ARTETERAPIA I WARSZTATY EDUKACJI TWÓRCZEJ. WYBRANE PROBLEMY STOSOWANIA KREACJI PLASTYCZNEJ W DZIAŁANIACH PSYCHOTERAPEUTYCZNYCH I PEDAGOGICZNYCH

Transkrypt

1 Maja Stańko-Kaczmarek ARTETERAPIA I WARSZTATY EDUKACJI TWÓRCZEJ. WYBRANE PROBLEMY STOSOWANIA KREACJI PLASTYCZNEJ W DZIAŁANIACH PSYCHOTERAPEUTYCZNYCH I PEDAGOGICZNYCH 1

2 Jedyna godna rzecz na świecie: twórczość, A szczyt twórczości to tworzenie siebie. Leopold Staff 2

3 Spis treści Wprowadzenie.. 07 Rozdział 1. Kreacja plastyczna w działaniach psychoterapeutycznych i edukacyjnych Kreacja plastyczna o charakterze terapeutycznym i edukacyjnym, jako forma działań twórczych Funkcje kreacji plastycznej Kreacja w arteterapii a kreacja w warsztatach edukacji twórczej Zaplanowana kreacja? Rozdział. 2. Arteterapia Czym jest arteterapia? Specyfika arteterapii Rys historyczny Rozwój arteterapii w Polsce Teoretyczne podstawy arteterapii Podejścia psychodynamiczne w arteterapii Podejścia poznawczo-behawioralne w arteterapii Podejścia humanistyczne w arteterapii Podejścia systemowe Problematyka prowadzenia badań w arteterapii Praktyka formy arteterapii Uczestnicy Arteterapeuta Czas i miejsce spotkań Rozdział 3. Warsztaty edukacji twórczej Czym są warsztaty edukacji twórczej? Rys historyczny Specyfika warsztatów edukacji twórczej. 71 3

4 3.4. Uczestnicy Animator Czas i miejsce spotkań.. 76 Rozdział. 4. Arteterapia a warsztaty twórczej edukacji podobieństwa i różnice Cele Ekspresja twórcza Ekspresja twórcza, jako forma komunikacji Podmiotowość w arteterapii i edukacji twórczej Osoby prowadzące Uczestnicy Praca z dziećmi Praca z młodzieżą Praca z osobami dorosłymi Czas i miejsce Podsumowanie Rozdział 5. Procesy psychiczne w kreacji plastycznej w świetle funkcji psychoterapeutycznej i edukacyjnej Sposoby wyjaśniania psychoterapeutycznej i edukacyjnej roli kreacji plastycznej Procesy psychiczne w kreacji Czynniki poznawcze Wiedza Myślenie i rozwiązywanie problemów Uwaga Uwaga skoncentrowana Uwaga poszerzona

5 Wyobraźnia Pamięć Doświadczenia zmysłowe i działanie Percepcja wzrokowa Doświadczenia dotykowe Czynniki emocjonalno-motywacyjne Emocje Motywacja Podsumowanie Rozdział 6. Trudności, ograniczenia oraz etyczne problemy w arteterapii i warsztatach edukacji twórczej Kwestie związane z osobą prowadzącą Kwestie związane z uczestnikami Kwestie związane z organizacją Zakończenie 161 Literatura

6 Wprowadzenie Aktywność twórcza towarzyszy ludziom od zarania dziejów i jest przejawem instynktu życia (Lam, 1974). Dowody na to znajdujemy we wszystkich obszarach ludzkiego funkcjonowania: w rozwoju sztuki wizualnej, muzyki, literatury, architektury, języka, nauki i techniki (Popek, 2010). Zjawisko twórczości wiąże się ze zmianą, przekształcaniem, ulepszaniem. Obejmuje wiele działań począwszy od twórczości profesjonalnej zwanej też elitarną aż po twórczość w życiu codziennym. Twórczość "dnia codziennego", o charakterze egalitarnym, związana jest z kreatywnością. Kreatywność, rozumiana jako rodzaj postawy twórczej może przejawiać się w różnych obszarach codziennego funkcjonowania człowieka, takich jak praca zawodowa, odpoczynek czy gotowanie (Nęcka, 2001). Kreatywność jest podstawą tworzenia czegoś materialnego lub nie, czyli kreacji. Współcześnie kreatywność jest traktowana, jako pewna cecha czy zdolność przynależna każdemu człowiekowi w określonym stopniu. W ostatnich dziesięcioleciach kreatywność zyskała na popularności i stała się dobrem powszechnie pożądanym. Wynika to z dążenia do rozwoju cywilizacyjnego, ale również z coraz bardziej ugruntowanego przekonania, że aktywność twórcza, związana z kreatywnością może pełnić funkcje adaptacyjne dla człowieka. Korzystne, adaptacyjne właściwości charakteryzują bowiem nie tylko aktywność twórczą, której rezultaty stanowią dzieła o przełomowym charakterze, ale również taką której rezultaty są nowe i wartościowe wyłącznie dla samego autora. W związku z tym zjawisko tworzenia stało się przedmiotem wielu obserwacji i analiz, dokonywanych w rozmaitych perspektyw. Mają one na celu zrozumienie natury aktywności twórczej i określenie czynników mających wpływ na jej występowanie (Csikszetnmihalyi, 2000; Nęcka, 2001). Celom poznawczym towarzyszą też względy praktyczne, to znaczy możliwość zastosowania wiedzy o naturze twórczości do stymulacji kreatywnych zachowań. Pobudzanie i realizacja twórczego potencjału ludzi może odbywać się w formie działań opartych na kreacji. Do tradycyjnych form kształtowania postawy twórczej należą wszelkie przedsięwzięcia artystyczne. Bardzo popularnymi działaniami, nakierowanymi na rozwijanie kreatywności są także warsztaty i treningi twórczości (np. Nęcka, Orzechowski, Słabosz, Szymura, 2005). Kreacja została również włączona w działania o charakterze edukacyjnym i terapeutycznym. Ich celem jest kształtowanie twórczego podejścia do codziennych wyzwań, jak również budowanie umiejętności kreatywnego rozwiązywania problemów życiowych. 6

