Droga św. Jakuba jako produkt turystyki religijnej

Transkrypt

1 See discussions, stats, and author profiles for this publication at: Droga św. Jakuba jako produkt turystyki religijnej Article October 2017 CITATIONS 0 READS 15 1 author: Łukasz Andrzej Mróz Jagiellonian University 27 PUBLICATIONS 11 CITATIONS SEE PROFILE Some of the authors of this publication are also working on these related projects: Droga św. Jakuba View project The Lviv Way of st James Via Regia View project All content following this page was uploaded by Łukasz Andrzej Mróz on 11 October The user has requested enhancement of the downloaded file.

2 Łukasz MrÓz Droga św. Jakuba jako produkt turystyki religijnej 1. Wprowadzenie Na pustyniach współczesnego świata Droga św. Jakuba jest formą nowej ewangelizacji 1. Niezwykle ważne jest zatem dbanie o to, aby zachować religijny wymiar szlaku, kultywować katolicką tradycję pielgrzymowania do Santiago de Compostela, a także rozwijać Jakubowy Szlak tak, aby ten indywidualny osobisty czas spędzony na Camino przybliżał do Boga. Obserwowana od wielu lat sekularyzacja życia publicznego i rosnący proces laicyzacji społeczeństw jest ciągłym zagrożeniem dla katolickiego wymiaru pielgrzymowania Camino de Santiago. Z kolei w ostatnim dwudziestoleciu widoczny jest zarazem wzrost podróży o motywach religijnych i religijno-poznawczych, które stanowią szansę na większe wykorzystanie szlaku i jego pątniczego charakteru. Turystykę religijną czyli podróż podjętą z motywów religijnych, lub religijno-poznawczych uprawia rocznie według Światowej Organizacji Turystyki (UNWTO) 330 mln osób 2. Ta forma spędzania wolnego czasu z każdym rokiem zdobywa coraz większą popularność. Warto podkreślić, że tylko do katolic- 1 Por. Homilia papieża Benedykta XVI wygłoszona podczas Mszy św. inaugurującej Rok Wiary; Rzym, 11 października 2012 r., xvi/homilies/2012/documents/hf_ben-xvi_hom_ _anno-fede_pl.html ( ); F. Mróz, Ł. Mróz, Geneza i rozwój polskich odcinków Camino de Santiago najpiękniejszej drogi świata, [w:] S. Sittek, N. Widok (red.), Drogi Jakubowe i innej szlaki pątnicze w Polsce i Czechach, Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2012, s Por. A. Jackowski, Pielgrzymki i turystyka religijna w Polsce, Instytut Turystyki, Warszawa 1991; A. Jackowski, Święta przestrzeń świata. Podstawy geografii religii, Wyd. UJ, Kraków 2003, s

3 270 ŁUKASZ MRÓZ kich sanktuariów o zasięgu międzynarodowym na świecie pielgrzymuje ponad 100 mln pątników rocznie 3. Sanktuarium św. Jakuba w Santiago de Compostela zaliczane jest obecnie do najważniejszych chrześcijańskich centrów pielgrzymkowych na świecie. Xunta de Galicia szacowała, że w 2010 r. Świętym Roku Jakubowym liczba odwiedzających Santiago de Compostela przekroczyła ponad 9 mln osób 4. Specyficznym typem turystyki religijnej są pielgrzymki. Według A. Jackowskiego pielgrzymka to wędrówka podjęta z motywów religijnych do miejsca uważanego za święte (locus sacer) 5. Ks. M. Ostrowski zauważa, iż pielgrzymki charakteryzuje wyraźnie określony i wysunięty na pierwszy plan, motyw religijny 6. Celem wędrówki jest dotarcie do świętego miejsca. Pielgrzymka wiąże się z modlitwą, odbyciem pokuty oraz innymi formami kultu, które mogą być sprawowane zarówno w drodze, jak i w miejscu pielgrzymkowym 7. Droga św. Jakuba stanowi dla osób wierzących świętą przestrzeń przestrzeń sakralną 8. Jest to specyficzne podejście do samej pielgrzymki, jak i do drogi, która ma za zadanie zmieniać wnętrze samego pielgrzyma. Często sam wymiar pielgrzymowania nie jest spełniony, bowiem wędrówka ta, choć podjęta z motywów religijnych nie prowadzi do miejsca uważanego za święte (locus sacer), (...) aby