfocytów u chorych na nzj wydaje siê, e uszkodzenie œciany jelita nie jest spowodowane bezpoœrednio przez reakcje immunologiczne zale ne od autoprzeciwcia³. Wiele badañ potwierdza fakt, e odpowiedÿ autoimmunologiczna w nzj jest spowodowana poprzez reakcje krzy owe z antygenami wystêpuj¹cymi w œwietle jelita [15]. Wspó³czesna diagnostyka i ró nicowanie nzj opiera siê na objawach klinicznych oraz charakterystycznych zmianach morfologicznych ocenianych w badaniach endoskopowych i radiologicznych. Istotne znaczenie w potwierdzeniu rozpoznania ma badanie histopatologiczne wycinka z jelita. Jednak u 5 do 15% chorych trudno jest jednoznacznie postawiæ diagnozê, a co za tym idzie wdro- yæ leczenie. S¹ to przypadki przebiegaj¹ce z objawami nietypowymi lub sk¹poobjawowe, u których wynik badañ endoskopowych, histologicznych i obrazowych pozostaje niejednoznaczny. Trudnoœci diagnostyczne nastrêcza równie tzw. colitis nondeterminata, kiedy w obrazie mikroskopowym nie ma pe³nych wyk³adników wzjg czy chl-c [18,19]. Celem pracy by³a ocena wartoœci diagnostycznej autoprzeciwcia³ panca, GAB, ASCA oraz PAB w rozpoznawaniu i ró nicowaniu nzj. Oceniano czu³oœæ i swoistoœæ autoprzeciwcia³ dla chl-c i wzjg. W badaniu sprawdzano równie czy istnieje zale noœæ miêdzy obecnoœci¹ autoprzeciwcia³ a wiekiem i p³ci¹ chorych oraz aktywnoœci¹ choroby i lokalizacj¹ zmian zapalnych w obrêbie przewodu pokarmowego. MATERIA I METODY Pacjenci W badaniu bra³o udzia³ 40 chorych na nzj, w tym 20 chorych na wzjg i 20 pacjentów z chl-c. W grupie chorych na wzjg by³o 12 kobiet w wieku 27 do 74 lat (œrednia wieku 52 lata) i 8 mê czyzn w wieku 24 do 77 lat (œrednia

3 Zawadzka P, Szczepañski M, ykowska-szuber L i wsp. Rola autoprzeciwcia³ w diagnostyce i ró nicowaniu 157 wieku 48 lat). U chorych na wzjg aktywnoœæ choroby oceniano za pomoc¹ skali Truelove a i Wittsa, a zasiêg zmian oceniano na podstawie wlewu doodbytniczego dwukontrastowego i/lub kolonoskopii. W grupie pacjentów z chl-c by³o 8 kobiet w wieku 20 do 56 lat (œrednia wieku 35 lat) oraz 12 mê czyzn w wieku 21 do 40 (œrednia wieku 31 lat). U pacjentów z chl-c aktywnoœæ choroby oceniano za pomoc¹ skali CDAI (Crohn s Disease Activity Index), a lokalizacjê zmian oceniano na podstawie pasa u jelita cienkiego oraz kolonoskopii. U wszystkich chorych rozpoznanie postawione zosta³o na podstawie przyjêtych kryteriów klinicznych, laboratoryjnych, endoskopowych i radiologicznych. W ka dym przypadku rozpoznanie potwierdzono histopatologicznie. Grupê kontroln¹ stanowi³o 20 zdrowych ochotników (honorowi dawcy krwi). Krew obwodow¹ pobierano na skrzep, nastêpnie krew odwirowano, a uzyskan¹ surowicê przechowywano w temperaturze -70 C do czasu wykonania badañ immunofluorescencyjnych. Obecnoœæ autoprzeciwcia³ wykrywano przy zastosowaniu immunofluorescencji poœredniej. W tym celu u yto mozaiki tkankowe firmy EUROIMMUN (Lubeck, Germany), w sk³ad których wchodzi³y mro akowe skrawki z ma³piej w¹troby, trzustki, jelita grubego oraz rozmazy