7 Działaniami, które bazują na kreacji w bardzo dużym stopniu są arteterapia czyli psychoterapia przez sztukę oraz warsztaty edukacji twórczej. Kreacja, rozumiana jest w tym przypadku, jako aktywność twórcza o charakterze nieprofesjonalnym i wykorzystywana jest w celach terapeutycznych i edukacyjnych. Stanowi rdzeń obydwu tych typów działań i pełni funkcje wykraczające poza estetyczny aspekt tworzenia umożliwia terapię, edukację i rozwój (Case, Dalley, 2006). Skoro twórczość jest jedną z najlepszych metod rozwiązywania problemów i kierowania rozwojem, to warto poznawać jej istotę z różnych perspektyw (Popek, 2010). Inspiracją do niniejszych rozważań było przekonanie, że systematyzacja wiedzy na temat obecnego stanu wiedzy w zakresie arteterapii oraz edukacji twórczej jest może być bardzo użyteczna (por. Sztuka, 2003). W pierwszej części niniejszej książki dokonano analizy zjawiska kreacji plastycznej z perspektywy możliwości stosowania jej w psychoterapii i edukacji. Następnie (w rozdziałach 2 i 3) przedstawiono charakterystykę działań arteterapeutycznych i warsztatowych z zakresu edukacji twórczej, które w największym stopniu z wszystkich działań o charakterze psychoterapeutycznym oraz edukacyjnym bazują na kreacji. 1 Poza pogłębioną charakterystyką tych dziedzin, w rozdziale 4 przedstawiono ich porównanie pod względem kilku najważniejszych aspektów. Przedmiotem tej części książki jest refleksja nad rzeczywistymi oraz rzekomymi podobieństwami, jak również opis różnic, które decydują o odrębności tych dwóch dziedzin. Rozdział 5 dotyczy kluczowego zagadnienia, jakim jest sposób wyjaśniania działania arteterapii i warsztatów twórczego rozwoju. Terapeutyczny, edukacyjny i rozwojowy wymiar kreacji jest wyjaśniany przez różne koncepcje psychologiczne, pedagogiczne i kulturowe. W tej części dokonano opisu i analizy podstawowych procesów psychicznych biorących udział w kreacji, z perspektywy ich terapeutycznego, edukacyjnego i rozwojowego potencjału oraz ich roli w osiąganiu celów psychoeterapeutycznych i edukacyjno-rozwojowych. Kreacja wiąże się z fizycznym działaniem, które z kolei jest zintegrowane z psychologiczną sferą funkcjonowania człowieka. Jest ona zatem zjawiskiem aktywnie angażującym ciało i umysł w kontekście społecznym. Procesy psychiczne uruchamiane w 1 Kreacja jest również wykorzystywana w tradycyjnie rozumianej psychoterapii oraz edukacji (np. podczas zajęć szkolnych i oraz warsztatów szkoleniowych), jako dodatkowa metoda pomocnicza w osiąganiu różnych celów. Niemniej jednak, w niniejszych rozważaniach na pierwszym planie znalazły się te formy psychoterapii i edukacji, które bez twórczości nie mogłyby istnieć, czyli arteterapia i warsztaty edukacji twórczej. 7

8 toku kreacji są warunkiem przebiegu procesu twórczego. Jednocześnie mogą one pełnić rolę w proces rozwoju procesu terapeutycznego lub edukacyjnego, stanowiącego kontekst kreacji. Wskazuje się na korzystny charakter procesów psychicznych zachodzących podczas kreacji (np. rozwój procesów myślenia), który ma charakter samoistny. Z drugiej natomiast strony, uruchamiane procesy mogą wspomagać następnie osiąganie wybranych celów terapeutycznych lub edukacyjnych, takich jak na przykład umiejętność dostrzegania wielu perspektyw. W literaturze można odnaleźć rozważania na temat poszczególnych procesów psychicznych będących podstawą procesu twórczego, również w świetle działań terapeutycznych i edukacyjnych. Nie powstało jednak do tej pory żadne opracowanie opisujące jednocześnie procesy poznawcze, emocjonalno-motywacyjne i behawioralne, które mogą mieć wpływ na terapeutyczne i edukacyjne walory kreacji plastycznej. Pomimo uwzględniania wymienionych wątków, problematyka poruszana w niniejszej pracy nie wyczerpuje zagadnień na temat arteterapii i warsztatów edukacji twórczej. Może natomiast być traktowana jako źródło inspiracji, zachęta do pogłębionych rozważań oraz impuls do refleksyjnych działań praktycznych, w zakresie obydwu dziedzin. 8

9 Rozdział 1. Kreacja plastyczna w działaniach psychoterapeutycznych i edukacyjnych Pojęcie "kreacji" wywodzi się z łacińskich terminów creare, cerato, creator, które odwoływały się do działania Boga, który stwarza z niczego (Popek, 2010). Kreowanie, polega na powoływaniu do istnienia, powoływaniu realnego bytu, czyli tworzeniu (Słownik Języka Polskiego PWN, 2011). Kreacja plastyczna, która stanowi podstawę arteterapii i edukacji twórczej nie polega na działalności artystycznej w sensie profesjonalnym (czyli świadomym i celowym tworzeniu prac artystycznych czy dzieł sztuki), lecz właśnie na szeroko pojętym tworzeniu. Określenie plastyczna oznacza jedynie posługiwanie się środkami właściwymi dla działań niektórych twórców. Wśród tych środków znajdują się techniki plastyczne oraz szeroko rozumiane metody wizualnego konstruowania czy działania (np. obrazem, słowem, dźwiękiem, gestem, obiektem) w przestrzeni. Działanie plastyczne to proces, w wyniku, którego powstają wytwory wizualne (płaskie i przestrzenne) o charakterze subiektywnym bądź obiektywnym (Popek, 2010, s. 364). Wskazuje się na szczególna rolę twórczości plastycznej, jako że jest ona jednym z najbardziej podstawowych i najstarszych w cywilizacji form wypowiedzi i komunikacji (Popek, 2010; Sztuka, 2003). Nim powstało pismo, przez tysiące lat, porozumiewano się przy pomocy rysunków i znaków, na przykład wyrytych w kamieniu (ibidem). Działania plastyczne, poza funkcją komunikacyjną obejmowały również aspekt estetyczny, związany z wrażliwością i przeżyciami człowieka, ekspresją, myśleniem, wyobrażeniami, emocjami, pragnieniami itd.(ibidem). Zatem kreacja wykorzystywana w terapii i w warsztatach różni się od kreacji artystycznej, realizowanej przez twórców profesjonalnych (oraz twórców amatorów), zarówno pod względem jej przebiegu jak i efektów. Różnice między nimi obejmują odmienne cele podejmowanej twórczości, (do czego powrócę w rozdziale następnym), oraz właściwości osób tworzących, takie jak np. formalne wykształcenie artystyczne, poziom zdolności artystycznych (Limont, 1994; Popek, 2010) oraz niektóre cechy osobowości. Jak pokazują badania nad artystami, statystycznie różnią się oni pod względem wybranych cech (np. otwartości), od osób z pozostałej części populacji (Chamorro-Premuzic, Furnham, 2004; Furnham, Bachtiar, 2008). Pomimo tych różnic, zakłada się, że wiele podstawowych procesów psychicznych biorących udział w procesie kreacji, ma taki sam charakter, 9