tam spełniać określone praktyki religijne 9 czyli do sanktuarium św. Jakuba w Santiago de Compostela. Te praktyki religijne odbywane są na Jakubowym Szlaku, a i sama Droga staje się Celem samym w sobie. Z punktu widzenia pielgrzymowania po polskim Camino (gdzie zazwyczaj są to podróże jednodniowe, lub podzielone na etapy), celem nie jest dotarcie do Santiago de Compostela, ale sama wędrówka szlakiem. Wśród wielu osób, które podróżują Drogą św. Jakuba trudno jest jednoznacznie rozróżnić pielgrzymów od turystów. Często sami caminowi- 3 F. Mróz, Ł. Mróz, Nowe trendy w turystyce religijnej, [w:] R. Pawlusiński (red.), Współczesne uwarunkowania i problemy rozwoju turystyki, Wyd. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ w Krakowie, Kraków 2013, s DLFE pdf [pozyskano 15 XI 2013 r.]. 5 A. Jackowski, Pielgrzymki = turystyka pielgrzymkowa = turystyka religijna? Rozważania terminologiczne, Turyzm, t. 8 (1), Kraków 1998, s M. Ostrowski, Jesteśmy pielgrzymami przed Tobą. Posługa duszpasterska wśród pielgrzymów, Kraków 2005, s Tamże, s E. Bilska-Wodecka, Człowiek religijny i związki wyznaniowe w przestrzeni miasta w XX i na początku XXI wieku, Kraków 2012, s. 38; por. M. Eliade, Traktat o historii religii, tłum. J. Wierusz-Kowalski, Łódź 1993, s A. Jackowski, Pielgrzymki = turystyka pielgrzymkowa, dz. cyt., s. 11.

4 DROGA ŚW. JAKUBA JAKO PRODUKT TURYSTYKI RELIGIJNEJ 271 cze mają problem w określeniu motywu swojej wędrówki. Powtarzane jest zarazem powiedzenie, że na Camino wyrusza się turystą, a wraca pielgrzymem. Co więcej, powszechnie przyjęte jest podejście, że Droga św. Jakuba przeznaczona jest dla wszystkich osób bez względu na wyznanie, poglądy i narodowość, którzy chcą doświadczyć w drodze ciszy i przemiany wewnętrznej. Także wśród osób biorących udział w pracach nad wytyczaniem i dalszą opieką nad Drogą św. Jakuba w Polsce, znajdują się osoby innych wyznań oraz niewierzący, zainteresowani typowo kulturowym aspektem szlaku 10. Pomimo widocznej sekularyzacji motywów podróżowania na Camino de Santiago, należy zwrócić uwagę, iż Polacy stanowią bardzo dużą grupę osób, którzy podróżują szlakiem wyłącznie z motywów religijnych 11. Współcześnie Jakubowy Szlak może stanowić okazję do stosowania form nowej ewangelizacji i szansę na oddziaływanie na turystów na płaszczyźnie duchowej. Warto przy tym dodać, iż pomimo wyżej opisa- 10 E. Mendyk, Droga św. Jakuba w Polsce nowy początek starej tradycji, [w:] A. Jackowski, F. Mróz, I. Hodorowicz, Drogi św. Jakuba w Polsce. Stań badań i organizacja, Wyd. Czuwajmy, Kraków 2008, s Na podstawie danych udostępnionych przez Biuro Pielgrzymkowe Arcybiskupstwa Santiago de Compostela (Oficina del Peregrino de Santiago de Compostela) w okresie obserwowany jest znaczny spadek osób z całego świata deklarujących motyw religijny. Jeżeli bowiem w 1989 r. aż 83,5% ogółu caminowiczów z całego świata wskazało na motyw religijny, 12,67% na religijno-kulturowy i 1,5% na niereligijny, to w roku 2016 motyw podróżowania do Composteli był wyraźnie inny odpowiednio wskazało je 44,26%, 47,74% i 8,00% osób. Należy zaznaczyć, że do 2004 r. wśród osób otrzymujących Compostelkę dominowały motywy religijne (ponad połowa pielgrzymów z całego świata). W 2005 r. udział procentowy tej grupy caminowiczów spadł jednak o 37,7% ogółu. Szczególny wzrost osób o motywach stricte religijnych obserwowany jest w Świętych Latach Jakubowych w 2004 r. ich udział wyniósł 74,6%, a w 2010 r. 54,8%. Wyraźne różnice można zauważyć również w zakresie motywów podjęcia wędrówki do grobu św. Jakuba Starszego Apostoła wśród Polaków i ogółu pielgrzymów z całego świata. Widoczny jest duży odsetek polskich caminowiczów