XXIII POLSKIE PAŃSTWO PODZIEMNE JAKO UNIKALNE DOŚWIADCZENIE USTROJOWE. Grzegorz Górski

Transkrypt

1 XXIII POLSKIE PAŃSTWO PODZIEMNE JAKO UNIKALNE DOŚWIADCZENIE USTROJOWE Polske Państwo Podzemne (PPP) jako unkalne zjawsko prawnoustrojowe jest już dzś pojęcem raczej ogólne akceptowanym, to ne tylko w śwadomośc społecznej. Równeż wśród specjalstów prawnków czy hstoryków ne pojawają sę obecne żadne poważne głosy, które kwestonowałaby realność stnena tego tworu. Jeśl natomast zdarzają sę próby negowana, to ne mają one charakteru poważnego stanową raczej ncydentalny relkt mnonej epok nż poważny głos naukowy. Problemem pozostaje wszakże wcąż nedostateczna obecność tego zjawska w opracowanach z zakresu hstor Polsk powstających za grancą lub tych przeznaczonych dla ne-polaków. Uderza zwłaszcza nezrozumene stotnych różnc mędzy PPP a europejskm ruchem oporu (ERO) w latach drugej wojny śwatowej. Obcąża to jednak zarówno polskch hstoryków, jak ośrodk ofcjalne. Podmoty te w ostatnch dzesęcolecach praktyczne w ogóle ne przywązywały wag do tworzena pozytywnego przekazu na temat polskego oporu wobec totaltaryzmu nemeckego soweckego w okrese drugej wojny śwatowej. Jednym ze nepokojących owoców tej postawy jest prześwadczene, coraz powszechnejsze wśród przecętnych odborców zagrancznych, że Polacy ponoszą pełną lub przynajmnej częścową odpowedzalność za Holocaust ekstermnację Żydów, a nawet za zbrodne wobec Nemców ( wypędzene ) czy Ukrańców, Bałorusnów Ltwnów. Należy podkreślć, że PPP było zjawskem głęboko zakorzenonym w polskej tradycj walk o nepodległość. Najważnejs twórcy PPP (gen. M. Karaszewcz-Tokarzewsk, S. Starzyńsk, L. Muzyczka, płk S. Roweck) wywodzl sę, jak wadomo, z szeroko rozumanego obozu płsudczykowskego. To w tym środowsku najslnejsze były odnesena do tradycj powstana stycznowego funkcjonującego w tamtym okrese tajemnego państwa. 1

2 Jakkolwek realne warunk dzałana podobnych struktur były w latach drugej wojny śwatowej fundamentalne odmenne, to jednak etos budowana struktur państwowych w konspracj, nawązujący do tradycj Rządu Narodowego z lat , stanowł nezwykle ważny składnk swostej deolog PPP. Tradycja ta nezwykle slne oddzaływała na młode pokolena konspratorów podejmujących walkę o nepodległość. Drugm, naturalnym punktem odnesena była dla PPP Polska Organzacja Wojskowa (POW), funkcjonująca w szerokm zakrese na zemach polskch w latach perwszej wojny śwatowej zakończona sukcesem. Zdecydowana wększość twórców PPP mała za sobą dośwadczena w pracy konspracyjnej z epok ne tak odległej, blskej pod względem uwarunkowań nowej rzeczywstośc. Pamętać trzeba, że w okrese bezpośredno poprzedzającym wybuch perwszej wojny śwatowej oraz w jej trakce konspracja stała sę zjawskem dość powszechnym, wykraczającym poza POW, która skupła część przedwojennych ncjatyw. W konsekwencj, znaczna lczba konspratorów rozpoczynających tajną dzałalność jeseną 1939 roku mała dośwadczena z podobnych dzałań w przeszłośc. Innym ważnym czynnkem, który doprowadzł do powołana PPP, było zdecydowane dążene do podkreślena trwałośc cągłośc stnena państwa polskego. Wele pokoleń Polaków pamętało jeszcze przeceż lata zaborów. Dla znacznej częśc społeczeństwa ledwe dwudzestoletne trwane nepodległej Polsk mogło sę jawć jako krótk okres swostego odstępstwa od stanu przeklętej normalnośc. Dlatego manfestowane neprzerwanego trwana polskch struktur państwowych, w postac ne tylko władz naczelnych na wychodźstwe, mających cągłość konstytucyjną, lecz przede wszystkm