ludzkich granulocytów utrwalonych etanolem, a tak e rozmazy z Saccharomyces cerevisiae. Stosowano wtórne Ryc. 1. Obecnoœæ autoprzeciwcia³ wykazana metod¹ immunofluorescencji poœredniej A przeciwcia³a przeciw cytoplazmie neutrofili (panca); B przeciwcia³a przeciw Saccharomyces cerevisiae (ASCA); C przeciwcia³a przeciw czêœci zewn¹trzwydzielniczej trzustki (PAB); D przeciwcia³a przeciw komórkom kubkowym jelita (GAB) Tabela I. Rodzaje u ytych tkanek i wykrywane na nich autoprzeciwcia³a Tkanka Wykrywane autoprzeciwcia³a: Rozcieñczenie surowicy W¹troba ma³py Przeciwj¹drowe (do ró nicowania 1:10 z panca) Trzustka ma³py Przeciw wyspom trzustki (PAB) 1:10 Jelito grube ma³py Przeciw komórkom kubkowym jelita 1:10 (GAB) Granulocyty ludzkie Przeciw mieloperoksydazie (panca) 1:10 S. cerevisiae Przeciw Saccharomyces cerevisiae 1:100 (ASCA) przeciwcia³a mysie anty-ludzkie znakowane fluorescein¹. Preparaty oceniono jakoœciowo w mikroskopie fluorescencyjnym (ryc. 1). W tabeli I przedstawiono u yte tkanki i wykrywane na nich autoprzeciwcia³a, a tak e rozcieñczenie badanych surowic. Czu³oœæ zdefiniowano jako zdolnoœæ wykrywania wszystkich osób istotnie chorych (dodatni wynik testu u osób chorych), natomiast swoistoœæ zdefiniowano jako zdolnoœæ wykrywania osób ca³kowicie zdrowych (ujemny wynik testu u osób zdrowych). Do oceny statystycznej zale noœci miêdzy wystêpowaniem autoprzeciwcia³ a parametrami klinicznymi zastosowano test χ 2 oraz test Fishera. Przyjêto poziom istotnoœci p 0,05. WYNIKI W grupie chorych na wzjg stwierdzono rzut lekki u 4 pacjentów, rzut œrednio-ciê ki u 6 pacjentów oraz u rzut ciê ki u 10 chorych. W grupie tej zmiany zapalne obejmowa³y odbytnicê i esicê u 5 pacjentów, lew¹ po³owê jelita grubego (do zagiêcia œledzionowego) u 10 chorych oraz praw¹ po³owê jelita grubego (powy ej zagiêcia œledzionowego) u 5 chorych. W grupie pacjentów z chl-c stwierdzono rzut lekki u 4 chorych, rzut œrednio-ciê ki u 10 chorych oraz rzut ciê ki u 6 chorych. W grupie tej stwierdzono zajêcie koñcowego odcinka jelita krêtego u 8 chorych, zajêcie tylko jelita grubego u 7 chorych oraz lokalizacjê w obrêbie jelita cienkiego i jelita grubego (koñcowy odcinek jelita krêtego oraz zmiany w prawej po³owie jelita grubego) u 7 pacjentów. Wystêpowanie autoprzeciwcia³ panca, ASCA, GAB oraz PAB w surowicy chorych na wzjg, chl-c oraz w grupie kontrolnej przedstawiaj¹ ryciny 2-5. We wzjg czu³oœæ i swoistoœæ przeciwcia³ panca wynosi³a odpowiednio 65% i 90% natomiast przeciwcia³ GAB 25% i 95%. W grupie chorych na wzjg obecnoœæ przeciwcia³ panca przy jednoczesnym braku przeciwcia³ ASCA (panca+/asca-) stwierdzono u 12 chorych (60%). Czu³oœæ i swoistoœæ kombinacji panca+/ascau tych pacjentów wynosi³a 100%. W grupie tej jednoczesna obecnoœæ przeciwcia³ panca i GAB oraz brak ASCA