pielgrzymujących do grobu św. Jakuba w celach religijnych w ostatnich latach ich udział wynosił średnio 61% ogółu dla przykładu w 2005 było to 55,21%, a w 2014 r. 60,91%. Największy udział caminowiczów z Polski o motywach religijnych zarejestrowano w ostatnich Świętych Latach Jakubowych w 2004 r. było to 82%, a w 2010 r. 69,5% ogółu osób. Zasadniczą różnicą jest także malejący ostatnio odsetek Polaków, którzy wędrują do Santiago w celach niereligijnych w 2005 r. było ich 4,27%, a w 2014 r. 2,43% (jednak w 2014 r. w porównaniu z 2013 r. zaobserwowano nieznaczny wzrost tych motywów o ok. 1,5%). Por. Ł. Mróz, Ł. Mróz, Geneza, funkcjonowanie i perspektywy rozwoju Drogi św. Jakuba w Polsce, mps (praca doktorska pod kierunkiem E. Bilskiej-Wodeckiej), Kraków 2016, [w:] Zbiorach Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej w Krakowie, s ; A. Krogmann, L. Šolcová, F. Mróz, Ł. Mróz, Pielgrzymowanie Polaków i Słowaków Drogą św. Jakuba na początku XXI w., Peregrinus Cracoviensis, 2014, z. 24, s. 144.

5 272 ŁUKASZ MRÓZ nych tendencji, duszpasterze i sami pielgrzymi mocno podkreślają religijny wymiar podróży do grobu św. Jakuba Starszego Apostoła. Sam Szlak Jakubowy, który jest istotą pielgrzymki jakubowej zostaje jednak sprowadzony do zwykłego produktu turystycznego, z zupełnym pominięciem sfery religijnej i duchowej. Jako szlak kulturowy ze wszystkimi elementami składowymi wpisuje się on w definicję produktu turystycznego typu szlak. Trudno jest bowiem negować powiązanie Drogi św. Jakuba z obszarem turystyki. Pod tym względem ważne są zatem takie czynniki jak np.: standard obsługi, kategoryzacja obiektów, podjęcie działań marketingowych służących upowszechnianiu wiedzy na temat szlaku itp. 12. Dlatego też Droga św. Jakuba poddawana jest próbie kreowania jako markowy produkt turystyczny 13. Przykładem jest tutaj oznakowanie Pomorskiej Drogi św. Jakuba w ramach projektu z funduszy unijnych RECReate, które w swoim założeniu było utworzeniem produktu turystycznego 14. Z perspektywy środowisk caminowych skupionych zwłaszcza w bractwach religijnych oraz parafiach jakubowych, tworzenie z Jakubowego Szlaku produktu turystycznego jest odbierane jako swoiste zagrożenie dla katolickich tradycji tego pątniczego szlaku oraz przenoszenie akcentu z pielgrzymki na przejaw bardziej turystycznej wędrówki. W niniejszym artykule autor zaproponuje pojęcie produktu turystyki religijnej w odniesieniu do Drogi św. Jakuba, które w swojej strukturze obejmowałoby zarówno składniki materialne, jak i niematerialne. 2. Turystyczna modyfikacja Camino de Santiago Obserwując tendencje związane z ruchem pielgrzymkowym na Camino de Santiago widoczne jest kształtowanie się nowego typu pielgrzymki, w której biorą udział osoby zupełnie niezainteresowane celami religijnymi. Osoby takie często określa się często mianem turi-grinos, czyli charak- 12 Ł. Gaweł, Szlaki dziedzictwa kulturowego definicje, potencjał, zarządzanie, [w:] T. Studzieniecki (red.), Szlaki Kulturowe w Europie, organizacja, promocja, zarządzanie, Wyd. Academia Europa Nostra Stowarzyszenie Szlaki Kulturowe, Pelplin 2013, s M. Sołtysik, T. Smolarski, Znaczenie pielgrzymkowego Szlaku św. Jakuba w tworzeniu obszarowego produktu turystycznego wybranych gmin ślężańskich, [w:] Turystyka religijna, atrakcje turystyki religijnej, Zeszyty Naukowe nr 648, Szczecin 2011, s ; M. Heliak, Szlak św. Jakuba jako markowy produkt turystyczny na Dolnym Śląsku, Ekonomiczne problemy turystyki, nr 4 (20), s Koncepcja rozwoju i promocji Drogi Świętego Jakuba w województwie pomorskim. Część II strategiczna, [w:] ojew%c3%b3dztwie%20pomorskim%20-%20cz_%20ii(1).pdf [pozyskano 10 VIII 2017 r.].

