RECENZJA ROZPRAWY DOKTORSKIEJ

Transkrypt

1 Ks. dr hab. Waldemar Turek Roma, 24 maja 2014 r. Universita Pontificia ~alesiana, Roma RECENZJA ROZPRAWY DOKTORSKIEJ Mgr Artur JANICKI, La relazione educativa e la percezione della persona dell 'insegnante. Una ricerca tra gzi studenti e gzi insegnanti delle scuole superiori della ciua di Plock (Polonia), Facolta di Scienze dell'educazione presso l'universita Nicolo Copemico a Torun, Torun 2014, s. 315 (promotor: prof. dr hab. Jaroslaw Michalski). Problem Jak wskazuje tytul rozprawy, jej Autor podejmuje temat relacji edukacyjnej rozumianej jako relacja partnerska na poziomie personalnym z zaznaczeniem róznic kompetencji. Istotna role odgrywa w niej umowa regulujaca wzajemne oczekiwania i powinnosci miedzy nauczycielem i uczniem. W tak pojmowanej relacji proces zdobywania kompetencji zalezy od obydwóch zainteresowanych stron, czyli nauczyciela i ucznia. Nie trzeba nikogo przekonywac co do waznosci podjetego problemu zawsze, a zwlaszcza w naszym czasie, w którym, jak sie wydaje, mlodziez napotyka na duze trudnosci w znalezieniu i rozwijaniu glebokich relacji, niezbednych do wlasciwego rozwoju osobowego jak tez wlasciwego pojmowania i przezywania wolnosci i odpowiedzialnosci. Rozprawa analizuje prace wychowawcy i ucznia w aktualnym kontekscie charakteryzujacym sie takze kryzysem tozsamosci oraz czestym indywidualizmem i egoizmem. Szkola ukazana jest w rozprawie jako srodowisko, które w sposób szczególny jest powolane do pomagania mlodemu czlowiekowi w rozwijaniu relacji i wlasnej osobowosci. Ks. Artur Janicki przytacza w zwiazku z tym znamienne slowa czesto przez siebie cytowanego autora, H. Franty: "Atmosfera szkolna wyplywa z wzajemnych oddzialywan miedzy osobami i przez to jest postrzegana jako wynik postaw, przez które rózni czlonkowie szkoly (dyrektorzy, uczniowie, nauczyciele itd.) wchodza we wzajemne relacje i w relacje z innymi srodowiskami (rodzina, grupy spoleczne, itd." (s. 7).' Autor rozprawy zatrzymuje sie w tym kontekscie w sposób szczególny nad relacja nauczyciel - uczen, poswiecajac szczególna uwage mlodemu czlowiekowi, który, jak stwierdza równie czesto cytowana autorka A.M. Disanto, "musi konfrontowac sie z licznymi i niemozliwymi do przesuniecia w czasie transformacjami, poddajacymi go ciezkiej próbie. Jego cialo znajdujace sie w ciaglym i nie mogacym byc zatrzymanym procesie zmian, no,:"e idee, przez które doswiadcza nieodkrytych zdolnosci do refleksji, powoduja tworzenie sie nowej definicji obrazu wlasnej osoby, jaka ma mlody czlowiek" (s. 8). Relacja nauczyciel- uczen wiaze sie z róznymi niebezpieczenstwami, których lekcewazenie moze prowadzic do negatywnych skutków w procesie budowania osobowosci mlodego czlowieka. "Stad - kontynuuje Disanto - moga pochodzic obronne zachowania zamkniecia sie i oschlosci, reakcje agresywne, postawy sprzeczne same w sobie i nawzajem sie wykluczajace, prowadzace w sposób prowokujacy do zachowan okreslonych jako negatywne przez szkole i rodzine. W tym samym czasie pojawia sie ryzyko, ze nie mogac sprostac powtarzajacym sie frustracjom w daremnych próbach realizacji wlasnych pragnien, mlody czlowiek popada w niebezpieczenstwo utraty wiary w siebie samego" (s. 8). 1