4 158 Alergia Astma Immunologia 2006, 11(3): (panca+/gab+/asca-) stwierdzono zaledwie u 3 chorych (15%). W chl-c czu³oœæ i swoistoœæ przeciwcia³ ASCA wynosi³a odpowiednio 68% i 95%, natomiast przeciwcia³ PAB 47% i 95%. W grupie pacjentów z chl-c obecnoœæ przeciwcia³ ASCA przy jednoczesnym braku przeciwcia³ panca (ASCA+/pANCA-) wykazano u 12 chorych (60%). Czu³oœæ i swoistoœæ kombinacji ASCA+/pANCA- u tych chorych wynosi³a odpowiednio 92% i 100%. W grupie pacjentów z chl-c jednoczesn¹ obecnoœæ przeciwcia³ ASCA i PAB oraz brak panca (ASCA+/PAB+/pANCA-) stwierdzono u 6 chorych (30%). Czu³oœæ i swoistoœæ kombinacji ASCA+/PAB+/ panca- u tych pacjentów wynosi³a odpowiednio 75% oraz 100%. Nie wykazano korelacji miêdzy p³ci¹ chorych a wystêpowaniem autoprzeciwcia³ we wzjg oraz chl-c. Nie wykazano korelacji miêdzy wiekiem chorych na wzjg a wystêpowaniem autoprzeciwcia³. Wiek chorych w czasie postawienia rozpoznania by³ istotnie ni szy u pacjentów z chl-c ASCA-negatywnych i wynosi³ 7 do 29 lat (wartoœæ œrednia 23 lata) w porównaniu z pacjentami ASCA-pozytywnymi, u których wynosi³ lat (wartoœæ œrednia 28,4 roku) (p<0,05). Wykazano dodatni¹ korelacjê miêdzy aktywnoœci¹ wzjg a wystêpowaniem przeciwcia³ panca (na granicy istotnoœci statystycznej, p=0,08), natomiast nie zaobserwowano zale noœci miêdzy aktywnoœci¹ wzjg a obecnoœci¹ przeciwcia³ GAB. Nie wykazano korelacji miêdzy wystêpowaniem przeciwcia³ ASCA oraz PAB a aktywnoœci¹ chl-c. DYSKUSJA Na podstawie danych literaturowych przeciwcia³a panca wystêpuj¹ w surowicy chorych z wzjg w 45 do 80%, co zgadza siê z wynikiem przeprowadzonego badania. Mog¹ one wystêpowaæ równie w 5 do 10% w grupie pacjentów z chl-c, u których zmiany zlokalizowane s¹ w jelicie grubym (tzw. ulcerative colitis-like Crohn s disease), natomiast w populacji ogólnej wystêpuj¹ od 0 do 4%, co zgadza siê z naszymi wynikami. W wielu badaniach wykazano, e wystêpowanie przeciwcia³ panca nie korelowa³o z wiekiem, p³ci¹, czasem trwania choroby oraz lokalizacj¹ zmian, co potwierdzi³y wyniki naszego badania [3,5,21,22-24]. Natomiast dane literaturowe dotycz¹ce korelacji miêdzy obecnoœci¹ przeciwcia³ panca w surowicy pacjentów z wzjg a aktywnoœci¹ choroby s¹ Ryc. 2. Wystêpowanie przeciwcia³ przeciw cytoplazmie neutrofili (panca) w surowicy pacjentów z chorob¹ Leœniowskiego- Crohna (chl-c), wrzodziej¹cym zapaleniem jelita grubego (wzjg) oraz w grupie kontrolnej (GK) Ryc. 4. Wystêpowanie przeciwcia³ przeciw Saccharomyces cerevisiae (ASCA) w surowicy pacjentów z chorob¹ Leœniowskiego-Crohna (chl-c), wrzodziej¹cym zapaleniem jelita grubego (wzjg) oraz w grupie kontrolnej (GK) Ryc. 3. Wystêpowanie przeciwcia³ przeciw komórkom kubkowym jelita (GAB) w surowicy pacjentów z chorob¹ Leœniowskiego-Crohna (chl-c), wrzodziej¹cym zapaleniem jelita grubego (wzjg) oraz w grupie kontrolnej (GK) Ryc. 5. Wystêpowanie przeciwcia³ przeciw czêœci zewn¹trzwydzielniczej trzustki (PAB) w surowicy pacjentów z chorob¹ Leœniowskiego-Crohna (chl-c), wrzodziej¹cym zapaleniem jelita grubego (wzjg) oraz w grupie kontrolnej (GK)