6 DROGA ŚW. JAKUBA JAKO PRODUKT TURYSTYKI RELIGIJNEJ 273 terystycznej dla Camino mutacji pielgrzyma i turysty, dla których motywacją jest spędzenie ciekawie wakacji, a sposób ich wędrówki nie różni się od formy podróży turystycznej 15. Tym samym można wyodrębnić nowy typ pielgrzymów określanych mianem pielgrzymów świeckich 16. Pielgrzymka świecka (secular pilgrimage) to etap przejściowy pomiędzy typowo religijnymi formami migracji, a czysto świeckimi. Za początek tej formy uznaje się podróże Amerykanów i Europejczyków do miejsc takich jak wodospad Niagara czy Park Yellowstone w Stanach Zjednoczonych, które ze względu na swe naturalne piękno, zostały uznane za przejawy nadprzyrodzone. Pielgrzymka świecka uznawana jest za rodzaj pielgrzymowania, ponieważ dotyczy ona osobistego zaangażowania w podróż do miejsca, które ma znaczenie duchowe dla pielgrzymów. Cele takich pielgrzymek są tak różne, jak indywidualne motywacje pielgrzyma i są trudne do sklasyfikowania, gdyż stanowią przeżycia wewnętrzne. Zewnętrzna sfera pielgrzymki świeckiej może stwarzać wrażenie typowej wycieczki turystycznej, jednak tylko osoba podróżująca wie, kiedy doświadczenie przechodzi ze sfery świeckiej do religijnej 17. Według A. Jackowskiego w wielu krajach w centrach pielgrzymkowych zanikają migracje z motywów religijnych, a podróżni kierują się wyłącznie motywami poznawczymi 18. Tego typu podróże mogą obejmować wizyty osób niewierzących przybywających do miejsc kultu z ciekawości, zainteresowania historią lub architekturą, a także wizyty wyznawców jednej religii w świętych miejscach innej religii (np. wizyty katolików w meczecie lub synagodze) 19. Tego typu mix religijny i kulturowy doskonale widoczny jest zwłaszcza wśród caminowiczów z Korei Południowej i Japonii, których w ostatnich latach jest coraz więcej na Camino. Co ciekawe według badań ankietowych przeprowadzonych wśród Koreańczyków, w 2011 r. przez A. Buyn Jeong motywacją wyruszenia na Camino de Santiago dla dużej grupy osób było poszukiwanie wiary w Boga (44%) oraz refleksji nad własnym życiem (31%) A. Jaworska, Camino de Santiago, Tradycja i współczesność, Kraków 2015, s A. Jackowski, E. Bilska-Wodecka, I. Sołjan, Polskie Drogi św. Jakuba na tle wędrówek pielgrzymkowych w kraju, [w:] S. Sittek, N. Widok (red.), Drogi Jakubowe, dz. cyt., s Secular pilgrimage, [w:] L. K. Davidson, D. M. Gitlitz (red.), Pilgrimage from Ganges to Graceland, An Encyclopedia, Santa Barbara 2002, s A. Jackowski, Zarys geografii pielgrzymek, Prace Geograficzne, 1991, z. 85, s J. Kaczmarek, A. Stasiak, B. Włodarczyk (red.), Produkt turystyczny albo jak organizować poznawanie świata. Podręcznik, Łódź 2002, s W 2004 r. w Santiago de Compostela zarejestrowano 18 osób z Korei Południowej, które otrzymały Compostelkę. W 2016 r. uplasowali się oni w pierwszej dziesiątce narodo-

7 274 ŁUKASZ MRÓZ Specyficzny sposób odchodzenia od dominującego znaczenia religijnego Camino de Santiago i turystycznych modyfikacji poszczególnych elementów szlaku przedstawili M. Murray i B. Graham (tab. 1). Dla wielu osób wędrujących szlakiem z motywów typowo turystycznych znaki, symbole i wydarzenia religijne, które od wieków stanowiły dla pątników sacrum, stają się typowymi atrakcjami i eventami turystycznymi, a symbole pielgrzymie popularnymi gadżetami i logo produktu turystycznego 21. Komercjalizacja szlaku widoczna jest przede wszystkim w Hiszpanii, gdzie w ostatnich dekadach biura podróży sprzedają średniowieczny szlak pielgrzymkowy, jako konkretną ofertę turystyczną w postaci np. form turystyki