2 Oczywista wydaje sie w tym kontekscie troska i praca nad polepszeniem komunikacji szkolnej i nad stylem relacji miedzyludzkiej, z wykorzystaniem osiagniec wspólczesnych nauk, zwlaszcza psychologii. Ks. mgr stara sie zatem wykazac naukowo waznosc dobrze uksztaltowanej relacji edukacyjnej, dojrzalej i odpowiedzialnej ze strony nauczyciela, która przyczynia sie do poglebionej komunikacji i efektywniejszego nauczania. Cele podjetych badan Autor jasno okresla cele podjetej pracy, które mozna przedstawic w kilku punktach: - refleksja nad koncepcja relacji edukacyjnej, ze szczególnym uwzglednieniem waznosci i donioslosci zachowan reakcyjnych i edukacyjnych; - przedstawienie relacji edukacyjnej z punktu widzenia psychoanalizy l wykazanie jej aktualnosci oraz waznosci; - prezentacja etapów wiodacych ku efektywnej relacji edukacyjnej, zawierajaca analize koncepcji takiej edukacji oraz przedstawiajaca wzorce jako propozycje ksztalcenia dla nauczycieli. Metodologia Aby osiagnac tak zakreslone cele, ks. Artur Janicki stosuje odpowiednie metody. Najpierw jest to metoda analityczno - krytyczna, uzywana szczególnie w pierwszej czesci rozprawy, uwzgledniajacej teorie psychoanalityczna Z. Freuda, relacje edukacyjna z punktu widzenia psychologii dynamicznej wedlug H. Franty oraz teorie innych autorów (Postic, Disanto ). Przeprowadza nastepnie refleksje na plaszczyznie antropologicznej z uwzglednieniem pedagogicznego wymiaru teorii Z. Freuda, poslugujac sie metoda krytyczno - argumentacyjna. Szczególne znaczenie dla autora rozprawy maja kwestionariusze i badania, przeprowadzone z uwzglednieniem dynamicznej relacji zachodzacej miedzy nauczycielem i uczniem. Ks. mgr analizuje realia edukacji w tym kontekscie w ponadgimnazjalnych szkolach plockich, w srodowisku, które jest mu znane z czasów mlodosci. Interpretuje nastepnie zgromadzony material, biorac pod uwage metody psychoanalityczne i opisujac cechy osób badanych oraz narzedzi stosowanych w tego typu poszukiwaniach. Doktorant przypisuje w istocie szczególne znaczenie badaniom empirycznym, dotyczacym rzeczywistosci relacji edukacyjnej i wzajemnych oddzialywan miedzy osoba nauczyciela i ucznia, jak tez odwrotnie. Kwestionariusze, które rozdal zarówno uczniom jak i nauczycielom, zawieraly jedynie pytania i nie sugerowaly odpowiedzi. Na podstawie przeprowadzonych badan, ks. Artur naswietla fakty bezpósrednio dostrzegalne oraz te, które, dotyczac plaszczyzny emotywnej lub duchowej, nie sa postrzegalne zmyslowo. Skupia sie nie tylko na. danych i normach, ale przede wszystkim na protagonistach, czyli nauczycielach i uczniach, i na ich najbardziej znaczacych wypowiedziach, okreslajacych kontakty bezposrednie i posrednie. Struktura dysertacji doktorskiej Rozprawa zostala podzielona na piec rozdzialów. Pierwszy z nich, zatytulowany Koncepcja relacji edukacyjnej, przedstawia jej rózne aspekty i tworzy baze tego zagadnienia, konieczna do identyfikacji glównych faz interakcji. Przypisujac relacji edukacyjnej znaczenie relacji miedzy osobami, Autor omawia kolejno zagadnienia relacji interpersonalnej, stosunku edukacyjnego oraz zasadniczych postaw edukacyjnych. Prezentujac 2

3 koncepcje relacji edukacyjnej, ks. mgr podkresla, ze bez tej relacji nie mozna mówic o wlasciwej edukacji. Drugi rozdzial przedstawia Relacje edukacyjna z punktu widzenia psychoanalizy. Autor dostrzega szczególna przydatnosc dyskursu psychoanalitycznego do procesu edukacyjnego; psychoanaliza oferuje klucz do odczytania potrzeby edukacji jako czynnika konstytuujacego proces formacyjny i stymulujacego do wsluchiwania sie w podswiadomosc. Relacja edukacyjna nie sytuuje sie jedynie na poziomie komunikacji werbalnej czy behawioralnej, ale odbywa sie równiez na poziomie emocji i róznych ich symptomów wyplywajacych z podswiadomosci. Ks. Artur przedstawia rys historyczny psychoanalizy i podstawowe jej kierunki, a nastepnie, biorac pod uwage cel pracy, analizuje zagadnienie zwiazku relacji edukacyjnej i psychoanalizy i omawia, w tym kontekscie, niektóre aspekty dynamiki edukacyjnej, zwracajac uwage przede wszystkim na fakt, ze nauczyciel ma mozliwosc, w kontakcie z