5 Zawadzka P, Szczepañski M, ykowska-szuber L i wsp. Rola autoprzeciwcia³ w diagnostyce i ró nicowaniu 159 rozbie ne niektóre prace sugerowa³y taki zwi¹zek, a niektórzy badacze go nie wykazali [5,25-27]. W naszym badaniu stwierdzono dodatni¹ zale noœæ miêdzy wystêpowaniem przeciwcia³ panca a aktywnoœci¹ wzjg. Jednak korelacja ta nie by³a statystycznie istotna (na granicy istotnoœci statystycznej, p=0,08), co mo e wi¹zaæ siê ze zbyt ma³¹ liczb¹ pacjentów z wzjg w podgrupach (np. w podgrupie z rzutem lekkim by³o 4 pacjentów). Czu³oœæ przeciwcia³ panca we wzjg wynosi 38 do 73%, a swoistoœæ 83 do 97%, co potwierdzi³ wynik przeprowadzonego przez nas badania [26-30]. Przeciwcia³a ASCA wystêpuj¹ w surowicy chorych z chl-c w 50 do 80%, rzadko stwierdza siê ich obecnoœæ we wzjg (poni ej 10%), a w populacji ogólnej wystêpuj¹ od 0 do 5%, co zgadza siê z przeprowadzonymi przez nas badaniami [5,30]. W wiêkszoœci prac nie wykazano korelacji miêdzy p³ci¹, wiekiem chorych oraz lokalizacj¹ zmian w obrêbie przewodu pokarmowego u pacjentów z chl-c a wystêpowaniem przeciwcia³ ASCA, co zgadza siê z naszymi wynikami [4,5,15,38,39]. W jednej pracy stwierdzono dodatni¹ korelacjê miêdzy m³odym wiekiem pacjentów z chl-c w momencie rozpoznania choroby (chorzy ACSA-pozytywni w wieku lat, œrednia 21 lat; chorzy ASCA-negatywni w wieku lat, œrednia 24 lata) a obecnoœci¹ przeciwcia³ ASCA [24]. W naszym badaniu wykazano przeciwn¹ zale noœæ wiek chorych w czasie postawienia diagnozy by³ istotnie ni szy u pacjentów z chl-c ASCA-negatywnych (chorzy w wieku 7-29 lat, œrednia 23 lata) w porównaniu z pacjentami ASCA-pozytywnymi, (chorzy w wieku16-41 lat, œrednia 28,4 roku). Mo e to t³umaczyæ fakt, i w patogenezie chl-c wa n¹ rolê ogrywaj¹ czynniki œrodowiskowe (m.in. sk³adniki pokarmowe, leki oraz sk³ad flory jelitowej), które mog¹ dzia³aæ moduluj¹co na uk³ad immunologiczny przewodu pokarmowego oraz na produkcjê przeciwcia³ ASCA. Ponadto stwierdzenie dodatniej zale noœci miêdzy obecnoœci¹ przeciwcia³ ASCA a starszym wiekiem pacjentów z chl-c mo e byæ zwi¹zane z d³u szym okresem ekspozycji na antygeny jelitowe (polisacharydy Saccharomyces cerevisiae). Dane literaturowe nie s¹ zgodne, co do zale noœci miêdzy aktywnoœci¹ chl-c a obecnoœci¹ przeciwcia³ ASCA niektóre prace wykaza³y tak¹ korelacjê, a inne nie [2-5,14,15,40,41]. W naszym badaniu nie potwierdzono takiej zale noœci. Na podstawie danych z piœmiennictwa szacuje siê, e w chl-c czu³oœæ przeciwcia³ ASCA wynosi 39 do 71%, a swoistoœæ oko³o 90%, co zgadza siê z uzyskanymi przez nas wynikami [28-30,43,44,47]. Wed³ug danych literaturowych przeciwcia³a PAB wystêpuj¹ u oko³o 40% chorych z chl-c, co potwierdzono w naszym badaniu [15-17,37,46,47]. Nie wykazano zwi¹zku miêdzy wystêpowaniem przeciwcia³ PAB a p³ci¹, wiekiem chorych, lokalizacj¹ zmian oraz aktywnoœci¹ choroby, co równie odzwierciedli³y uzyskane przez nas wyniki [15,45]. Badanie Klebla i wsp. [15] przeprowadzone na du ej populacji chorych z chl-c wykaza³o wysok¹ swoistoœæ przeciwcia³ PAB dla tej choroby, co zgadza siê z przeprowadzonym przez nas badaniem [15]. Przeciwcia³a GAB wystêpuj¹ w oko³o 