aktywnej, Szlaku Gwiazd, czy muzeum kultury o długości 750 km 22. Tab. 1. Religijne i kulturowe znaczenie wybranych znaków, symboli i wydarzeń na Camino de Santiago Znaki, symbole i wydarzenia związane ze szlakiem Znaczenie religijne Znaczenie kulturowe Odwiedziny sanktuarium i udział w nabożeństwach Santiago de Compostela Katedra św. Jakuba w Santiago de Compostela Uroczystość świętego Jakuba i botafumeiro Święty Rok Jakubowy (Año Santo Jacobeo) Relikwie św. Jakuba Ośrodek pielgrzymkowy Miejsce modlitwy Nabożeństwo i specjalna ceremonia liturgiczna Modlitwa i możliwość otrzymania odpustu Modlitwa i błogosławieństwo Miasto kultury Atrakcja, zabytek, dziedzictwo kulturowe (obiekt UNESCO) Event turystyczny Turystyka kulturowa i tematyczna Powodzenie szczęście wości podróżujących do Santiago de Compostela na 9 miejscu (4543 osób). Zdeklasowali tym samym Japończyków, którzy we wcześniejszych latach dominowali jako przedstawiciele Azji. Por. B. Matuszewska-Sulima, Koreańczycy na Camino de Santiago, [w:] A. Jackowski, F. Mróz (red.), Święci i błogosławieni na Drodze św. Jakuba w 800. rocznicę pielgrzymki św. Franciszka z Asyżu do Santiago de Compostela, Wyd. Czuwajmy, Kraków 2014, s Ł. Mróz, Geneza, funkcjonowanie, dz. cyt., s A. Jaworska, Camino i chrześcijańska tożsamość Europy kilka propozycji na przyszłość, [w:] P. Roszak, F. Mróz, Droga św. Jakuba w Polsce historia, teraźniejszość, przyszłość, dz. cyt., s

8 DROGA ŚW. JAKUBA JAKO PRODUKT TURYSTYKI RELIGIJNEJ 275 Znaki, symbole i wydarzenia związane ze szlakiem Compostelka Camino de Santiago Droga św. Jakuba Obiekty sakralne na Szlaku Znaczenie religijne Podróż Drogą św. Jakuba Potwierdzenie ukończenia pielgrzymki Pielgrzymka, rekolekcje, pokuta Modlitwa, pokuta Znaczenie kulturowe Certyfikat ukończenia trasy Odnowa własna, szlak kulturowy, okazja do przeżycia przygody Dziedzictwo kulturowe, zabytki architektoniczne Albergue Dom pielgrzyma Schronisko oferujące nocleg Muszla św. Jakuba Symbol pielgrzyma Logo produktu turystycznego Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Murray, B. Graham, Exploring the dialectics of route-based tourism: the Camino de Santiago, Tourism Management, 1997, t. 18 (8), s. 521 (zmienione 2015 r.). Według P. Roszaka, Drogi św. Jakuba nie można przyrównać do innych szlaków tematycznych i ścieżek edukacyjnych, a samo pielgrzymowanie do Santiago de Compostela to nie nordic walking 23. Pomimo, iż mamy do czynienia z odsakralizowanym sacrum tej duchowej arterii chrześcijańskiej, pielgrzymi z każdym kilometrem Camino mogą wyczuć puls wiary, poprzez skrzyżowanie się tam wielu dróg zewnętrznych i wewnętrznych, materialnych i duchowych Produkt turystyczny Według W. Cabaja i Z. Kruczka produkt turystyczny jest zbiorem atrakcji (walorów) turystycznych (produkt podstawowy), z których turyści korzystają i które są dla nich przedmiotem szczególnego zainteresowania, oraz nabywanych przez nich dóbr i usług. Produktem może być usługa, czynność, osoba, miejsce, organizacja lub idea. Wyróżnia się też różne kategorie produktu turystycznego (np. usługa, impreza, miejsce, obiekt, wydarzenie, rzecz, szlak) 25. Szlak jest specyficznym przypadkiem pro [pozyskano 5 I 2015 r.]. 24 P. Roszak, Droga wiary i kultury na Camino de Santiago. O hermeneutyce wiary i tradycji na Szlaku św. Jakuba, [w:] A. Jackowski, F. Mróz, Ł. Mróz (red.), 1200 lat pielgrzymowania do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela, Wyd. Czuwajmy, Kraków 2013, s W. Cabaj, Z. Kruczek, Podstawy geografii turystycznej, Kraków 2009, s. 213.