tych funkcjonujących w okupowanym kraju, mało szczególne znaczene dla ugruntowana śwadomośc o neodwracalnośc stnena nepodległej Polsk. Kedy rozważa sę stnene PPP, należy pamętać o tym, że na użytek propagandowy obydwaj agresorzy z wrześna 1939 roku głosl wobec opn mędzynarodowej, że w konsekwencj przegranej kampan wojennej państwo polske ostateczne przestało stneć. Tak był sens znanych ośwadczeń rządu soweckego z wrześna paźdzernka 1939 roku; podobne rzecz sę mała z enuncjacjam władz Rzeszy nemeckej z tego samego okresu. Jednakże zarówno z punktu wdzena norm prawa wewnętrznego, jak w śwetle obowązujących norm prawa mędzynarodowego Rzeczpospolta przetrwała ten najtrudnejszy okres. Przepsy konstytucj z 1935 roku pozwolły utrzymać prawną cągłość najwyższych władz państwowych: dzałał legalne wyznaczony Prezydent RP, został sformowany Rząd RP, a Wojsko Polske było dowodzone przez nowo 2

3 wyznaczonego Naczelnego Wodza. W konsekwencj, właśne te władze Rzeczypospoltej ceszyły sę uznanem znacznej wększośc społecznośc mędzynarodowej, która tym samym ne zaakceptowała próby tworzena kosztem pokonanej okupowanej Polsk faktów dokonanych sprzecznych z prawem mędzynarodowym. W wymarze wewnętrznym prawno-mędzynarodowym realne stnejące fakty przeczyły węc w sposób oczywsty propagandowym tezom oraz (bez)prawnym uzurpacjom obydwu okupantów. Koneczność manfestowana trwałośc cągłośc stnena państwa mała jak wspomnano wymar wewnętrzny oraz zewnętrzny. Trwane konstytucyjne umocowanych władz Rzeczypospoltej na wychodźstwe przy jednoczesnym funkcjonowanu podzemnych struktur przez te władze powołanych wsperanych mało być realnym dowodem funkcjonowana państwa polskego. Podobna manfestacja koneczna była także na zewnątrz. Do europejskej opn publcznej trafały przez cały okres powersalsk atak propagandy nemeckej bolszewckej, zdanem której państwo polske mało charakter sezonowy. Szybka klęska w 1939 roku mogła tworzyć wrażene prawdzwośc tej propagandy. W tym kontekśce trwane państwa, zarówno poprzez jego konstytucyjne organy we Francj, jak struktury dzałające w kraju mało stanowć odpowedź na neprawdzwość obrazu Polaków jako całkowce nezdolnych do posadana własnego państwa. Należy podkreślć, że właśne śwadomość potrzeby tej manfestacj była jednym z najstotnejszych czynnków determnujących dzałana gen. Tokarzewskego jego współpracownków na przełome wrześna paźdzernka 1939 roku. Czynnkem sprzyjającym rozwojow PPP stała sę paradoksalne poltyka władz nemeckch soweckch na okupowanych zemach polskch. Dość przypomneć, że zgodne z normam prawa mędzynarodowego, przede wszystkm w myśl przepsów Konwencj haskej o prawach zwyczajach wojny lądowej z 1907 roku (IV konwencja haska), okupant zwązany był na terene okupowanym szeregem zobowązań. Dotyczyły one zakazu rozporządzana terenam okupowanym (np. poprzez jakekolwek formy aneksj do własnego terytorum państwowego) do czasu zawarca traktatu pokojowego po zakończenu dzałań wojennych, zakazu zmuszana obywatel terenów okupowanych do przyjmowana obywatelstwa państwa okupującego, zachowana podstawowych nstytucj admnstracyjnych sądownczych czy poszanowana porządku prawnego obowązującego na terenach okupowanych (z uwzględnenem jego korekt w kontekśce potrzeb wojennych wojsk okupacyjnych). Zarówno Nemcy, jak Zwązek Soweck (formalne nebędący sygnataruszem konwencj, welokrotne jednak deklarujący akceptację dla jej stypulacj) tworzyły od paźdzernka 1939 roku fakty dokonane, radykalne sprzeczne z prawem mędzynarodowym. Pomjając różne w formach, ale podobne nelegalne, włączene 3