30% u pacjentów z wzjg oraz s¹ swoiste dla tej choroby, co zgadza siê z wynikami naszego badania [15]. Przeciwcia³ GAB nie wykryto u chorych z infekcyjnym zapaleniem jelit, zapaleniem uchy³ków czy inn¹ nie autoimmunologiczn¹ chorob¹ jelit. GAB nie s¹ wiêc wynikiem niespecyficznej reakcji immunologicznej wystêpuj¹cej w zwi¹zku z zapaleniem b³ony œluzowej jelita grubego [5,10,15]. W jednej pracy badano zwi¹zek przeciwcia³ GAB we wzjg z p³ci¹, wiekiem chorych, zasiêgiem zmian oraz aktywnoœci¹ choroby i nie wykazano takich zale noœci, co potwierdzi³o nasze badanie [Lawrance I i wsp, 2005]. Odpowiadaj¹c na pytanie: Czy badanie wybranych przeciwcia³ u chorych z nzj ma wartoœæ diagnostyczn¹?, odpowiedÿ brzmi tak. Testy charakteryzuj¹ce siê nisk¹ czu³oœci¹ i wysok¹ swoistoœci¹ dla danych jednostek chorobowych mog¹ byæ pomocne w ich ró nicowaniu [15]. Natomiast parametr o wysokiej czu³oœci mo e byæ u yteczny w badaniach diagnostycznych. Na podstawie przeprowadzonego badania wykazano nisk¹ czu³oœæ przeciwcia³ GAB (25%) i PAB (47%) odpowiednio dla wzjg i chl-c. Choæ czu³oœæ przeciwcia³ panca oraz ASCA odpowiednio dla wzjg i chl-c by³a istotnie wy sza (oko³o 65%) ni GAB i PAB dla tych chorób, uwa a siê, e wartoœæ ta nie jest wysoka. Natomiast wykazano wysok¹ swoistoœæ autoprzeciwcia³ panca (90%) i GAB (95%) dla wzjg oraz ASCA i PAB (95%) dla chl-c. Oceniaj¹c obecnoœæ przeciwcia³ panca przy braku ASCA czu- ³oœæ i swoistoœæ testu we wzjg wzros³a do 100%. Z kolei oceniaj¹c obecnoœæ ASCA przy braku panca czu³oœæ testu w chl-c wzros³a do 92%, a swoistoœæ do 100%. Do³¹czenie do tej kombinacji przeciwcia³ PAB (ASCA+/ PAB+/pANCA-) spowodowa³a spadek czu³oœci do 75%, ale swoistoœæ testu pozosta³a wysoka 100%, co u³atwia³o ró nicowanie wzjg i chl-c i zgadza³o siê z danymi z piœmiennictwa [Lawrance i wsp.]. Uwa a siê, e w niejasnych przypadkach nzj, w których wystêpuj¹ trudnoœci w postawieniu diagnozy i zró nicowaniu wzjg oraz chl-c na podstawie kryteriów klinicznych, endoskopowych, histologicznych i radiologicznych, za rozpoznaniem wzjg przemawia stwierdzenie w surowicy krwi przeciwcia³ panca przy jednoczesnym braku przeciwcia³ ASCA. Natomiast za rozpoznaniem chl-c przemawia obecnoœæ przeciwcia³ ASCA lub ASCA i PAB przy braku przeciwcia³ panca [15, Jaskowski i wsp.]. Rola przeciwcia³ GAB i PAB w diagnostyce odpowiednio wzjg i chl-c pozostaje ograniczona ze wzglêdu na ich nisk¹ czu³oœæ. Ich rola jako markera serologicznego w ró nicowaniu nzj mimo wysokiej swoistoœci równie wydaje siê niewielka ze wzglêdu na rzadkie wystêpowanie tych przeciwcia³ w odpowiednich podtypach nzj (GAB u oko³o 30% chorych na wzjg, a PAB u oko³o 40% chorych na chl-c). Testy serologiczne zwiêkszaj¹ szansê prawid³owego