9 276 ŁUKASZ MRÓZ duktu turystycznego miejsca. Łączy on szereg obiektów związanych z pewną nadrzędną ideą, po których prowadzi wytyczona, zwykle oznakowana, trasa oraz składa się z różnorodnej infrastruktury turystycznej zlokalizowanej wzdłuż szlaku 26. Według V. T. C. Middletona z punktu widzenia potencjalnego klienta, rozważającego dowolną formę podróży, produkt może być zdefiniowany jako pakiet składników materialnych i niematerialnych, opartych na możliwościach spędzania czasu w miejscu docelowym. Pakiet ten jest postrzegany przez turystę jako przeżycie dostępne za określoną cenę 27. W opinii autora prezentowanego opracowania obawy związane z komercjalizacją oraz stopniowym zmniejszaniem znaczenia duchowego wymiaru wędrówki na Drodze św. Jakuba na rzecz zbyt mocno wyeksponowanego otoczenia turystycznego szlaku powinno być rozwiązywane poprzez odpowiednią organizację struktury szlaku. W kontekście turystycznej modyfikacji znaczenia pątniczego Szlaku Jakubowego, większym zagrożeniem jest brak opieki duchowej czy zamknięte świątynie, aniżeli powstające punkty z pamiątkami, czy oferty usług turystycznych na szlaku. Osoba niewierząca lub poszukująca wiary wybierając się na Drogę św. Jakuba może bowiem oczekiwać, że pomimo tego, iż wędruje z pobudek czysto turystycznych, lub kulturowych to na Drodze spotka okazję do przeżycia doznań duchowych 28. Odpowiednio zorganizowane duszpasterstwo w parafiach na szlaku, specjalnie przygotowane punkty pielgrzymkowe oraz tzw. przewodnicy duchowi powinny wykorzystać tę szansę. Z tego też powodu Droga św. Jakuba jest miejscem do odpowiednio prowadzonej nowej ewangelizacji Produkt turystyki religijnej W perspektywie rozwoju Drogi św. Jakuba w Polsce warto zastosować koncepcję produktu turystyki religijnej 30, którą jako pierwszy wprowadził A. Panasiuk, w celu wyraźnego rozróżnienia postrzegania produktu turystycznego przez turystę i pielgrzyma. Innymi nazwami, którymi posługują się autorzy w kontekście turystyki religijnej i pielgrzymowania są 26 J. Kaczmarek, A. Stasiak, B. Włodarczyk, Produkt Turystyczny, Turystyka i Hotelarstwo, 2002, nr 1, Łódź, s V. T. C. Middelton, Marketing w turystyce, Warszawa 1996, s Ł. Mróz, Geneza, funkcjonowanie, dz. cyt., s G. Ryś, Tożsamość i jedność Europy w XXX. rocznicę Aktu Europejskiego, [w:] A. Jackowski, F. Mróz, Ł. Mróz (red.), 1200 lat pielgrzymek, dz. cyt., s A. Panasiuk, Dylematy promocji produktu turystyki religijnej, [w:] Z. Kroplewski, A. Panasiuk (red.), Turystyka religijna, Szczecin 2010, s

10 DROGA ŚW. JAKUBA JAKO PRODUKT TURYSTYKI RELIGIJNEJ 277 Ryc. 1. Struktura materialnych i niematerialnych składników produktu turystyki religijnej Drogi św. Jakuba w Polsce Źródło: opracowanie własne na podstawie (zmienione 2015 r.): A. Panasiuk, Koncepcja produktu turystyki pielgrzymkowej, [w:] Z. Kroplewski, A. Panasiuk (red.), Turystyka religijna, Szczecin 2010, s. 375; J. Kaczmarek, A. Stasiak, B. Włodarczyk, Produkt Turystyczny, Turystyka i Hotelarstwo, 2002, nr 1, Łódź, s. 34. definicje produktu turystyki pielgrzymkowej 31 oraz produktu sakralnej turystyki kulturowej, na który składają się takie elementy jak: wyposażenie świątyń w dzieła sztuki i pamiątki nawiązujące do historii miejsca, organy, obiekty kultu, relikwie świętych, czy wydarzenia o charakterze typowo religijnym (nabożeństwa, odpusty) 32. Zasadniczym czynnikiem decydującym o rzeczywistym wyodrębnieniu produktu turystyki religijnej są względy stricte religijne. Dla pielgrzymów bowiem pierwszorzędny charakter mają atrakcje religijne, natomiast dla turystów miejsca kultu religijnego są atrakcją turystyczną traktowaną 31 A. Panasiuk, Koncepcja produktu turystyki pielgrzymkowej, [w:] Z. Kroplewski, A. Panasiuk (red.), Turystyka religijna, Zagadnienia interdyscyplinarne, Szczecin 2011, s A. Gonia, M. Kozłowska-Adamczak, H. Michniewicz-Ankiersztajn, Obiekty sakralne XIX i XX wieku jako produkt turystyki kulturowej i religijnej przykład Bydgoszczy, Folia Turistica, 2012, nr 27, Kraków, s. 156.