4 częśc zem polskch do obu państw oraz narzucene obywatelom RP, zmuszonym do zmany przynależnośc państwowej, nowego porządku prawnego nstytucjonalnego, to na terenach Polsk centralnej, gdze powołano twór quas-państwowy Generalne Gubernatorstwo (dalej: GG), postanoweń haskch an Nemcy, an Rosjane w żadnym zakrese ne przestrzegal. Nawet na obszarze GG, mmo pozorów częścowego respektowana konwencj, w praktyce dzałana nemeckch władz wojskowych polcyjnych elmnowano wszelke rozwązana, które oblgowały do przestrzegana cywlzowanego porządku prawnego. W fundamentalny sposób odróżnało to sytuację panującą na terenach okupowanej Polsk od tej, jaka mała mejsce na terenach nnych okupowanych państw europejskch. W ramach nemeckch rządów okupacyjnych na podbtych terytorach utrzymywano bowem stnejące tam struktury państwowe. Rządy parlamenty funkcjonowały w Norweg czy Dan, a także w neokupowanej częśc Francj. Nemal nenaruszone struktury państwowe funkcjonowały w Belg Holand, a w szczątkowej postac równeż w różnych tworach państwowych funkcjonujących na gruzach Jugosław. W Dan dochodzło nawet do legalnych strajków powszechnych, a w każdym z tych państw dzałały organzacje społeczne zawodowe czy nawet parte poltyczne. Skal różncy położena dowodz też choćby to, że w okupowanej Dan odbywały sę nawet wybory parlamentarne. W żadnym z państw ne zlkwdowano nfrastruktury społecznej (dzałały szkoły, unwersytety, nstytucje naukowe kulturalne, a także bądź co bądź slne kontrolowane środk przekazu). Możlwe węc było prowadzene w marę normalnego jak na warunk wojenne życa społeczno-poltycznego. Ne uderzano w lokalny system gospodarczy, przecwne starano sę go raczej rozwjać przez tworzene powązań z nteresam przemysłu wojennego Nemec. Nezależne od tego rzecz jasna funkcjonowała na terenach okupowanych doleglwa okupacyjna władza nemecka. Nezgodne z prawem mędzynarodowym lokowano tam agresywne bezwzględne nemecke cywlne władze bezpeczeństwa czy polcyjne, wprowadzano też restrykcyjne przepsy prawne, wykraczające poza grance wyznaczone konwencjam. Jest sprawą oczywstą, że życe Europejczyków pod okupacją nemecką ngdze ne było łatwe. Równocześne jednak w żadnym okupowanym kraju europejskm ne przeprowadzono w skal podobnej do tej, w jakej mało to mejsce w Polsce tak radykalnego demontażu nstytucj państwowych oraz całej nfrastruktury społecznej. Był to dodatkowy motyw skłanający Polaków do tworzena PPP jako gwarancj realzowana podstawowych funkcj państwa w sytuacj, gdy okupanc swom decyzjam dążyl do lkwdacj dzałana tych struktur na rzecz realzacj 4

5 podstawowych potrzeb społecznych. To właśne w zasadnczy sposób wyróżnało pozycję Polsk, a w ślad za tym Polskego Państwa Podzemnego na tle europejskego ruchu oporu. Jak już wskazywano, w sytuacj polskej stnały możlwośc takego ukształtowana struktur PPP, dysponowały one bowem wyjątkową wręcz legtymacją prawną. Podstawę formalną ch funkcjonowana stanowły przedwojenny polsk porządek prawny oraz decyzje legalnych władz RP, dysponujących konstytucyjnym mandatem do modyfkowana przepsów tego prawa w okrese nadzwyczajnym, w zależnośc od zewnętrznych uwarunkowań okupacyjnych konecznośc dzałana w konspracj. Takej legtymacj prawnej ne mał w stoce żaden nny stworzony na wychodźstwe ośrodek władzy przejścowej krajów europejskch pod okupacją funkcjonujący w okrese drugej wojny śwatowej. Inaczej zatem nż bodaj wszystke nne emgracyjne ośrodk władzy państwowej, władze