6 160 Alergia Astma Immunologia 2006, 11(3): rozpoznania oraz minimalizuj¹ zastosowanie badañ inwazyjnych u chorych prezentuj¹cych niespecyficzne objawy sugeruj¹ce nzj. Uwa a siê, e testy serologiczne maj¹ uzasadnienie w tych przypadkach nzj, w których wystêpuj¹ trudnoœci w postawieniu w³aœciwego rozpoznania na podstawie przyjêtych kryteriów oraz, e potrzebne s¹ dalsze badania dotycz¹ce oznaczania autoprzeciwcia³ w nzj [20, Canai R i wsp 2006]. Piœmiennictwo 1. Nakamura R, Matsutani M, Barry M. Advances in clinical laboratory tests for inflammatory bowel disease. Clin Chim Acta. 2003; 335(1-2): Peeters M, Cortot A, Vermeire S i wsp. Familial and sporadic inflammatory bowel disease: different entities? Inflamm Bowel Dis. 2000; 6(4): Sutton C., Yang H., Li Z. i wsp.: Familial expression of anti- Saccharomyces cerevisiae mannan antibodies in affected and unaffected relatives of patients with Crohn s disease. Gut. 2000; 46: Annese V, Lombardi G, Perri F i wsp. Variants of CARD15 are associated with an aggressive clinical course of Crohn s diseasean IG-IBD study. Am J Gastroenterol. 2005; 100(1): Lerner A, Shoenfeld Y. Serological markers in inflammatory bowel disease: the pros and cons. Eur J Gastroenterol Hepatol. 2002; 14(2): Wen Z, Fiocchi C. Inflammatory bowel disease: autoimmune or immune-mediated pathogenesis? Clin Dev Immunol. 2004; 11(3-4): Cohavy O, Harth G, Horwitz M i wsp. Identification of a novel Mycobacterial histon H1 homologe (HupB) as an antigenic target of panca monoclonal antibody and serum immunoglobulin A from patients with Crohn s disease. Inf and Immun. 1999; 67(12): Balish E, Warner T. Enterococcus faecalis induces inflammatory bowel disease in interleukin-10 knockout mice. Am J Pathol. 2002, 160: Kullberg M, Ward J, Gorelick P i wsp. Helicobacter hepaticus triggers colitis in specific-pathogen-free Interleukin-10 (IL-10)- deficient mice through an IL-12-and gamma interferon-dependent mechanism. Inf and Immun. 1998; 66(11): Hahm K, Im Y, Parks S i wsp. Loss of transforming growth factor â signalling in the intestine contributes to tissue injury in inflammatory bowel disease. Gut. 2001; 49: Nakamura R, Barry M. Serologic markers in inflammatory bowel disease (IBD). Med Lab Obs. 2001; 33(11): Beaven S, Abreu M. Biomarkers in inflammatory bowel disease. Curr Opin Gastroenterol. 2004; 20(4): Targan S, Landers C, Cobb L i wsp. Perinuclear anti-neutrophil cytoplasmic antibodies are spontaneously produced by mucosal B cells of ulcerative colitis patients. J Immunol. 1995; 155(6): Sendid B, Colombel J, Jacquinot P i wsp. Specific antibody response to oligomannosidic epitopes in Crohn s disease. Clin Diagn Lab Immunol. 1996; 3(2): Török H, Folwaczny C. Pancreatic antibodies in Crohn s disease: a feasible diagnostic tool? Eur J Gastroenterol Hepatol. 2005; 17(1): Joossens S, Vermeire S, Van Steen K i wsp. Pancreatic autoantibodies in inflammatory bowel disease. Inflamm Bowel Dis. 2004; 10(6): Seibold F, Scheurlen M, Muller A i wsp. Impaired pancreatic function in patients with Crohn s disease with and without pancreatic autoatibodies. J Clin Gastroenterol. 