11 278 ŁUKASZ MRÓZ z reguły w wymiarze kulturowym 33. Przez pojęcie produkt turystyki religijnej A. Panasiuk rozumie: sumę wrażeń, którą uzyskuje turysta (pielgrzym), podejmując decyzję udania się do miejsca kultu religijnego podczas pobytu w tym miejscu i po powrocie z niego oraz złożone przeżycie kulturowe, emocjonalne, duchowe od momentu opuszczenia miejsca stałego zamieszkania do powrotu do niego 34. Z perspektywy zarządzania i koordynacji prac związanych z dalszym funkcjonowaniem Jakubowego Szlaku na poziomie ogólnopolskim oraz biorąc pod uwagę szeroką współpracę międzynarodową ważne jest określenie modelu Drogi św. Jakuba jako produktu turystyki religijnej. Przy jego opracowaniu podstawą było interpretowanie produktu w ujęciu szerokim i traktowaniu go jako produktu miejsca typu szlaku 35. Model został przedstawiony na ryc. 1. Struktura produktu turystyki religijnej złożona jest ze składników materialnych i niematerialnych. Podstawowe potrzeby pielgrzyma zaspakajają dobra materialne i urządzenia turystyczne oraz usługi turystyczne. Są to w szczególności walory turystyczne (przyrodnicze i kulturowe), w których najważniejszą rolę dla caminowiczów odgrywają miejsca związane z kultem św. Jakuba oraz tradycje pielgrzymkowe związane ze szlakiem pątniczym prowadzącym do Santiago de Compostela. Zaspokojenie podstawowych potrzeb związanych z podróżowaniem na Jakubowym Szlaku powinno zapewniać również zagospodarowanie turystyczne w tym: urządzenia i usługi noclegowe: noclegi zwłaszcza w ośrodkach pielgrzymkowych, schroniskach pielgrzymich, albergue, urządzenia i usługi gastronomiczne: odpowiednia baza żywieniowa dla pątników, urządzenia i usługi komunikacyjne: możliwość dojazdu do poszczególnych odcinków etapów Drogi św. Jakuba, urządzenia i usługi uzupełniające: możliwość otrzymania informacji nt. szlaku, jego przebiegu, oznakowania oraz zakupienia publikacji (przewodników), artykułów i pamiątek (muszli, odzieży T-shirtów, credenciali itp.). Niezwykle ważne jest przygotowanie na Drodze św. Jakuba w Polsce usług o charakterze obsługi pielgrzymkowej z organizacją szeroko rozumianej turystyki religijnej. Ważna jest w tym zakresie, jak już zostało 33 A. Panasiuk, Koncepcja produktu, dz. cyt., s A. Panasiuk, Dylematy promocji, dz. cyt., s Ł. Mróz, Geneza, funkcjonowanie, dz. cyt., s. 246.

12 DROGA ŚW. JAKUBA JAKO PRODUKT TURYSTYKI RELIGIJNEJ 279 wcześniej wspomniane, obsługa w danym ośrodku religijnym np. zwiedzanie z przewodnikiem sanktuarium, czy kościoła pw. św. Jakuba Apostoła. Przygotowanie oferty przewodnickiej na szlaku wynika również z coraz to bardziej rosnącego popytu na tego typu usługi. Istotną kwestią jest rodzaj przewodnika duchowego w postaci kapelanów na drodze, lub różnego rodzaju modlitewników z rozważaniami, które dana osoba może zabrać ze sobą w podróż 36. J. Kaczmarek, A. Stasiak i B. Włodarczyk 37 w strukturze produktu turystycznego wymieniają również tzw. otoczenie. W przypadku produktu turystyki religijnej składają się na nie elementy o charakterze duchowym, w których caminowicz może wchodzić bezpośrednio w relacje z sacrum. Tego rodzaju otoczeniem duchowym omawianego modelu produktu turystyki religijnej są niewątpliwie odbywające się w świątyniach położonych na szlaku liturgie i specjalne nabożeństwa, czy też odpusty, a także doznania duchowe, czy sama potrzeba wyciszenia i pracy nad swoim wnętrzem podczas odbywanej pielgrzymki. W modelu produktu turystyki religijnej bardzo ważnymi zagadnieniami są promocja i zarządzanie wytworzonym pakietem usług turystycznych. Warto podkreślić, iż elementy produktu turystyki religijnej powinny być wspierane promocją realizowaną w obszarze ogólno-turystycznym. Ważne jest wprowadzenie polityki promocji, która powinna wynikać z opracowanej strategii rozwoju Drogi św. Jakuba w Polsce. Mając na celu odpowiednie funkcjonowanie Drogi św. Jakuba w Polsce jako produktu obsługę caminowiczów na szlaku i dystrybuowanie oferty powinny prowadzić przede wszystkim: organizacje jakubowe bractwa i stowarzyszenia związane z Drogą św. Jakuba, parafie jakubowe, duszpasterstwa oraz diecezjalni kapelani Drogi św. Jakuba, pielgrzymkowe biura podróży wyspecjalizowane w organizacji pielgrzymek na Drodze św. Jakuba Tamże, s J. Kaczmarek, A. Stasiak, B. Włodarczyk, Produkt turystyczny, dz. cyt., s Ł. Mróz, Geneza, funkcjonowanie, dz. cyt., s

13 280 ŁUKASZ MRÓZ Zakończenie Renesans Camino de Santiago w całej Europie jest również dobrym przykładem współpracy różnych podmiotów, zarówno na poziomie lokalnym, regionalnym, krajowym i europejskim w zakresie promocji dziedzictwa kulturowego i wspólnych, chrześcijańskich korzeni europejskich. Obserwowany boom turystyczny na szlakach w Hiszpanii jest wynikiem nie tylko odpowiedniej promocji i szerokiej współpracy podmiotów jakubowych, ale przede wszystkim wprowadzenia umiejętnej strategii rozwoju opartej na stworzonym produkcie turystycznym łączącym elementy religijne, historyczne, artystyczne, architektoniczne oraz atrakcyjność środowiska geograficznego 39. Droga św. Jakuba będąc szlakiem pątniczym i kulturowym, nastawiona jest przede wszystkim na przeżycia wewnętrzne, jest szansą dla współczesnego człowieka w XXI wieku, do wyciszenia i przebywania na łonie przyrody. Oczywiście ważnymi kwestiami dla caminowicza są te cechy, które mogą definiować Drogę jako produkt turystyczny, czyli wszystkie dobra i usługi oferowane turystom: nocleg, gastronomia, transport, przewodniki itp. Wyruszając jednak na Camino de Santiago pielgrzym nastawia się na inny Cel. Rezygnując z wygód, pakując do małego plecaka tylko konieczne przedmioty i odzież, zdaje sobie sprawę z tego, jakie niedogodności i utrudnienia mogą spotkać go na drodze. Wyruszając na Camino ma okazję do spotkania z Bogiem, drugim człowiekiem i odnalezienia własnego wnętrza. Zatem to wymiar religijny ma zasadnicze znaczenie M. Wójtowicz, Przekształcenia ruchu pielgrzymkowego do Santiago de Compostela w latach , Peregrinus Cracoviensis, 2011, z. 22, s F. Mróz, Ł. Mróz, 5000 km polskich odcinków Drogi św. Jakuba. To nadal początek drogi?..., [w:] A. Jackowski, F. Mróz, Ł. Mróz (red.), 1200 lat pielgrzymek, dz. cyt., s View publication stats