10 niezależnie od tego, czy działanie podejmowane jest przez artystów czy przez uczestników warsztatów i terapii. Wśród procesów wspólnych dla twórczości profesjonalnej i nieprofesjonalnej są miedzy innymi: proces poznawania zmysłowego, przetwarzania informacji i procesy pamięciowe (Popek, 2010). Procesy te mają taką samą naturę w obydwu przypadkach, chociaż mogą być modyfikowane w zależności od celu kreacji i cech autora. Bardziej szczegółowo kwestie te zostaną omówione w rozdziale ostatnim niniejszej książki Kreacja plastyczna o charakterze terapeutycznym i edukacyjnym, jako forma działań twórczych Zakłada się, że twórczość (w tym kreację plastyczną), oraz jej rezultaty ma dwa aspekty: nowość i wartościowość (Nęcka, 2001). Kategoria nowości ma charakter względny, i nie jest cechą dychotomiczną (nowe vs nienowe) tylko przyjmuje formę ciągłą, którą można opisać na kontinuum (od absolutnie znanego do absolutnie nowego). Z kolei, jeśli chodzi o aspekt wartości, to można wyróżnić cztery grupy wartości przynależne czterem obszarom kreacji: wartości poznawcze, estetyczne, pragmatyczne oraz etyczne (Nęcka, 2001, s. 14). Jak podaje Nęcka (2011) wartości poznawcze odnoszą się do poszukiwania prawdy o świecie i człowieku oraz poszerzania tego obszaru. Wartości te szczególnie związane są z kreacją w nauce, aczkolwiek dążenie do prawdy może być też motywem twórczości artystów. Druga grupa wartości wartości estetyczne, są domeną sztuki. Celem twórczości w tym przypadku jest głownie szeroko rozumiane piękno. Wartości pragmatyczne odnoszą się natomiast do twórczości polepszającej warunki życia codziennego poprzez wynalazki: od innowacji medycznych np. w postaci szczepionek, do cudów techniki, choćby w postaci najnowszych modeli telefonów komórkowych. Ostatnia, najmniej rozpoznawana i uznawana kategoria wartości - wartości etyczne, odnoszą się do działań twórczych skupionych wokół szukania i tworzenia dobra, czyli takich, których celem jest mnożenie pozytywnych wartości. Przykładem takich działań może być działalność charytatywna, zakładanie zgromadzeń lub aktywność polityczna, jako działanie na rzecz dobra powszechnego. Pojawia się pytanie, w jaki sposób cechy nowości i wartościowości odnoszą się do kreacji plastycznej w ramach działań arteterapeutycznych i kreacyjno-edukacyjnych. Jak już wcześniej wspomniano, zarówno kategoria nowości jak i wartościowości może mieć charakter subiektywny. To znaczy, że może być inaczej odbierana przez samego autora a inaczej przez otoczenie, przy czym podstawową rolę odgrywa opinia samego twórcy. Jednak 10

11 z perspektywy rozważań na temat różnych wartości przynależnych odmiennym typom twórczości, wydaje się, że omawianą kreację plastyczną można umiejscowić przede wszystkim w grupie działań twórczych realizujących wartości etyczne i cel - piękno. Może wydawać, że kreacja będąca działaniem mającym znamiona artystycznego, wpasowuje się bardziej w działania o charakterze artystycznym. Ale działania artystyczne realizują wartości estetyczne, które nie są pryncypialną cechą omawianej tu kreacji. Wartości, które są realizowane przez kreację w arteterapii i edukacji wykraczają poza sferę estetyczną i mają przede wszystkim charakter pozytywny, ponieważ do ich celów należą leczenie, osiąganie zdrowia, rozwój, wychowanie i edukacja. Zgodnie z definicją dobra, proponowaną przez Słownik Języka Polskiego, dobro jest definiowane między innymi, jako to, co oceniane jest, jako pożyteczne, wartościowe, zgodne z nakazami etyki. Zatem cele arteterapii oraz twórczej edukacji, które stosują kreację, mieszczą się w pojęciu dobra, które jest celem o bardzo dużym zakresie znaczeniowym. Tabela (tab. 1.1) przedstawia zestawienie czterech kategorii wartości realizowanych poprzez różnego rodzaju działania twórcze oraz cele tych działań (Nęcka, 2001, s. 15). Podkreśleniem oznaczono obszar kreacji, który można by umiejscowić w grupie działań twórczych realizujących wartości etyczne. Dokonany podział na grupy wartości wraz z odpowiadającymi im celami i dziedzinami twórczości ma przejrzystą strukturę, jednak w rzeczywistości wyróżnione kategorie nie mają rozłącznego charakteru, to znaczy nie wykluczają się wzajemnie. Jak już wspomniano, prawda istniejąca w wartościach poznawczych może być celem nie tylko twórczości naukowej, ale również artystycznej. Zatem w ramach jednej formy twórczości realizowane może być w różnym stopniu wiele różnych wartości. I odwrotnie, każda z wartości może być ujmowana w różnych rodzajach twórczości, na przykład wartości estetyczne w wynalazkach. Tab Cztery kategorie wartości, cele oraz formy aktywności twórczej Grupa wartości Cel Domena twórczości Wartości poznawcze Prawda Nauka Wartości estetyczne Piękno Sztuka Wartości Użyteczność Wynalazczość pragmatyczne Wartości etyczne Dobro Działalność publiczna (np. polityka) (Np. zdrowie) Działalność psychoterapeutyczna i edukacyjna (arteterapia i edukacja twórcza) Źródło: E. Nęcka, 2001, s. 15 (z uzupełnieniem) 11

12 Po dokładniejszym przyjrzeniu się poszczególnym grupom wartości można zaryzykować stwierdzenie, że wszystkie one zarówno wartości poznawcze, estetyczne, pragmatyczne i etyczne bywają częściowo realizowane przez kreację w ramach arteterapii oraz edukacji twórczej. Jednak, dzięki takiemu zestawieniu zaproponowanemu przez Nęckę (2001), można umiejscowić kreację artystyczną w ramach arteterapii oraz edukacji twórczej wśród innych dziedzin twórczości. Pozwala ono jednocześnie dostrzec, na czym polegają podstawowe różnice pomiędzy kreacją plastyczną o charakterze terapeutycznym i edukacyjnym a innymi rodzajami twórczości. Ukazuje np. to, że głównym celem twórczości w arteterapii i edukacji twórczej nie jest dążenie do piękna i realizacja wartości estetycznych, które dominują w sztuce. Tak samo jak celem twórczości artystycznej (plastycznej, literackiej, muzycznej itd.) nie jest przede wszystkim dążenie do dobra, czyli na przykład zdrowia. Cel kreacji jest jedną z głównych różnic między arteterapią i edukacją twórczą a sztuką i rękodziełem. Na przykład, można wykonywać samodzielnie książki w celu stworzenia estetycznych i dobrze wykonanych produktów, natomiast w arteterapii i edukacji twórczej tworzenie książek może być drogą do eksploracji różnych aspektów ja. Kreacja plastyczna, jako działanie twórcze, sama w sobie może realizować wiele wartości, które można by umieścić w powyższych grupach i w związku z tym pełnić wiele różnych funkcji korzystnych dla człowieka. Wśród nich znajdują się te, które uzasadniają włączenie kreacji plastycznej do działań o charakterze edukacyjnym i terapeutycznym Funkcje kreacji plastycznej Zakłada się, że działania kreacyjne mogą realizować różne wartości i cele, ze względu na ich korzystny wpływ na osobę je podejmującą. Te właściwości kreacji zostały zauważone w czasach starożytnych, a być może już nawet w Prehistorii (Szulc, 2001). Popek (2010) do funkcji kreacji plastycznej zalicza następujące funkcje: Są to: 1) Funkcja poznawcza, 2) Funkcja rozwojowa, 3) Funkcja wychowawcza 4) Funkcja ekspresyjno-kreacyjna, 5) Funkcja kompensacyjna, 6) Funkcja projekcyjna, 7) Funkcja terapeutyczno-katarktyczna, 12

13 8) Funkcja motywacyjna Niektórzy autorzy dodają jeszcze funkcje ludyczną, rekreacyjną, hedonistyczną i komunikacyjną (Skorny, 1990 Szulc, 2011). Czasami wszystkie te funkcje przypisywane są sztuce w ogóle, co jednak może mieć charakter dyskusyjny. Funkcja poznawcza aktywności plastycznej i sztuki polega na poszerzaniu horyzontów myślowych i zasobu wiedzy osób mających z nią kontakt (Wojnar, 1981). Tworzenie posiada, więc walor edukacyjny. Wartość rozwojowa odnosi się do pozytywnych zmian zachodzących w wielu sferach psychicznego, fizycznego i społecznego funkcjonowania człowieka, w wyniku zaangażowania w aktywność twórczą. Ma tutaj również miejsce również rozwój wrażliwości estetycznej. Funkcja wychowawcza jest zbieżna z funkcją rozwojową. Polega na kształtowaniu ludzi i wpływaniu na ich rozwój, poprzez aranżowanie sytuacji prowokujących do podejmowania procesu tworzenia oraz zwracanie uwagi na pewne wzorce postępowania i życia. W takich warunkach może dochodzić również do realizacji funkcji ekspresyjno-kreacyjnej, ponieważ tworzenie jest okazją do wyrażenia siebie poprzez proces jego tworzenia i wykreowany obiekt. Z funkcją ekspresyjno-kreacyjną powiązana jest wartość komunikacyjna tworzenia. Niekiedy te dwie funkcje bywają ze sobą utożsamiane. Wartość ekspresyjno komunikacyjna tworzenia będzie omówiona szczegółowo w dalszej części pracy. Możliwości kompensacyjne kreacji plastycznej polegają na tym, że pozwala ona na uzupełnienie lub nawet zastąpienie pewnych deficytowych obszarów funkcjonowania osoby tworzącej np. niepełnosprawności ruchowej. Mówiąc o funkcji projekcyjnej, autor odwołuje się do pojęcia projekcji, czyli rzutowania w sposób nieświadomy własnych przeżyć i cech osobowości na proces i wytwór, dzięki czemu można je niejako odczytać na podstawie treści i formy pracy (Popek, 2010). Jednak kwestia możliwości rozpoznania osobowości na podstawie prac (tak jak ma to miejsce w specjalnie stworzonych rysunkowych testach projekcyjnych), jest bardzo dyskusyjna. Funkcja terapeutyczno-katarktyczna wiąże się z funkcją kompensacyjną i projekcyjną. Zakłada się, że ekspresja oraz ujawnianie własnych stanów wewnętrznych umożliwia redukcję napięcia i psychiczne oczyszczenie (Dąbrowski, 1979 za: Popek 2010; Kępiński, 1972). Funkcja terapeutyczno-katarktyczna tworzenia jest szeroko opisywana i budzi wiele kontrowersji, w związku z czym, warto tę kwestię rozwinąć (patrz: ramka 1.1.) 13

14 Ramka 1.1. Kreacja = Terapia? Wobec kwestii terapeutycznych właściwości twórczości i sztuki istnieje wiele zróżnicowanych i często zupełnie przeciwstawnych stanowisk. Jedno z nich prezentuje Eugeniusz Józefowski, który pisze: Wierzę, że sztuka ma charakter terapeutyczny (Józefowski, 2005, s. 26). Jednak traktując psychoterapię, zgodne z powszechnie przyjętym i uznanym sposobem jej rozumienia, trudno jest zgodzić się z takim podejściem. Samo uprawianie sztuki i podejmowanie twórczości nie jest psychoterapią rozumianą w sensie profesjonalnym. Może mieć walory terapeutyczne tylko w znaczeniu kolokwialnym, w którym terapia bywa rozumiana, jako działanie wspomagające i poprawiające samopoczucie. Bardziej szczegółowe rozważania na temat utożsamiania sztuki z arteterapią zaprezentowane zostały w rozdziale o arteterapii (rozdział nr 2). O terapeutycznej wartości sztuki i twórczości decyduje specyficzny kontekst z jego wszystkimi elementami, który nadaje im określoną strukturę i organizuje wokół ustanowionych, terapeutycznych celów. Kreacja plastyczna podejmowana samodzielnie przez osoby chorujące i przeżywające trudności w różnych obszarach bywa określana bywa również arteterapią. W literaturze bywa opisywana ona, jako odmiana arteterapii nazywana autoarteterapią lub po prostu autoterapią (Szulc, 2011). Jednak takie podejście pozostaje wysoce dyskusyjne. Stosowanie terminu autoarteterapia jak również arteterapia wobec praktyk takich jak: spontaniczna twórczość osób niepełnosprawne fizycznie oraz intelektualnie, twórczość osób cierpiących z powodu różnych chorób psychicznych lub somatycznych, osób samotnych lub artystów przeżywających rozmaite trudności i cierpienia lub artystów, jest niemożliwe do zaakceptowania z punktu widzenia przyjętych definicji arteterapii i psychoterapii, jako świadomej i planowej interwencji zmierzającej do osiągnięcia terapeutycznej zmiany. Co więcej, niesie ze sobą ryzyko uznania kreacji, która sprawia, że autor funkcjonuje lepiej, za proces psychoterapii. Wiadomo przecież, że ludzie podejmują różne aktywności, które mają pozytywny wpływ na ich ogólne funkcjonowanie, takie jak np. satysfakcjonująca praca. Z drugiej strony, angażują się również w działania, które jednoznacznie mają na celu poprawienie nastroju, redukcję napięcia oraz lepsze samopoczucie i które to działania rzeczywiście do tego prowadzą np. sport, uprawiane hobby, spotkania z przyjaciółmi. Taka sama sytuacja zachodzi w przypadku kreacji. Celowe i niecelowe aktywności mogą wpływać pozytywnie na ludzi, ale nie są to działania psychoterapeutyczne. Inaczej należałoby uznać inne rodzaje aktywności, które sprawiają, że człowiek czuje się, myśli i działa lepiej (np. spacer, pływanie w jeziorze, wędkowanie, pisanie pamiętnika, czy rozmowę z przyjacielem na temat problemów, ale również satysfakcjonującą pracę) za psychoterapię. A wiadomo, że nie są to działania terapeutyczne, mimo, iż czasem w języku potocznym tak się je określa. Tak samo jest w 14

15 przypadku kreacji, która mimo wszystko może pełnić wiele pozytywnych funkcji. Innymi słowy, wbrew dość powszechnemu przekonaniu podkreśla się, że proces tworzenia sam w sobie nie jest terapią i nie zawsze ma charakter zdrowiotwórczy (Szulc, 2001). Zdaniem Popka (2010), dowodem na terapeutyczny wpływ twórczości są losy wybitnych twórców, którzy przejawiali różnego rodzaju zaburzenia i trudności natury psychicznej, a potrafili funkcjonować bez pomocy medycznej i tworzyć wspaniałe dzieła. Pogląd ten jest bliski postrzeganiu sztuki, jako autoterapii. Ten argument również ma charakter dyskusyjny, ponieważ brakuje dowodów empirycznych na poprawność wnioskowania o tak silnej, wewnętrznej, terapeutycznej mocy twórczości. Odnosząc się do przykładu wybitnych twórców nie ma pewności, czy występowała u nich wspomniana zależność przyczynowo skutkowa, czy jedynie współwystępowanie aktów tworzenia i choroby. Co więcej, można spotkać też opinie, że zależność miała charakter wręcz odwrotny: od zaburzenia do twórczości. Nie wiadomo również jak funkcjonowaliby twórcy, gdyby nie uprawiali sztuki, lecz zajmowali się czymś innym. Twórczość artystyczna podejmowana przez artystów, którzy również przeżywają określone trudności, nie jest pracą terapeutyczną. Pozytywny wpływ aktywności na dobrostan człowieka, jest sprawą wtórną czy nawet skutkiem ubocznym, wobec silnej potrzeby tworzenia. Innymi słowy, celem tego rodzaju działania jest sama kreacja, a nie pomoc sobie (która może zachodzić pośrednio, jak w innych aktywnościach). Czy zatem kreacja plastyczna może być rzeczywistą autoterapią? Tak, ale wtedy, gdy przyjmuje określone formy. Proponowany termin autoterapia w rzeczywistości odnosi się do kreacji mającej ścisły związek z przeżyciami jej autora, która jak się zakłada - pomaga w sposób samoistny radzić sobie z problemami i ma charakter leczący. O samoczynnej regulacji terapeutycznej zachodzącej w trakcie aktywności plastycznej (Popek, 2010, s. 432) - można mówić w kilku przypadkach. Jednym z nich jest sytuacja, gdy twórczość odbywa w obecności psychoterapeuty, który świadomie dąży do terapeutycznych rezultatów, choć może ograniczać własną ingerencję do minimum. Z kreacją, jako terapią mamy do czynienia również wtedy, gdy ktoś świadomie podejmuje ją w celach terapeutycznych (przez co posiada ona określony cel i przebieg), a nie na przykład z pobudek hedonistycznych czy estetycznych. Zdarza się to na przykład wtedy, gdy twórczość plastyczna i kreacja odbywają się pomiędzy sesjami terapeutycznymi lub po zakończeniu terapii jako pewna jej kontynuacja (Popek, 2010). Taka forma terapeutycznej kreacji występuje w nurcie arteterapeutycznym zwanym sztuka, jako terapia (art as therapy) 2, który czasami bywa mylony ze zwykłą twórczością plastyczną, pełniącą jakoby funkcję terapeutyczną. Funkcja motywacyjna kreacji uwidacznia się poprzez postawę zaangażowania w działanie i aktywny udział w procesie tworzenia. Nierzadko wskazuje się związek tego 15

16 aspektu tworzenia z kolejnymi wymienianymi funkcjami: ludyczną, rekreacyjną i hedonistyczną. Rozpatrując te trzy funkcje łącznie, można stwierdzić, że twórczość może pełnić funkcję rozrywkową i być źródłem pozytywnych doświadczeń takich jak odczucia przyjemności. To właśnie ze względu na tę samoistną przyjemność płynącą z twórczego działania (i często efektów w postaci powstałej pracy), bywa ona podejmowana i kontynuowana nawet przez osoby początkowo sceptycznie nastawione wobec pomysłu tworzenia. Według Popka (2010) opisane funkcje odnoszą się prawie tak samo do aktywności twórczej podejmowanej przez małe dzieci, młodzież jak oraz osoby dojrzałe, zajmujące się twórczością. Temu twierdzeniu towarzyszą jednak pewne niejasności. Po pierwsze dzięki wiedzy z zakresu pedagogiki, zdecydowanie więcej wiadomo na temat tworzenia podejmowanego przez dzieci niż przez osoby dorosłe. Po drugie, trudno jest określić, jaki jest wpływ twórczości na osoby, które z racji zawodu lub hobby, są w nią zaangażowane w sposób systematyczny i długotrwały. Nie ma dowodów na to, że artyści funkcjonują na poziomie wyższym pod względem różnych aspektów, niż pozostałe osoby niepodejmujące aktywności plastycznej. A wydawałoby się to prawdopodobne zgodnie z przedstawianym założeniem funkcji kreacji w życiu człowieka (na przykład osoby zajmujące się twórczością byłyby bardzo dobrze wychowane ). Nie można również stwierdzić, w jaki sposób funkcjonowałyby one, gdyby nie podejmowały aktywności twórczej. Problem ten bliski jest dyskusji, czy twórczość może być autoterapią. Część autorów przypisuje wszystkie lub wybrane z wyżej wymienionych funkcji również arteterapii (por. Skorny, 1990), pomimo tego, że są one przynależne twórczości plastycznej, jako takiej. Funkcje te wykraczają poza czysto terapeutyczne oddziaływania i ukazują wartość oraz szeroki potencjał kreacji artystycznej. Pełnienie tych funkcji przez aktywność plastyczną determinowane jest nie tylko samą jej naturą, ale również kontekstem. Na przykład, wychowawcza funkcja tworzenia prawdopodobnie będzie realizowana w największym stopniu w sytuacji edukacyjnej, a terapeutyczno-katarktyczna czy kompensacyjna podczas uczestnictwa w psychoterapii. Z kolei wartość rekreacyjna się spełni z większą siłą podczas hobbystycznego uprawiania i doświadczania sztuki. Zatem funkcje te, pomimo swojej częściowej uniwersalności, muszą być rozpatrywane z uwzględnieniem kontekstu kreacji, który ma kluczowy wpływ na ich występowanie. Pod pojęciem kontekstu kryje się konfiguracja dodatkowych czynników, które towarzyszą procesowi tworzenia. Przykładem dużego znaczenia kontekstu może być rozróżnienie na sztukę wspomagającą rozwój i edukację stosującą metody sztuki 16

17 (Olinkiewicz, Repsh, 2001). Te dwa zjawiska sztuka niosąca rozwój i edukacja wykorzystująca metody bliskie sztuce, różnią się od siebie w zakresie wielu czynników, jak chociażby najważniejszym pod względem celu ich realizacji. W związku z tym pełnią odmienne funkcje i nie będą, (choć czasem mogą) prowadzić do tych samych rezultatów. Analogiczne różnice kontekstowe występują pomiędzy arteterapią a twórczą edukacją, co powoduje, że kreacja artystyczna będzie pełniła w jednej i drugiej dziedzinie nieco odmienne funkcje Kreacja w arteterapii a kreacja w warsztatach edukacji twórczej Kreacja plastyczna jest bazą zarówno arteterapii jak i twórczej edukacji, co powoduje zamieszanie w zakresie pojęć, funkcji i rezultatów specyficznych działań edukacyjnych i terapeutycznych (Stasiakiewicz, 2006). Nieporozumienia te związane się z niewyraźną granicą dzielącą arteterapię i edukację twórczą, analogiczną do granicy pomiędzy terapią a edukacją (Szulc, 2011). Chociaż ta granica wydaje się być słabo widoczna, po dokładniejszej analizie można ją dość wyraźnie przeprowadzić, ponieważ natura arteterapii i edukacji przez sztukę jest zdecydowanie odmienna. Szczegółowa charakterystyka arteterapii i warsztatów edukacji twórczej wraz z ich porównaniem zostanie przedstawiona w kolejnych rozdziałach (patrz: rozdział nr 2 3 i 4). Niemniej jednak, w związku z omawianiem natury kreacji w arteterapii i edukacji twórczej, należy w tym miejscu zwrócić uwagę na podstawową terminologię dotyczącą tych dziedzin. Klarowność w tym względzie jest niezwykle istotna z punktu widzenia zagadnienia ich natury. W najbardziej ogólnym ujęciu, pojęcie arteterapii odnosi się do działań psychoterapeutycznych bazujących na twórczości (aktywności) plastycznej i bywa ono stosowane zamiennie z takimi terminami jak: artepsychoterapia, terapia sztuką, terapia przez sztukę lub terapia przez twórczość 3. Tym, co łączy wszystkie te terminy jest wskazanie na integrację procesu terapeutycznego z kreacją plastyczną w opisywanych przez nie działaniach. Z kolei pojęcie warsztatów edukacji twórczej bywa stosowane zamiennie z licznymi terminami, wśród których znajdują się: twórcza edukacja, warsztaty twórczego rozwoju, warsztaty kreacyjno-edukacyjne, działania warsztatowe z zakresu twórczej edukacji, działania 3 Pogłębione rozważania na temat problemów definicyjnych w arteterapii i warsztatach edukacji twórczej znajdują się w rozdziale nr 1 punkt 2.1. oraz w rozdziale nr 3 punkt

18 edukacyjne bazujące na kreacji, działania wykorzystujące kreacje plastyczną o charakterze edukacyjnym, kreacyjne zajęcia warsztatowe pełniące funkcje rozwojowo-edukacyjne jak również projekty artystyczno-edukacyjne i kreacyjno-edukacyjne, lub działania twórcze i edukacyjne. Wszystkie te terminy odnoszą się one do działań o charakterze jednorazowym lub ciągłym, których celem jest szeroko pojęta edukacja, wychowanie i rozwój i które bazują na procesie kreacji, związanym z aktywnym działaniem. Nierzadko można spotkać się ze stwierdzeniami, że kreacja zachodząca w ramach edukacyjnych działań warsztatowych przyczynia się do uzyskania efektów terapeutycznych i katarktycznych. Istnieją też doniesienia na temat zajęć arteterapii, prowadzonych z uczniami szkół w celach rozwojowych. Niemniej jednak powyższe definicje pojęć arteterapii i warsztatów edukacji twórczej (oraz terminów stosowanych zamiennie) dostarczają podstawowych informacji o specyfice tych działań oraz roli jaką odgrywa w nich kreacja. Arteterapia i warsztaty edukacji twórczej, pomimo wielu podobieństw, w istocie zdecydowanie się różnią. W celu wyraźnego wyodrębnienia tego, co je łączy ale i dzieli podstawowe podobieństwa jak i różnice przedstawiono w sposób schematyczny na rysunku

19 KREACJA PLASTYCZNA ARTETERAPIA WARSZTATY EDUKACJI TWÓRCZEJ CELE UCZESTNICY OSOBA PROWADZĄCA Rys Schemat ukazujący arteterapię (składającą się dwóch równoważnych czynników: aktywności plastycznej oraz refleksji) w zestawieniu z warsztatami edukacji twórczej oraz ich elementy wspólne i odrębne. Jak widać, tym, co łączy arteterapię z warsztatami edukacji twórczej jest wspomniany już element kreacji plastycznej. Ze względu na zewnętrzne podobieństwo przebiegu obydwu typów działań, osobie niezorientowanej w sytuacji widok osób uczestniczących zajęciach edukacyjnych bazujących na kreacji może wydawać się dokładnie tym samym, co arteterapia (Rubin, 2010). Na rysunku zaprezentowane zostały ujęcia z zajęć arteterapeutycznych warsztatów edukacji twórczej oraz z zajęć plastycznych. Na ich podstawie widać, jak trudne może być początkowe rozróżnienie poszczególnych typów działań. 19

20 Rys Mylące podobieństwo pomiędzy różnymi formami działania bazującymi na kreacji. Fotografia przedstawia zajęcia plastyczne, warsztaty edukacji twórczej oraz zajęcia arteterapeutyczne. Źródło: Zasoby Koła Naukowego Arteterapii UAM. 20

21 Tym bardziej, że jak już wspomniano, zaangażowanie w kreację może pełnić wiele różnych pozytywnych funkcji, od dydaktycznej przez ludyczną lub komunikacyjną aż po katarktyczno-kompensacyjną (Szulc, 1994). Podobieństwo działań ma charakter pozorny. Natura kreacji jest, bowiem nieco odmienna w arteterapii jak i edukacji twórczej. Różnice są najwyraźniejsze przede wszystkim w takich obszarach jak cele, charakter uczestników oraz osoba prowadząca a także kilku innych kwestiach. Cele wyznaczają zarówno formę (sposób realizacji) jak i treść (tematykę) metody, którą w tym przypadku są działania kreacyjne. W arteterapii dominują cele terapeutyczne a w twórczej edukacji edukacyjno-rozwojowe. W każdej psychoterapii cele i metody związane są z pewnym modelem obejmującym czynniki prowadzące do zdrowia i choroby (por. Cierpiałkowska, 2005). Z kolei modele te wynikają z różnych wizji natury człowieka, którymi dysponują konkretne koncepcje terapeutyczne, stanowiące teoretyczne ramy praktycznych oddziaływań. Podobnie jest w przypadku działań edukacyjnych, gdzie podstawy teoretyczne wywodzą się w większej części z pedagogiki (w tym wychowania przez sztukę, por. Rozdział nr 3) i częściowo psychologii. Zatem założenia dotyczące funkcji danej metody czy techniki kreacyjnej wynikają z kontekstu oraz z teorii, którą posługuje się prowadzący. Założenia te stanowią jakby niewidzialne zaplecze stosowanych technik, które wydaje się często być pomijane. Zaplecze to pozwala zróżnicować identyczne na pierwszy rzut oka działania. Przyjęcie jakiejś konkretnej koncepcji na temat natury procesu twórczego (Nęcka, 2001) będzie podstawą do widzenia tej metody w danym świetle. Na przykład ta sama technika rysunku jest czymś innym na zajęciach plastycznych, na zajęciach z edukacji artystycznej, na warsztatach edukacji twórczej a jeszcze innym na sesji arteterapii. Nawet nie wnikając w szczegóły takie jak warunki czy temat pracy, można zauważyć, że na plastyce lub zajęciach z edukacji artystycznej, rysowanie można rozpatrywać, jako rozwijanie zdolności plastycznych, trenowanie warsztatu lub kształtowanie wrażliwości estetycznej. Podczas warsztatów edukacyjnych technika ta może na przykład służyć nabywaniu kompetencji społecznych, (gdy np. wymaga współpracy w grupie), zdobywaniu pewnej wiedzy, lub trenowaniu kreatywności, (gdy np. zalecone jest tworzenie pracy z samych kresek). Natomiast rysowanie w arteterapii, będzie służyło wyjaśnianiu i refleksji (na przykład w zakresie psychoanalizy będzie służyło ujawnieniu treści nieświadomych). Kolejna różnica pomiędzy kreacją wchodzącą w skład metod arteterapeutycznych a kreacją stosowaną w edukacji twórczej jest taka, że kreacja w arteterapii wykraczają poza samo działanie plastyczne. Proces arteterapeutyczny poza tworzeniem, ekspresją artystyczną obejmuje również element refleksji nad aktem tworzenia i/lub powstałą pracą, w kontekście 21

22 życia osoby uczestniczącej w terapii (Rubin, 2010; por. Betensky, 2009). We wszystkich odmianach arteterapii wyróżnić można fazę działania i fazę refleksji, wewnętrznego dialogu, który może także przyjąć postać rozmowy z arteterapeutą (Rubin, 2010). Chociaż każdy z tych dwóch elementów (tworzenie i rozmowa) z osobna może wywierać istotny wpływ terapeutyczny, to dopiero ich połączenie tworzy nową jakość. Taka integracja stanowi o specyfice arteterapii względem pozostałych aktywności z opisywanej grupy. To wyjątkowe połączenie składa się na kreację w arteterapii. W każdą metodę w sposób immanentny wpisany jest zamiar czy potencjał dokonania refleksji nad działaniem plastycznym i jego efektem w kontekście procesu terapeutycznego. Zatem metody arteterapeutyczne obejmują coś więcej, niż tylko proces aktywności plastycznej taki jak rysowanie, malowanie, układanie czy lepienie. Wprawdzie kreacja odbywająca się w ramach twórczej edukacji również obejmuje element refleksji, to ma ona nieco inny charakter. Znaczna część warsztatów edukacji twórczej i działań arteterapeutycznych oparta jest na metodach angażujących jeden główny rodzaj kreacji np. rysowanie, malowanie, praca z gliną, fotografią, tworzenie collage y lub kompozycji z tzw. darów natury, wykonywanie masek, pisanie bajek, wierszy, tworzenie form teatralnych itd. (por. Buchalter, 2009; Karolak, Handford, 2008, 2009; Karolak, 2001). Oczywiście, zazwyczaj zakłada się w nich pewną elastyczność, która umożliwia uczestnikom wplatanie odmiennych rodzajów działań. Jednak często warsztatach edukacji twórczej oraz arteterapii proponuje się szerszy repertuar aktywności i łączenie różnych technik, jak na przykład malowanie z literaturą, assemblage, happening, performance, enviornment itp. (Karolak, 2001). Taki sposób pracy opisują słowa Jana Berdyszaka, który wskazuje, że praktyka kreacyjna traktuje sztukę bez podziałów na jej dyscypliny czy konwencje. Respektuje natomiast interdyscyplinarność i intersemiotycznosć w propozycjach twórczych (.) (Berdyszak, 2001, s. 10) Uwzględnianie wielu technik plastycznych w działaniach edukacyjnych przypomina szerokie ujęcie arteterapii, nazywane w niektórych krajach liczbą mnogą arts in therapy lub creative/expressive arts therapies (Szulc, 2011). Działania Z kolei warsztaty bazujące wyłącznie na jednego typu kreacji plastycznej, pod względem sposobu pracy bliższe są arteterapii w jej węższym rozumieniu (zgodnie z przyjętą w tej pracy definicją). Specyfiką kreacji zarówno w działaniach arteterapeutycznych i edukacyjnych jest to, że często zawiera ona zarówno aspekt intencjonalności, planowości jak i nieprzewidywalności 22

23 związanej z improwizowaniem. Często kreacja objęta jest przez przygotowane wcześniej scenariusze zajęć i programy spotkań. Pojawia się jednak pytanie, czy można mówić o wyzwoleniu i inicjowaniu kreacji podczas pracy według schematów? Analiza takiej swoistej formy kreacji w ramach arteterapii i twórczej edukacji pozwala odpowiedzieć na to pytanie Zaplanowana kreacja? Przygotowywane i realizowane scenariusze warsztatów edukacyjno-kreacyjnych oraz sesji arteterapeutycznych sprawiają, że kreacja plastyczna zachodząca w ramach nich przyjmuje specyficzną postać. Pod tym względem kreacja ma zbliżoną formę w arteterapii oraz edukacji twórczej. Z drugiej strony kwestia tworzenia i przygotowywania scenariuszy działań prezentuje się inaczej w przypadku tych dwóch działań. W związku z tym, również przebieg kreacji będzie się różnił. Osoba prowadząca warsztaty praktycznie zawsze, przygotowując się do pracy, tworzy projekt planowanych działań lub też adaptuje gotowy scenariusz 4. Taki projekt umożliwia odpowiednie zaplanowanie pracy z określoną grupą osób w konkretnej sytuacji, pamiętając o tym, że działania są oparte na kreacji i ekspresji, zawierają pierwiastek nieprzewidywalności, który jest integralnie wpisany w każdy proces tworzenia. Nie ma, więc, możliwości dokładnego przewidzenia przebiegu kreacji mającej miejsce podczas zajęć. Józefowski pisze o niemożliwości posiadana w warsztatach gotowych i gwarantowanych postępowań metodycznych (Józefowski, 2005, s. 28). Niemniej jednak, każdy scenariusz umożliwia zbudowanie pewnej struktury, która określa bazowe warunki przebiegu warsztatów. Dzięki temu osoba prowadząca ma podstawowe poczucie kontroli nad działaniami, a uczestnicy posiadają poczucie bezpieczeństwa. Scenariusze mają charakter szkieletu, który kieruje pracą grupy. Jego wypełnienie zależne jest od zachowania uczestników i może być za każdym razem inne. W niektórych przypadkach dopuszcza się jest również modyfikację tego szkieletu w trakcie kreacji. Z kolei w arteterapii problem tworzenia i realizowania scenariuszy ma bardziej złożony charakter. Praktyka determinowana jest podłożem teoretycznym, na którym bazuje i które uznaje terapeuta. W niektórych nurtach (takich jak klasyczne podejścia psychoanalityczne i psychodynamiczne) przebieg spotkania z reguły nie jest 4 Przykład scenariusza warsztatów zawarto w rozdziale nr 3 niniejszej pracy, dotyczącym warsztatów twórczej edukacji. 23

24 przygotowywany. Pracuje się w nich zgodnie z ideą, że to uczestnik (klient, pacjent) samodzielnie decyduje, co będzie robić i w jaki sposób tzn. jaką pracę, z jakich materiałów i w jakim czasie wykona (oczywiście przy zachowaniu granic bezpieczeństwa). Można jednak spotkać też podejścia bardziej dyrektywne, w którym praca terapeutyczna oparta jest na określonych przez terapeutę zadaniach proponowanych wg scenariusza uczestnikom. W zależności od modelu terapeutycznego, kreacja artystyczna, w którą zaangażowani są pacjenci ma mniej lub bardziej ukierunkowany charakter. Bardzo często terapeuci dysponują pewnym wachlarzem metod bazującym na konkretnych technikach i w trakcie pracy wybierają i dopasowują niektóre z nich do sytuacji pacjenta lub grupy. Można mówić wtedy o kreacji, która jest inicjowana zewnętrznie i jest ogólnie ukierunkowana, ale to ukierunkowanie ma charakter częściowo spontaniczny, ponieważ jest ściśle uzależnione od obserwowanego przebiegu spotkania. Podstawą wyboru metody, poza orientacją terapeuty, są określone i wyznaczone cele. W krajach, w których rozwój praktyki arteterapeutycznej wyprzedza wiedzę teoretyczną bywa niestety tak, że proponowane metody nie są poparte refleksją i/lub wiedzą na temat teoretycznej ich podstawy. Stosowane są na zasadzie czystej intuicji oraz przypuszczeń na temat możliwego działania lub na zasadzie chybił trafił, a kreacja ma charakter bardziej chaotyczny. W jednym i drugim przypadku prowadzący często posiłkują się pewnymi scenariuszami zajęć (patrz: ramka 1.2). Ramka 1.2. Scenariusze zajęć Często porusza się kwestię powszechnie dostępnych, gotowych programów i scenariuszy przygotowujących do prowadzenia zajęć bazujących na tworzeniu. Konieczność ich opracowania wynika z przekonania, że terapia przez twórczość powinna być dobrze przemyślanym programem oddziaływań (Popek, 2010; s. 432). Spotkać można liczne opracowania zawierające tematy i opisy ćwiczeń, zadań. Niektóre zawierają również scenariusze zilustrowane fotografiami z zajęć lub rysunkami, które można wykorzystać w pracy z różnymi grupami uczestniczącymi w zajęciach edukacyjnych i terapeutycznych (np. Darley, Heath; 008; Handford, Karolak, 2008, 2009, 2010; Karolak, 2005a, 2005b; Buchalter, 2009; Józefowski, 2009; Popek, 2010; Szulc, 2010; Repsh, Olinkiewicz, 2001). 24

25 Pojawia się, jednak problem dotyczący zasad stosowania takich gotowych scenariuszy. Mogą one się kojarzyć z zestawem przepisów kulinarnych z książki kucharskiej, skierowanych do wszystkich. Korzystają z nich osoby o różnym poziomie wiedzy i doświadczenia. Proponowane w publikacjach metody nie mają jednak uniwersalnego charakteru. Często są to, zawiera opisy działań służące inspiracji a nie materiały, które można przenieść na każdy teren (Olinkiewicz, Repsh, 2001). Trudno jednak oczekiwać publikacji zawierających zindywidualizowane propozycje metod pracy. Musiałoby by być ich nieskończenie wiele. Zatem takie uniwersalne opracowania bywają pomocne, jako doskonałe źródło niezliczonych technik kreacyjnych, bardzo często przetestowanych wcześniej przez autora publikacji. Można i warto je stosować, ale z zachowaniem pewnej ostrożności. Proces odpowiedniego doboru i dopasowania gotowych propozycji do konkretnego uczestnika leży zawsze po stronie pedagogów i terapeutów przygotowujących zajęcia a nie autorów podręczników oferujących różne propozycje. Dostosowanie metod polega na ich odpowiedniej modyfikacji, uwzględniającej czynniki determinujące przebieg działań (Stańko, 2008a). Do czynników tych należą m.in. wiek oraz etap rozwoju uczestników, ich specyficzne potrzeby, możliwości i ograniczenia związane z określonymi trudnościami, oraz przede wszystkim- postawione cele (Stańko, 2008a). Każda grupa osób uczestniczących w działaniach jest inna (Olinkiewicz, Repsh, 2001). Proces dopasowywania działań oparty jest również na uważnej obserwacji reakcji i zachowania uczestników, które mogą odbiegać od oczekiwanych. Sposób zachowania osoby zaangażowanej w zadanie może być jest podstawą jego dalszej modyfikacji (odbywającej się na gorąco ) oraz dostosowania do aktualnej sytuacji. Kluczowa jest elastyczność działania oraz gotowość do radzenia sobie z sytuacjami nieprzewidzianymi. Są to podstawowe kompetencje osób prowadzących działania arteterapeutyczne i edukację twórczą. Różnice w poziomie w/w oraz innych kompetencji, takich jak: wykształcenie, doświadczenie oraz osobowość prowadzących działania, również odgrywają znaczącą rolę, w odmiennym wykorzystaniu określonych metod i przebiegu działań (Olinkiewicz, Repsh. 2001). Kreacja w arteterapii i twórczej edukacji może się różnić w bardziej subtelny sposób także ze względu na inne właściwości między tymi działaniami (co ujęto na rysunku), tj. kwestie uczestników i osób prowadzących, relacji jaka jest między nimi oraz miejsce (i czas) 25

26 spotkań. Jak zostanie wykazane w rozdziale porównawczym (patrz: rozdz. nr 4), wszystkie te kwestie są ze sobą ściśle powiązane. 26

27 Literatura Aach-Feldman, C. Kunkle-Miller (2001). Developmental Art Therapy. W: J. A. Rubin (red.), Approaches to art therapy: Theory & technique (s ). New York: Brunner- Routledge.26. Acharya, M., Wood, M. J. M., Robinson P. H. (1995). What Can the Art of Anorexic Patients Tell us About Their Internal World: A Case Study. European Eating Disorders Review, 3, 4, Ahmed, S.H., Siddiqi, M. N. (2006). Healing through art therapy in disaster settings. Lancet, 368, Albertini, C. (2001). Contribution of art therapy in the treatment of agoraphobia with panic disorder, American Journal of Art Therapy, nr 40, 2, s Allen, P. (2001). Art Making as Spiritual Path: The Open studio Process as a Way to Practice Art Therapy. W: J. A. Rubin (red.), Approaches to art therapy: Theory & technique (s ). New York: Brunner - Routledge. Amabile, T. M., (1983). The Social Psychology of Creativity. New York: Springer-Verlag. Appelt, K. (2004a). Wiek poniemowlęcy. Jak rozpoznać potencjał dziecka? W: A.I. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka (s ). Appelt, K. (2004b). Wiek szkolny. Jak rozpoznać potencjał dziecka? W: A.I. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka (s ). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Arciszewska-Binnebessel, A. (2003). Sztuki plastyczne w edukacji osób upośledzonych umysłowo. W: W. Jutrzyna (red.), Sztuka w żuciu i edukacji osób nie pełnosprawnych. Wybrane zagadnienia (s ), Warszawa: Wydawnictwo APS. Aronson, E. (2006). Człowiek - istota społeczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Ashby, F. G., Isen, A. M., Turken, A, U. (1999). A Neuropsychological Theory of Positive Affect and Its Influence on Cognition. Psychological Review, 106 (3), Atkins, S.Williams, (2007). Sourcebook in expressive arts therapy. Boone, North Carolina: Parkway Publishers, Inc. Bałdyga, J. (2001). Projekt warsztatowy: ze sztuką wobec sztuki. W: E. Olinkiewicz, E. Reph (red.), Warsztaty edukacji twórczej (s ). Wrocław: Wydawnictwo EUROPA. Bałdyga, M. (2006). Warsztaty twórczości jako konceptualna struktura edukacyjna. Niepublikowana praca magisterska. Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu, Wydział Edukacji Artystycznej. Bar-On, T. (2007). A meeting with Clay: Individual narratives, self-reflection, and action. Psychology of Aesthetics, Creativity and the Arts, 1, 4, Belkofer, C.M., Konopka, L.M. (2008).Conducting Art. Therapy Research Using Quantitive EEG Measures. Art Therapy: Journal of the American Art Therapy Association, 25, Berdyszak, M. (2001). Przybliżanie. W: E. Olinkiewicz, E. Reph (red.), Warsztaty edukacji twórczej (s ). Wrocław: Wydawnictwo EUROPA. Berdyszak, M. (2009). Wykłady w ramach przedmiotu Warsztaty Edukacji Twórczej. Uniwerystet Artystyczny w Poznaniu. Bernacka, A. (2009). Metoda malowania dziesięcioma palcami. Betensky, M. (2009). What Do You See?: Phenomenology of Therapeutic Art Expression. London: Jessica Kingsley Publishers. 27