1996; 22(3): Monatelli A, Mainardi E, Vagni A i wsp. Immunological markers anti-saccharomyces cerevisiae antibodies (ASCA) and antineutrophil cytoplasmic antibodies (ANCA) in inflammatory bowel disease: a helpful diagnostic tool. Minerva Gastroenterol Dietol. 2005; 51(2): Odze R. Pathology of indeterminate colitis. J Clin Gastroenterol. 2004; 38(Suppl.5): Dubinsky M, Ofman J, Urman M i wsp. Clinical utility of serodiagnostic testing in suspected pediatric inflammatory bowel disese. Am J Gastroenterol. 2001; 96(3): Lindgren S, Floren C, Lindhagen T i wsp. Low prewalence of anti-neutrophil cytoplasmic antibodies in ulcerative colitis patients with long-term remission. Eur J Gastroenterol Hepatol. 1995; 7(6): Patel R, Stokes R, Birch D i wsp. Influence of total colectomy on serum antineutrophil cytoplasmic antibodies in inflammatory bowel disease. Br J Surg. 1994; 81(5): ZholudevA, Zurakowski D, Young W i wsp. Serologic testing with ANCA, ASCA and anti-ompc in children and young adults with Crohn s disease and ulcerative colitis: diagnostic value and correlation with disease phenotype. Am J Gastroenterol. 2004; 99(11): Quinton J, Sendid B, Reumaux D i wsp. Anti-Saccharomyces cerevisiae mannan antibodies combined with antineutrophil cytoplasmic autoantibodies in inflammatory bowel disease: prevalence and diagnostic role. Gut. 1998; 42: Saibeni S, Folli C, de Franchis R i wsp. Diagnostic role and clinical correlates of anti-saccharomyces cerevisiae atnibodies (ASCA) and anti-neutrophil cytoplasmic antibodies (p-anca) in Italian patients with inflammatory bowel diseases. Dig Liver Dis. 2003; 35(12): Abad E, Tural C, Mirapeix E i wsp. Relationship between ANCA and clinical activity in inflammatory bowel disease: variation in prevalence of ANCA and evidence of of heterogeneity. J Autoimmun. 1997; 10(2): Frenzer A, Fierz W, Rundler E i wsp. Atypical, cytoplasmic and perinuclear antineutriphil cytoplasmic antibodies in patients with inflammatory bowel disease. J Gastroenterol Hepatol. 1998; 13(9): Kim J, Kim K, Seo J. Diagnostic role of anti-saccharomyces cerevisiae and antineutrophil cytoplasmic antibodies in pediatric inflammatory bowel disease. Korean J Gastroenterol. 2003; 42(4): Gupta S, Fitzgerald J, Croffie J i wsp. Comparison of serological markers of inflammatory bowel disease with clinical diagnosis in children. Inflamm Bowel Dis. 2004; 10(3): Peeters M, Joossens S, Vermeire S i wsp. Diagnostic value of anti-saccharomyces cerevisiae and antineutrophil cytoplasmic autoanibodies in inflammatory bowel disease. Am J Gastroenterol. 2001; 96(3): Ooi C, Lim B, Cheong W i wsp. Antineutrophil cytoplasmic antibodies (ANCAs) in patients with inflammatory bowel disease show no correlation with proteinase 3, lectoferrin, myeloperoxidase, elastase, cathepsin G and lyzozyme: a Singapore study. Ann Acad Med Singapore. 2000; 29(6):