RP ne musały sę odwoływać do tzw. precedensu belgjskego z okresu perwszej wojny śwatowej (emgracyjne władze belgjske były uznawane, mmo że cały obszar państwa znajdował sę pod okupacją nemecką). Mmo trwających zwłaszcza w perwszej faze okupacj kontrowersj sporów poltycznych Polske Państwo Podzemne przyjęło ostateczne postać struktury o dwóch nezależnych od sebe ponach. W pone wojskowym funkcjonował Zwązek Walk Zbrojnej (ZWZ), powstały na baze wojskowej częśc Służby Zwycęstwu Polsk (SZP), przemanowany następne na Armę Krajową (AK). Już w połowe styczna 1940 roku ZWZ został uznany za część Sł Zbrojnych RP podporządkowanych Naczelnemu Wodzow. Służba w szeregach ZWZ była tym samym uważana przez władze Rzeczypospoltej za realzację konstytucyjnego obowązku obywatelskego. Ten status ZWZ-AK potwerdzono kolejnym decyzjam władz RP podejmowanym na przełome lat , a ostateczne wosną 1944 roku. Tym samym co wymaga szczególnego podkreślena ZWZ-AK ne był jedną z welu konspracyjnych organzacj mltarnych czy paramltarnych funkcjonujących w okupowanym kraju. Stanowł on konspracyjną formę Wojska Polskego, a dowództwa ZWZ-AK mały formalny status legalnych władz admnstracj wojskowej, wynkający z pozycj odpowednch struktur dowodzena Wojska Polskego. W pone cywlnym, po okrese debat pośwęconych jego konstrukcj, główne mejsce zajęła nstytucja Delegata Rządu RP na Kraj, który był reprezentantem Rządu w kraju zwerzchnkem podzemnego aparatu admnstracyjnego. W 1944 roku Delegat Rządu został powołany jako mnster bez tek w skład Rządu RP podnesony do 5

6 rang zastępcy Prezesa Rady Mnstrów. Wraz ze swom zastępcam, podnesonym do rang mnstrów, w lpcu 1944 roku utworzył on Krajową Radę Mnstrów jako część rządu funkcjonującą w konspracj na terene okupowanego kraju. Delegat kerował rozległym aparatem admnstracyjnym, obejmującym na szczeblu centralnym klkanaśce departamentów. Kontynuowały one pracę przedwojennych mnsterstw, ale funkcjonowały w nowych obszarach admnstracyjnych, wynkających z potrzeb wojennych planów odbudowy kraju po zakończenu wojny. Wraz z secą terenowych struktur admnstracj rządowej (delegac okręgow w województwach oraz delegac powatow mejscy w powatach zemskch grodzkch) ta Tymczasowa Admnstracja Rządowa obejmowała obszar całego kraju w jego grancach z 1 wrześna 1939 roku. Dodatkowo, wspólnym wysłkem organzacj wojskowej cywlnej, stworzony został rozległy aparat admnstracyjny, przygotowany do przejęca po zakończenu wojny admnstracj terenów, które spodzewano sę uzyskać kosztem pokonanych w co ne wątpono Nemec. Ostateczne przygotowane zostały struktury organzacyjne, które mały zapewnć admnstrowane w okrese przejścowym (a węc do chwl zawarca traktatu pokojowego) obszaram całych Prus Wschodnch Wolnego Masta Gdańska, Pomorza Zachodnego oraz Dolnego Śląska. Warto przy tej okazj wskazać na prorytety poltyk budżetowej Delegatury Rządu RP na Kraj. Środk, jakm dysponowały władze krajowe w kolejnych latach, sukcesywne rosły. Mnej węcej trzy czwarte z nch pochłanały wydatk na funkcjonowane podzemnej ośwaty szkolnctwa wyższego oraz środk przeznaczane na pomoc społeczną dla osób rodzn najbardzej dotknętych skutkam wynszczającej poltyk okupacyjnej. Marą znaczena dzałań podejmowanych przez PPP pozostaje to, że według dostępnych szacunków, na podzemnych fakultetach unwersyteckch poltechncznych studowało w okrese okupacj, w roku akademckm 1943/1944, węcej młodzeży nż w Polsce nepodległej w roku akademckm 1938/1939. Najpoważnejsze ugrupowana poltyczne utworzyły jeszcze w 1940 roku Poltyczny Komtet Porozumewawczy (PKP). Cało to zostało następne przekształcone w serpnu 1943 roku w Krajową Reprezentację Poltyczną (KRP). Na tej podstawe w marcu 1944 roku powołano Radę Jednośc Narodowej (RJN), która była reprezentatywna dla zdecydowanej wększośc opn poltycznej kraju. Wskazać tu trzeba, że w RJN skupły sę wszystke organzacje poltyczne społeczne, dzałające na terene okupowanej Polsk dysponujące realnym zapleczem społecznym. Poza RJN pozostały formacje ekstremstyczne: z jednej strony reprezentujące najbardzej radykalny nurt ruchu narodowego (część Narodowych Sł Zbrojnych ch formacj cywlnej Służby Cywlnej Narodu), z drugej zaś Polską 6

7 Partę Robotnczą, powązaną agenturalnym węzam ze Zwązkem Soweckm, wraz z jej przybudówkam, skuponym w ramach tzw. krajowej rady narodowej. Dopełnenem tej struktury był wreszce funkcjonujący w podzemu wymar sprawedlwośc. Składały sę nań specjalne sądy karne, prowadzone zarówno przez ośrodk wojskowe (wojskowe sądy specjalne), jak cywlne (specjalne sądy karne). Sądownctwo wojskowe orzekało w zakrese spraw godzących w nteresy Sł Zbrojnych oraz przestępstw popełnanych przez wojskowych. Sądownctwo specjalne dzałające przy Delegatach Rządu wraz z tzw. komsjam sądzącym walk cywlnej zapewnało natomast względne efektywne egzekwowane podstawowych pownnośc pozostałych obywatel polskch wobec swojego państwa. Istnene podzemnego sądownctwa mało stotne znaczene dla utrzymana zdecydowanej wol oporu wobec okupantów. Dzęk temu wszelke postawy kolaborancke lub kaptulacyjne podlegały sankcjom pozostającym w gest ofcjalnych struktur państwa polskego. Wszystke wymenone struktury zostały ustanowone decyzjam konstytucyjnych władz RP z uwzględnenem obowązującego porządku prawnego. W obszarach, w których wymagała tego koneczność dzałana w konspracj, był on modyfkowany w drodze konstytucyjnej. Stosowne zmany w obowązującym prawe wprowadzano na mocy dekretów Prezydenta RP, wydawanych w zgodze z normam konstytucyjnym. Nawet jeśl tempo tych zman nerzadko ne spełnało oczekwań ośrodków krajowych, zwłaszcza w perwszych latach okupacj, to tworzone struktury procedury ch dzałana operały sę zawsze na porządku prawnym obowązującym do wybuchu wojny. Trzeba w tym wypadku zwrócć uwagę na to, ż motywowane to było ne tylko względam praktycznym. Powtórzmy tu raz jeszcze z całą mocą, ż była to forma zamanfestowana zdecydowanego sprzecwu wobec prób narzucena przez okupantów wrażena, ostatecznego uncestwena państwa polskego. To właśne dlatego, zwłaszcza w ośrodkach krajowych, podkreślana była z takm nacskem, to już od wrześna paźdzernka 1939 roku, koneczność zachowana cągłośc prawnej funkcjonowane struktur podzemnych w formach na baze regulacj prawnych, obowązujących przed wybuchem wojny. Warto zwrócć uwagę, że na ten właśne element kładl nacsk w swom nezwykle ważnym, symbolcznym wręcz tekśce, opublkowanym w Tygodnku Powszechnym jeseną 1956 roku (Prawda neprawda o Arm Krajowej), Kazmerz Pluta-Czachowsk oraz Ludwk Muzyczka, których obok gen. Mchała Karaszewcza- Tokarzewskego można uznać za prawdzwych twórców legalnego konceptu Polskego Państwa Podzemnego. To on jako perws wprowadzl wtedy w krajowy obeg ofcjalny 7

8 przesłane o podstawowych zasadach konstytuujących PPP. Warto przyjrzeć sę też słą rzeczy bardzo ogólne jak wyglądały struktury Polskego Państwa Podzemnego na tle rozwązań organzacyjnych przyjętych w nnych krajach okupowanych w Europe. Pewne podobeństwa w tym zakrese dotyczą jedyne klku przypadków uregulowań funkcjonowana podzemnych organzacj wojskowych. Organzacja wojskowa ZWZ, utworzona przez władze RP w połowe styczna 1940 roku, została uznana za część Sł Zbrojnych RP podlegającą Naczelnemu Wodzow. Podobne rozwązana organzacyjne jak sę wydaje, zastosowane w ślad za rozwązanam polskm zostały przyjęte: we wrześnu 1941 roku, kedy to status tak został przez władze emgracyjne nadany norweskej organzacj wojskowej (Mlorg), w stycznu 1942 roku, kedy to podobne rozwązane przyjęto w odnesenu do nowo tworzonej Jugosłowańskej Arm Krajowej (JVO), w paźdzernku 1943 roku, kedy to Arma Belg (AB, późnej: Tajna Arma AS) została uznana za część sł zbrojnych tego państwa, we wrześnu 1944 roku, kedy to w podobnej formule zostały powołane holenderske Wewnętrzne Sły Zbrojne. Poneważ jednak zdolność konstytucyjna do wprowadzena tego rodzaju rozwązań była w przypadku emgracyjnych władz norweskch, belgjskch holenderskch, najogólnej borąc, wątplwa, przeto o pewnej adekwatnośc do sytuacj polskej można mówć jedyne w odnesenu do rozwązana jugosłowańskego. Dowódca JVO został tu jednocześne mnstrem obrony w rządze emgracyjnym (w rozwązanu polskm ostateczne przesądzono, że komendant Arm Krajowej był delegatem mnstra obrony narodowej). Równocześne należy meć na uwadze to, że polske podzemne sły zbrojne funkcjonowały planowały swoje dzałana na podstawe polskego porządku prawnego w stopnu zupełne neporównywalnym z formacją jugosłowańską. Wynkało to w dużym stopnu stąd, że rozbce przedwojennej Jugosław na klka organzmów państwowych skrajne utrudnało funkcjonowane JVO, a nade wszystko podzemnym jugosłowańskm władzom cywlnym. W pozostałych krajach okupowanych równeż tworzono konspracyjne organzacje wojskowe na podstawe decyzj ośrodków emgracyjnych. Z uwag na opsaną już ch sytuację formalnoprawną, ne można sę tu jednak doszukwać żadnych podobeństw z kontekstem polskm. Żaden bowem z tych ośrodków ne mał legtymacj konstytucyjnej do tworzena w pełn konstytucyjnych podstaw prawnych dla wojskowych organzacj konspracyjnych. 8

9 Jeśl nawet można sę doszukwać jakchś analog w sferze funkcjonowana podzema wojskowego, to z całą pewnoścą ne sposób je znaleźć w przypadku podzema cywlnego. Na przyczyny tej zasadnczej różncy wskazywano już uprzedno: wązały sę one bezpośredno z jednoznacznym dążenem Nemców Sowetów do defntywnego uncestwena państwowośc polskej. Stąd wobec nemal całkowtej lkwdacj polskch nstytucj państwowych jedyną możlwoścą trwana państwa jego struktur było przenoszene ch do podzema. Taka sytuacja ne mała mejsca w żadnym nnym kraju europejskm. Tam bowem wększość nstytucj publcznych kontynuowała neprzerwane swoją przedwojenną aktywność. Przykładowo, tajne nauczane było zjawskem typowo polskm, jako że okupanc w praktyce zlkwdowal (poza częścowo zachowanym powszechnym szkolnctwem podstawowym oraz szkolnctwem zawodowym) wszelke nne legalne formy edukacj młodzeży. Dlatego właśne nauczane na szczeblu średnm czy wyższym mogło sę odbywać jedyne w forme tajnej. W pozostałych krajach europejskch problem ten ne występował, gdyż szkolnctwo (równeż na pozome wyższym), nawet poddawane obostrzenom, nadal funkcjonowało. Analza wyjątkowośc Polskego Państwa Podzemnego na tle europejskm wskazuje, że o najwększych podobeństwach można mówć w odnesenu do jugosłowańskego ruchu oporu. Paradoksalne podobne ułożyły sę równeż dzeje obydwu ośrodków władz emgracyjnych ch ekspozytur krajowych. Tak czy naczej jednak, występuje tu klka stotnych różnc: ne do końca adekwatna była pozycja władz emgracyjnych dzałających na wychodźstwe, co było konsekwencją wspomnanego podzału Jugosław na klka organzmów państwowych, zupełne neporównywalna była sła ośrodka komunstycznego (w Jugosław stopnowo przejmującego domnację, w Polsce, aż do wkroczena Sowetów słabego margnalnego), zasadnczo odmenny był przebeg okupacj, nacechowany dużą aktywnoścą walk partyzanckch w Jugosław, w Polsce zaś charakteryzujący sę generalnym nastawenem na akcję dywersyjno-sabotażową. Wspomneć należy o jeszcze jednym ważnym elemence charakteryzującym Polske Państwo Podzemne. Tworzone na podstawe porządku prawnoustrojowego Drugej Rzeczypospoltej, PPP mogło przetrwać meć w ogóle jakkolwek sens tylko dlatego, że zdecydowana wększość społeczeństwa była wobec nego lojalna. W skrajne trudnych warunkach, wobec konecznośc respektowana neludzkch regulacj wprowadzanych przez obydwu okupantów, Polacy zachowywal jednak poszanowane dla praw Rzeczypospoltej oraz mel posłuch wobec dzałających w kraju konspracyjnych struktur państwa polskego. Nawet jeśl ne angażowal sę 9

10 czynne w dzałalność struktur konspracyjnych, zachowywal dystans wobec nektórych nstytucj podzemnych czy kontestowal ch kształt poltyczny, pozostawal lojaln wobec autorytetu Rzeczypospoltej, z którą struktury PPP były utożsamane. W przekonanu zdecydowanej wększośc Polaków rząd polsk we Francj, a potem w Angl, oraz ustanowone przezeń w kraju nstytucje pozostawały przez całą wojnę jedynym źródłem legalnej władzy. Odmenny stosunek do Drugej Rzeczypospoltej oraz jej władz porządku prawnego od początku wojny konsekwentne demonstrowały jedyne grupk ekstremstów komunstycznych. Do chwl wkroczena wojsk soweckch na zeme polske stanowły one jednak zupełny margnes polskej opn publcznej. W obrębe Polskego Państwa Podzemnego stworzono równeż ramy dla normalnego życa poltycznego. Znalezono w ten sposób drogę do zawerana ne tylko kompromsów taktycznych, neosągalnych w okrese Drugej Rzeczypospoltej, lecz także mponujących uzgodneń programowych. Efektem tego było wspólne zakreślene wzj Polsk po wojne przez wszystke najważnejsze ośrodk poltyczne w kraju. Szczytowym wyrazem tego szerokego kompromsu programowego była przyjęta w marcu 1944 roku deklaracja Rady Jednośc Narodowej pt. O co walczy Naród Polsk. Dokument, nad którego treścą pracowano przez wele mesęcy (było to przyczyną opóźnena ogłoszena decyzj o powstanu Rady Jednośc Narodowej), był wyrazem bezprecedensowego w dzejach Polsk konsensu poltycznego, programowego oraz deowego. Kedy po latach czyta sę podstawy programowe Polsk Podzemnej, można zrozumeć, jak wele stracł nasz kraj przez to, że ne udało sę tych wspólne akceptowanych celów wprowadzć w życe. Dlatego dzś możemy być dumn z tego, że właśne w Polsce stworzono najwększą w Europe, blsko 400-tysęczną podzemną armę, że powołano neznane ngdze ndzej podzemny wymar sprawedlwośc admnstrację lczącą ponad 30 tys. urzędnków, że na skalę neznaną w dzejach zorganzowano podzemny system edukacj na wszystkch szczeblach. Możemy być dumn z tego, że w skrajne trudnych warunkach Polacy zdal egzamn z przywązana do państwa prawa, że swoją postawą udowodnl neprawdzwość propagandy, zgodne z którą rzekomo bylby nezdoln do posadana własnego państwa. Wreszce możemy być dumn z tego, że zachowując werność lojalność wobec swojego państwa, Polacy jako jedyn spośród tych, którzy w znaleźl sę w orbce oddzaływana Htlera odmówl służby w nemeckej machne zagłady. 10