uczniem, coraz glebszego odkrywania takze samego siebie. Pedagog widziany jest w tej plaszczyznie nie tylko jako bierny obserwator ale ktos, komu zostala zlecona do spelnienia konkretna misja. Na podkreslenie zasluguje w tym kontekscie analiza roli, jaka odgrywaja w relacji edukacyjnej pragnienia. To wlasnie one, jak pragnienie bycia uznanym i docenionym przez innych, kochania i bycia kochanym, dominacji ze strony nauczyciela i przyciagania uwagi ze strony ucznia, zasluguja na szczególna refleksje w procesie edukacji. Podobnie doniosle sa analizy Doktoranta w odniesieniu do grupy. Zespól uczniów tworzy swoista jednostke spoleczna, która odznacza sie wlasna dynamika. Jej znajomosc pozwala nauczycielowi na znalezienie wlasnej roli w tej konkretnej grupie i na dokonanie wlasciwych ocen i osiagniecia wyznaczonych celów. W trzecim rozdziale pracy, zatytulowanym Narzedzie i wzór (badanie jakosciowe), jej Autor ukazuje instrumenty i analizuje przeprowadzone w szkolach badania jakosciowe. Zaznacza, ze oparl sie na kwestionariuszach zastosowanych w latach dziewiecdziesiatych ubieglego stulecia we Wloszech przez profesorke Disanto, która wyrazila zgode na ich wykorzystanie na gruncie szkól polskich. Badania mialy na celu wyodrebnienie aspektów znaczacych w dynamice zachodzacej w relacji nauczyciel- uczen I wychowanek. Mamy zatem odpowiedzi na pytanie, kto byl badany, oraz szczególowe przedstawienie kwestionariusza dla uczniów i nauczycieli. Czwarty rozdzial pracy, zatytulowany Rezultaty badan, przedstawia, jak wskazuje sam tytul, wyniki przeprowadzonych badan w szkolach plockich wsród mlodziezy od 15 do 19 roku zycia. Skupiajac sie i analizujac szczególowo odpowiedzi, Doktorant porównuje wyniki badan otrzymane w róznych szkolach, oraz w zaleznosci od seksu i faz wiekowych. Wreszcie w piatym rozdziale, noszacym tytul W kierunku relacji edukacyjnej i efektywnej, ks. Artur próbuje odpowiedziec w sposób konkretny na pytanie jak zmierzac ku efektywnej relacji edukacyjnej. Opierajac sie na analizie danych otrzymanych na podstawie przeprowadzonych badan, sugeruje on niektóre linie rozwojowe, majace na celu poglebienie relacji edukacyjnej. Czyni to biorac pod uwage potrzeby i mechanizmy obronne zarówno nauczycieli jak i uczniów, oraz wyodrebniajac rózne "przestrzenie" w samej relacji edukacyjnej. Autorowi zalezy szczególnie na tym, aby poprzez relacje edukacyjna mozna bylo wzajemnie wzrastac; tak bedzie sie dziac, jesli relacja sama w sobie bedzie miejscem wzajemnej wymiany, dzielenia sie i wzajemnego wzbogacania. Wyniki badan: niebezpieczenstwa ipropozycje Ks. mgr Janicki przedstawia efekty swoich poszukiwan próbujac wskazac na to co jest istotne, tak dla nauczyciela jak i dla ucznia, w tworzeniu wlasciwej relacji edukacyjnej. Sugestie dotycza zagadnien takich jak komunikacja interpersonalna, rozwiazywanie konfliktów, wzajemne zaufanie, aspiracje do poznania prawdy. Nauczanie staje sie bardziej interesujace i efektywne, jesli 3

4 jest proponowane przez nauczyciela, który znajduje wlasciwy sposób i metody aby wchodzic w relacje z uczniami i tworzyc wlasciwy klimat wychowawczy. Autor stara sie ukazac w sposób praktyczny, jak wlasciwa relacja edukacyjna nadaje sens zaufaniu, poglebia aspiracje do poznania sprawy i pozwala miec satysfakcje plynaca z przynaleznosci do wspólnoty, szkoly czy klasy. Ukazuje tez jak dluga i skomplikowana jest droga ksztahowania sie wlasciwej osobowosci. Mlody czlowiek latwo moze np. wkroczyc na droge kryzysu poznawczego, wywolujacego bardzo negatywne konsekwencje dla jego myslenia i dzialania. Interesujaca jest w tym wzgledzie swoista lista defektów przedstawiona przez ks. mgra Artura, wsród których na pierwszym miejscu wskazany jest autorytaryzm, ograniczajacy autonomie i bazujacy na kontroli zewnetrznej. Obejmuje on zwykle wiele norm, surowych kar i przewiduje niewiele nagród; pozostawia malo miejsca na decyzyjnosc i swobode dzialania. W systemie edukacyjnym autorytarnym prawie zawsze zwycieza nauczyciel, a przegrywa uczen. Z kolei permisywizm nie daje pewnosci w dzialaniu, nie naklada granic, toleruje kaprysy. Czesto jest wynikiem nieznajomosci psychologii albo zle pojetej psychologii. Poblazliwa postawa spoleczno - moralna nie tworzy klimatu wychowawczego, który jest konieczny do wlasciwego rozwoju osobowosci ucznia. Nastepnie wymieniony jest egoizm, który uzywa poznania i wiedzy jako srodka, by pozyskac czlowieka. Egoista dazy do decydowania o pragnieniach, gustach a nawet o sposobie myslenia innych. Celem jego pracy jest bardziej wlasciwa opinia u ludzi, a nie radosc z dokonanego czynu, wykonanego zadania czy realizacji pragnienia. Z kolei oportunizm powoduje zmiane idei pod czyims wplywem; chodzi o czlowieka bez zasad, który kieruje sie zyskiem lub checia uwiarygodnienia wlasnego wizerunku. Oportunista pozwala dzisiaj na to, czego wczoraj zabranial. Takze perfekcjonizm nie stymuluje mlodych, ale ich zniecheca, budujac charakter drobiazgowy, skrupulatny, surowy i nietolerancyjny. W drodze poszukiwan, badan i analiz Doktorant, biorac pod uwage wymienione Inne niebezpieczenstwa, przedstawia sugestie majace na celu poglebienie efektywnego nauczania. Na pierwszym miejscu zwraca uwage na koniecznosc wlasciwego odczytania emocji. Jego zdaniem, nawet drobne, wydawaloby sie malo znaczace ich przejawy i wlasciwa ich interpretacja, pomagaja w budowaniu wlasciwej relacji edukacyjnej. Na drugim miejscu wymienia on potrzebe dazenia do autonomii na plaszczyznie efektywnosci dzialania. Nalezy umozliwic uczniowi odkrycie, ze rozwija sie on jako osoba zdolna do rozwiazywania prostych lub trudnych zadan lub ze ma trudnosci w takiej czy innej dziedzinie. Nastepnie zwraca uwage na potrzebe podejmowania dzialan przeciw sytuacjom stresowym. Pomocne sa w tym wzgledzie otwarcie na drugiego czlowieka, szczerosc, a nawet poczucie humoru. Nauczyciel ma tak postepowac, aby móc przewidziec pewne reakcje uczniów i zapobiec pojawieniu sie przewidywanych trudnosci. Ks. doktorant wskazuje nastepnie na potrzebe wiary ze strony nauczyciela w efektywnosc wlasnego dzialania i bycia przekonanym, ze sie posiada niezbedne zdolnosci do formulowania i realizacji programu dydaktycznego we wspólpracy z uczniami. Takie przekonanie czyni nauczanie bardziej efektywnym, a wyznaczanie celów wlasciwych i realistycznych pobudza takze ucznia do solidnej pracy i wiary w swoje mozliwosci. Mozna to osiagnac w jeszcze wydajniejszy sposób, jesli nauczyciel podejmuje dzialania uwzgledniajace konkretne zdolnosci uczniów. 4

5 Ocena rozprawy doktorskiej Na podkreslenie zasluguje najpierw jasno okreslony problem, cele pracy i wlasciwie dobrane metody. Nie jest to rzecz ani prosta ani latwa w przypadku pisania rozprawy z pogranicza pedagogiki i psychologii. Doktorant porusza sie dosyc swobodnie na obydwóch polach, wprowadza odpowiednie rozgraniczenia i proponuje wnioski; jedne z nich wydaja sie oczywiste dla wszystkich, inne natomiast stanowia nowosc nawet dla specjalistów w tym temacie. Kolejna zaleta pracy jest próba zastosowania sprawdzonych juz na gruncie wloskim badan do rzeczywistosci szkól polskich. Co wiecej, nie jest to mechaniczne powielanie wzorów, ale raczej ich elaboracja z uwzglednieniem warunków szkolnictwa polskiego. Autor wykazuje solidna znajomosc nie tylko jezyka wloskiego, ale tez fachowej literatury wloskiej oraz wielu przejawów zycia i dzialalnosci srodowiska szkolnego i uniwersyteckiego tego kraju. Dzieki kilkuletniemu pobytowi we Wloszech, studiom licencjackim i magisterskim odbytym w Rzymie, mógl podjac sie napisania rozprawy uwzgledniajacej zagadnienie relacji edukacyjnej z wykorzystaniem znajomosci srodowiska szkolnego wloskiego i polskiego. Nic wiec dziwnego, ze równiez bibliografia, wykorzystana i konsultowana, obejmuje przede wszystkim autorów wloskich i polskich. Jak juz wspomniano, ks. mgr Janicki zgromadzil w swojej rozprawie bardzo bogaty material teoretyczny oparty na dostepnych opracowaniach, jak tez ten, który pochodzi z przeprowadzonych badan w srodowiskach szkolnych. Obydwa te zródla posluzyly mu nastepnie, zgodnie z przyjeta metodologia, do wyprowadzenia konkretnych wniosków sugerowanych zainteresowanym, posrednio i bezposrednio, tematem edukacji. Rozprawa przedstawia sie dzieki temu nie tylko jako teoretyczna refleksja i analiza, ale zawiera szereg proponowanych rozwiazan i postaw. Wyplywaja one, przynajmniej w znacznej mierze, z uwzglednienia teorii psychoanalizy w odniesieniu do relacji edukacyjnej, stanowiacej glówny przedmiot badan i refleksji omawianej rozprawy. Wydaje sie, ze na gruncie literatury pblskiej ten element, tak ujety i przedstawiony, stanowi znaczaca nowosc. Zgromadzony obszerny material móglby posluzyc kolejnym opracowaniom. Odnosi sie niekiedy wrazenie jakoby sam Autor rozprawy mial pewne idee z nim zwiazane, których nie mógl jednak z takich czy innych wzgledów rozwinac. Zyjemy w czasach, w których nastepuja szybkie i bardzo znaczace zmiany wieloplaszczyznowe; wiele z nich dotyczy procesu edukacji. Relacja nauczyciel - uczen moglaby byc poddana badaniom z uwzglednieniem innych aspektów ulatwiajacych poglebienie samego procesu edukacyjnego. W analizie zagadnienia relacji edukacyjnej, zaproponowanej przez ks. Artura Janickiego, nalezy zatem docenic sama idee pozytywnego jej ukazania i roli w bardzo waznym momencie wspólczesnej historii, w którym niekiedy, z racji takze na szybki rozwój srodków masowego przekazu i mozliwosc kontaktów na odleglosc, same relacje interpersonalne sa zagrozone z róznych punktów widzenia. Jest to zatem jedna z tych plaszczyzn, które Doktorant móglby wziac pod uwage w przyszlosci, jesli, czego sobie nalezy zyczyc, kontynuowalby tego typu bardzo pozyteczne badania. Na zakonczenie warto wskazac tez na niektóre niedociagniecia rozprawy. Podzial pracy na piec wspomnianych rozdzialów i wzajemne powiazania miedzy mmi ulatwiaja lekture, ale niekiedy mozna dostrzec pewne powtórzenia (co wydaje sie, w jakiejs mierze, rzecza zrozumiala przy tak obszernym zgromadzonym i analizowanym materiale). W zwiazku z bibliografia mozna byloby oczekiwac jakiegos podzialu badz wyodrebnienia niektórych studiów i opracowan zasadniczych dla autora. Wykaz studiów i róznego rodzaju publikacji (zreszta bardzo bogaty) zaproponowany przez Doktoranta w porzadku alfabetycznym jest bardzo praktyczny do konsultowania; mozna sie jednak zastanawiac czy nie byloby rzecza 5

6 sensowna wprowadzenie pewnego specjalistycznego podzialu w zestawie wykorzystywanych opracowan, bo przeciez maja one rózny charakter i rózna wage dla samego piszacego. Wspomniane niedociagniecia nie ujmuja jednak w znaczacy sposób wartosci rozprawy, która uwazam za dojrzala z punktu widzenia merytorycznego, metodologicznego i oryginalnosci podjetego tematu. Majac na uwadze wymienione zalety pracy i spelnione wymogi stawiane rozprawom doktorskim, prosze uprzejmie Rade Wydzialu Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Mikolaja Kopernika w Toruniu o kontynuowanie przewodu doktorskiego ks. mgra Artura Janickiego. I~ Ks. Waldemar Turek 6