7 Zawadzka P, Szczepañski M, ykowska-szuber L i wsp. Rola autoprzeciwcia³ w diagnostyce i ró nicowaniu Wei B, Dalwadi H, Gordon L i wsp. Molecular cloning of a Bacteroides caccae TonB-linked outer membrane protein identified by an inflammatory bowel disease marker antibody. Infect Immun. 2001; 69(10): Sandborn W. Serologic markers in inflammatory bowel disease: state of the art. Rev Gastroenterol Disord. 2004; 4(4): Vernier G, Sendid B, Poulain D i wsp. Relevance of serologic studies in inflammatory bowel disease. Curr Gastroenterol Rep. 2004; 6(6): Terjung B, Herzog V, Worman H i wsp. Atypical antineutrophil cytoplasmic antibodies with perinuclear fluorescence in chronic inflammatory bowel diseases and hepatobiliary disorders colocalize with nuclear lamina proteins. Hepatology. 1998; 28(2): Schinke S, Fellermann K, Herlyn K i wsp. Autoantibodies against the bactericidal/permeability-increasing protein from inflammatory bowel disease patients can impair the antibiotic activity of bactericidal/permeability-increasing protein. Inflamm Bowel Dis. 2004; 10(6): Muller-Ladner U, Gross V, Andus T i wsp. Distinct patterns of immunoglobulin classes and IgG subclasses of autoantibodies in patients with inflammatory bowel disease. Eur J Gastroenterol Hepatol. 1996; 8(6): Walker L, Aldhous M, Drummond H i wsp. Anti-Saccharomyces cerevisiae antibodies (ASCA) in Crohn s disease are associated with disease severity but not NOD2/CARD15 mutations. Clin Exp Immunol. 2004; 135(3): Preda C, Diculescu M, Mirea V i wsp. Significance of anti- Saccharomyces cerevisiae antibodies (ASCA) in patients with inflammatory bowel diseases in Romania. Rom J Gastroenterol. 2005; 14(1): Vermeire S, Peeters M, Vlietinck R i wsp. Anti-Saccharomyces cerevisiae antibodies (ASCA), phenotypes of IBD, and intestinal permeability: a study in IBD families. Inflamm Bowel Dis. 2001; 7(1): Halme L, Turunen U, Helio T i wsp. Familial and sporadic inflammatory bowel disease: comparison of clinical features and serological markers in a genetically homogenous population. Scand J Gastroenterol. 2002; 37(6): Oshitani N, Matsumoto T, Jinno Y i wsp. Decreased anti- Saccharomyces cerevisiae antibodies titer by mesalazine in patients with Crohn s disease. J Gastroenterol Hepatol. 2000; 15(12): Vermeire S, Joossens S, Peeters M i wsp. Comparative study of ASCA (Anti-Saccharomyces cerevisiae antibody) assays in inflammatory bowel disease. Gastroenterology. 2001; 120(4): Kountroubakis I, Petinaki E, Mouzas I i wsp. Anti-Saccharomyces cerevisiae manna antibodies and antineutrophil cytoplasmic autoantibodies in Greek patients with inflammatory bowel disease. Am J Gasroenterol. 2001; 96(2): Sandborn W, Loftus E, Colombel J i wsp. Evaluation of serologic disease markers in a population-based cohort of patients with ulcerative colitis and Crohn s disease. Inflamm Bowel Dis. 2001; 7(3): Folwarczny C, Noehl N, Endres S i wsp. Antineutrophil and pancreatic autoantibodies in first-degree relatives of patients with inflammatory bowel disease. Scand J Gastroenterol. 1998; 33(5): Jedynak-W¹sowicz U, Fyderek K, Kowalska-Duplaga K i wsp. Profil autoprzeciwcia³ narz¹dowych w nieswoistych zapaleniach jelit u dzieci. Pediatria Wspó³czesna 2004; 6/3: