Stosunek dysydentów do obowiązującego w PRL prawa w drugiej połowie lat 70. (wybrane zagadnienia)

Transkrypt

1 dr Jarosław Kuisz (IHP WPiA UW) Stosunek dysydentów do obowiązującego w PRL prawa w drugiej połowie lat 70. (wybrane zagadnienia) Wypowiedzi byłych dysydentów po latach * * * Z okazji kolejnej rocznicy powstania Komitetu Obrony Robotników na moją prośbę zostało zadane pytanie o stosunek opozycji do obowiązującego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przepisów prawa. Chciałbym tutaj, jedynie tytułem przykładu, zacytować trzy symptomatyczne odpowiedzi. Tak oto na pytanie o stosunek opozycji do obowiązującego prawa, Andrzej Celiński odpowiedział: Szukaliśmy maksymalnej możliwości przestrzegania prawa. Gdzie tylko się dało, stricte przestrzegać prawa, pokazując właśnie szacunek do państwa ułomnego, dziwacznego itd. ( ), ale naszego. Bo to jest Polska, a innej Polski nie ma. Z kolei Bogdan Borusewicz stwierdził: Czuliśmy wyższość nad tymi, którzy mieli przestrzegać prawa, a nie przestrzegali. I to oczywiście oni wpadali w konfuzję. Następnie, co ważne dla poruszanego poniżej zagadnienia, chwalił wykłady Lecha Kaczyńskiego z prawa pracy dla robotników, wspominając ich doraźną wagę: bo dawały im (robotnikom przyp. J. K.) możliwość obrony na dziś przed represjami. Mirosław Chojecki natomiast oświadczył: Nie zwracaliśmy uwagi na przepisy prawa, mając świadomość, że przecież wszystko zależy od interpretacji i że uległy sąd będzie i tak interpretował to przeciwko nam. Więc często powoływanie się na jakiś przepis czy odwoływanie się do tego, co władza powiedziała No dziś powiedziała to, jutro powie co innego ( ) Zresztą Jacek Kuroń bardzo ładnie mówił, kiedy słyszę słowo bezpieczeństwo zaczynam się bać, kiedy słyszę słowo prawo wiem, że o bezprawie chodzi 1. Z uwagi na międzynarodowy wymiar opisywanych zjawisk, warto wspomnieć innej o lakonicznej wypowiedzi. Václav Havel, który - na interesujący nas temat - miał powiedzieć: Chodziło o to, by złapać ich za słowo i powiedzieć: to jest zapisane, a my chcemy, by było przestrzegane. Domagamy się swych praw drogą pokojową 2. * * * Budowa ustrojów totalitarnych obejmowała między innymi próbę drastycznego zerwania z dotychczasową kulturą prawną 3. Konstytucje państw bloku wschodniego na ogół 1 Odpowiedzi byłych opozycjonistów zostały następnie inkorporowane do audycji radiowej i wyemitowane na antenie Polskiego Radia (K. Wigura, Mapa kultury KOR, audycja radiowa nadana w Programie II Polskiego Radia w dn. 27 września 2006 r.). See also: A. Friszke, A. Paczkowski, NiepoKORni. Rozmowy o Komitecie Obrony Robotników, Kraków Palata Lubosz, 30 smutnych lat Karty 77, Rzeczpospolita of January 7, See also: V. Havel, Rewolucjo ducha przyjdź, Gazeta Wyborcza of November 14, M. Safjan, Prawa Polska, Wydawnictwo Rosner i Wspólnicy, Warszawa 2005, s. 106 i n.

2 gwarantowały podstawowe wolności swoim obywatelom, jednak nie miało to praktycznego znaczenia. Podstawowe akty prawne w dużej mierze pełniły funkcje fasadową. Społeczeństwa bloku wschodniego odnosiły się do obowiązującego prawa z nieufnością 4. Jakkolwiek w latach 60. i 70. XX wieku pojawiła się nowa generacja socjalistycznych konstytucji, a nawet można dowodzić, że w socjalistycznym konstytucjonalizmie w latach 70. większe znaczenie niż poprzednio uzyskała problematyka praw i wolności obywatelskich 5 to w praktyce nie odgórne zmiany legislacyjne miały znaczenie 6 i dopiero wraz z pojawieniem się zorganizowanych grup opozycjonistów w latach 70. zaczęły następować pewne ograniczone zmiany. Jak wiadomo, będą one miały charakter ponadpaństwowy, a najsilniejszy ruch opozycyjny narodził się w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i Czechosłowacji 7. Powstają wtedy grupy dysydentów nowego typu KOR i ROPCiO oraz Karta 77. Przedstawiciele środowisk opozycyjnych, z założenia - zamiast kontestować obowiązujące w niedemokratycznym państwie prawo - będą odwoływać się do konkretnych przepisów prawa, by bronić praw i wolności obywatelskich. Podnoszone w programach opozycji postulaty reform na ogół będą uwzględniać problematykę praworządności w coraz szerszym zakresie. Najpełniej usiłował opisać tę polityczno-prawną strategię w swoich pracach Jiří Přibáň. Dysydenci usiłowali maksymalnie wykorzystać dystans, który dzielił koncept socjalistycznej praworządności od politycznej rzeczywistości. Karta 77 i inne walczące o prawa człowieka organizacje dysydenckie systematycznie starały się wykazać, że cała natura reżimu - który utrzymywał, że jest socjalistyczny, praworządny i konstytucyjny w istocie jest otwarcie dyskryminująca, represyjna i łamie międzynarodowe standardy praw człowieka oraz wolności obywatelskich. W ten sposób postępował proces delegitymizacji 8. W szczególności odwoływanie się do Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie przez dysydentów w całym bloku wschodnim mogły przynosić skutek. Respektowanie ich postanowień rozsadzało bowiem najbardziej liberalne wersje państw demokracji ludowej 9.Tak praktykowana od połowy lat 70. taktyka łapania za słowa 4 Jakkolwiek w oficjalnych wystąpieniach starano się podkreślać historyczne korzenie tego fenomenu. W związku z publikacją pionierskiego (w skali światowej) tomu poświęconego postawom polskiego społeczeństwa wobec prawa socjolog J. Szczepański podkreślał, że: stosunek do prawa, postawy wobec prawa kształtowały się w Polsce pod silnym naciskiem sytuacji politycznej w XIX wieku, kiedy prawo było zawsze narzędziem polityki państw zaborczych, i stąd tendencja do omijania go i szukania rozwiązań swoich problemów poza prawem a to znowu ma swoje ujemne konsekwencje w funkcjonowaniu państwa i jego instytucji (A. Podgórecki, J. Kurczewski, J. Kwaśniewski, M. Łoś, Poglądy społeczeństwa polskiego na moralność i prawo, Książka i Wiedza, Warszawa 1971, s. 6). 5 W konstytucja Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej; w 1963 (i 1974) konstytucja Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii; w konstytucja Socjalistycznej Republiki Rumunii; w 1968 konstytucja NRD; 1971 konstytucja Bułgarskiej Republiki Ludowej; w 1972 dokonano zmian w konstytucji Węgierskiej Republiki Ludowej; w 1976 konstytucja Ludowej Socjalistycznej Republiki Albanii; w 1976 zmiany w Konstytucji PRL [tak: L. Mażewski, Długa dekada lat siedemdziesiątych ( ). Rola nowelizacji z 10 lutego 1976 r. Konstytucji PRL z 22 lipca 1952 r. w ewolucji ustroju PRL na tle konstytucji europejskich państw socjalistycznych, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011, s i 202]. 6 Warto jednak pamiętać, że teoretyczne próby dowodzenia, iż konstytucje socjalistyczne przestają być konstytucjami typu semantycznego, a stają się konstytucjami typu nominalnego - znajdujemy w ówczesnym konstytucjonalizmie także poza krajami bloku wschodniego. Przypomnienie teorii Karla Loewensteina w: L. Mażewski, Długa dekada lat siedemdziesiątych ( ), s Ł. Kamiński, P. Blazek, G. Majewski, Ponad granicami. Historia Solidarności Polsko-Czechosłowackiej, Oficyna Wydawnicza ATUT Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, Wrocław 2009, s Patrz także podana tam literatura na temat tzw. efektu Helsinek. 8 J. Pribán, Political Dissent, Human Rights, and Legal Transformations: Communist and Post-Communist Experiences, East European Politics & Societies, November 2005 vol. 19 no. 4, pp B. Falk, The Dilemmas of Dissidence in East-Central Europe, p Uwagi Barbary Falk w odniesieniu do Karty 77 można mutatis mutandis odnieść do polskich organizacji opozycyjnych z tego okresu.

3 przedstawicieli władz jawi się badaczom po latach jako przykład zapierającej dech w piersiach prostoty oraz czystego geniuszu 10. Podniosłe stwierdzenia powtarzane są w rozmaitych publikacjach. Strategia kwitowana często terminem efekt Helsinek 11, a pojmowana jako głównie zainicjowany odgórnie proces (który dla państw bloku wschodniego stał się pułapką prawną i moralną 12 ), jest jednak w literaturze przedmiotu poważnie zmitologizowana. W praktyce była to część znacznie bardziej zniuansowanych działań kręgów opozycyjnych, a Porozumienie Helsińskie jest jedynie jednym z kilku dokumentów, do których się odwoływano. W praktyce zaś naruszanie i przestrzeganie obowiązujących przepisów prawa krajowego było równie ważne, jak odwoływanie się do ogólnych sformułowań międzynarodowych porozumień. Od początku działania dysydentów były jednocześnie tak jawne, jak i utajnione 13. Co więcej, z dzisiejszego punktu widzenia, nawet ówcześnie dokonywana przez dysydentów diagnoza rzeczywistości - stanowiąca punkt wyjścia do podejmowanych działań i mająca niewątpliwe znaczenie taktyczne - może wydawać się uproszczona czy nawet całkowicie nietrafna 14. Jeśli chodzi o stosunek dysydentów do obowiązujących przepisów, to obserwujemy skomplikowane do opisania ex post zjawisko, które można nazwać na potrzeby niniejszych rozważań grą prawem. Prawo ustanowione przez niedemokratyczną władzę teoretycznie zatem pozbawione demokratycznej legitymacji będzie wykorzystywane przez opozycję, która (przynajmniej w sferze deklaracji) pragnie doprowadzić do demokratyzacji ustroju. Ta swoista gra prawem służyć miała różnym celom. Doraźnie miała utrudnić działania władz skierowanych przeciwko opozycjonistom. Na pewno była także próbą przekonania biernej części społeczeństwa oraz (na ile to było możliwe) społeczności międzynarodowej do swoich racji. Dysydenci nie tylko dążyli do realizacji swoich przekonań moralnych, musieli także wypracować na co dzień adekwatną do sytuacji taktykę. Nie mamy zatem do czynienia z sytuacją bezwarunkowego przestrzegania obowiązującego prawa, by wykazać, że przedstawiciele władz postępują inaczej. Z uwagi na założone cele - przedstawiciele ruchów dysydenckich musieli wybierać, które przepisy będą przez nich przestrzegane, a które nie. Wszystko zależało od konkretnej sytuacji i konkretnego przypadku. Z dystansu można zaobserwować, że w zdumiewający sposób taktyka dysydentów do pewnego stopnia odzwierciedlała taktykę władz, które co potwierdzają archiwa 15 - także skrupulatnie 10 J.-W. Müller, The Cold War and the intellectual history of the late twentieth century, in: The Cambridge History of the Cold War (Vol. III), p D. C. Thomas, The Helsinki Effect: International Norms, Human Rights, and the Demise of Communism, Princeton University Press, Princeton J. L. Gaddis, The Cold War, London 2007, s A. Friszke, Opozycja polityczna w PRL , Wydawnictwo Aneks, Londyn 1994, s Andrzej Walicki zauważał: Wizja totalitaryzmu była anachroniczną demonizacją przeciwnika, ale doskonale spełniała funkcję mobilizującą: wzmacniała wolę walki, zwierała szeregi, wyposażała opozycję w niezachwianą wiarę we własną sprawę, w poczucie misji. ( ) Gdyby PZPR była nadal partą totalitarną, nie można byłoby walczyć z nią metodami zalecanymi przez opozycję demokratyczną (A. Walicki, Zniewolony umysł po latach, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1993, s ). 15 Znakomitym przykładem jest ujawniony w 1999 roku zapis spotkania, które miało miejsce 22 października 1976 roku najprawdopodobniej w gmachu Komitetu Centralnego PZPR w Warszawie, w gabinecie Stanisława Kani, wówczas sekretarza KC odpowiedzialnego za polityczny nadzór nad MSW, Ministerstwem Sprawiedliwości i Prokuraturą. W trakcie narady nad środkami, które można zastosować wobec KOR, prokurator generalny Lucjan Czubiński mówił m.in.: Omawiane metody, jakie chcemy zastosować wobec grupy antysocjalistycznej, winny być zbliżone do stosowanych wobec reakcyjnej części kleru. ( ) Można też zastanowić się nad niektórymi formami działań procesowych. Np. możemy wzywać członków lub sympatyków grupy na rozmowy do prokuratury, czy MSW, uprzedzać o szkodliwej działalności, zrobić z tego notatki. Są to późniejsze argumenty w dalszym postępowaniu także procesowym. Proponowany przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych sposób działania daje efekty, ale otwiera inny problem mianowicie, merytorycznego kończenia tych spraw (proces, umorzenie itp.). Powstaje przy tym pytanie, czy jeśli obejmiemy tak wąski krąg

4 kalkulowały, czy w danej sytuacji będą postępować zgodnie z prawem czy też podejmą działania poza tym obszarem (i w tym sensie granie prawem w okresie można traktować jako zapowiedź sytuacji, w której w okresie przedstawiciele władz będą negocjować treść aktów prawnych z przedstawicielami NSZZ Solidarność 16 ). Rzecz wymagałaby osobnych badań. Póki co obrazowo rzecz ujmując, można stwierdzić, że podobna taktyka działania jednocześnie powstawała w prywatnych mieszkaniach opozycjonistów, jak i w oficjalnych gmachach przedstawicieli władz. Przypomnijmy zatem, do jakich aktów prawnych między innymi odwoływano się. (2) Tło międzynarodowe. * * * Można stwierdzić, iż dla polskich środowisk opozycyjnych najistotniejsze były następujące międzynarodowe dokumenty: a) Akt Końcowy konferencji bezpieczeństwa i współpracy w Europie (1975 r.), b) Pakty Praw Człowieka (ratyfikowane przez PRL w 1977 r.), c) Konwencje MOP. a) Akt Końcowy konferencji bezpieczeństwa i współpracy w Europie (1975 r.) Dla całego bloku wschodniego, w tym dla PRL, jako argument na rzecz przestrzegania praw człowieka, zasadnicze znaczenie miało podpisanie w Helsinkach w 1975 r. obszernego Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 17. Brali w nim udział nie tylko przedstawiciele państw europejskich, ale również Stanów Zjednoczonych i Kanady. W Akcie końcowym, który wpisuje się w proces odprężenia w stosunkach międzynarodowych w połowie lat , m.in. określono dziesięć zasad, którymi miały w stosunkach wzajemnych kierować się państwa uczestniczące w KBWE. Była to obok deklaracji, dotyczących gwarancji powstrzymywania się od groźby lub użycia siły czy nienaruszalności granic itp., deklaracja poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności. Zasady Aktu Końcowego KBWE, podpisanego przez delegację PRL z Edwardem Gierkiem na czele, jak podkreśla się, nie stanowiły formalnie rzecz biorąc, umowy międzynarodowej, ani traktatu pokojowego, lecz rodzaj wielostronnej deklaracji zobowiązań moralno-politycznych, przy czym różnym państwom zależało na podkreślaniu innych aspektów Aktu 19. Jak się okazało, właśnie fragment helsińskiego dokumentu, dotyczący przestrzegania praw człowieka, nabrał nieoczekiwanego znaczenia: Od tego momentu krytycy Moskwy w kraju i za granicą mogli argumentować, że w kwestii przestrzegania praw ludzi i działań procesowych, to czy minimalizujemy zagrożenie? chyba nie! Działaniem tym wywołamy kontrakcje w środowiskach studenckich, czy też literackich. Trzeba zatem szukać innych pozaprocesowych rozwiązań, jako głównej metody działań ( Zawężona represja. Co robić z Komitetem Obrony Robotników? Narada u Stanisława Kani 22 października 1976 r., opr. i wstęp A. Paczkowski, M. Zaremba, Więź 2001, nr 8, s. 149). 16 J. Kuisz, Charakter prawny porozumień sierpniowych , Wydawnictwo Trio, Warszawa Pełny tekst Aktu końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie został opublikowany, np. w: E. J. Osmańczyk, Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, Warszawa 1986, wyd. II, s Patrz też: Sprawy Międzynarodowe" 1975, nr W. Góralczyk, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, wyd. V (poprawione i uzupełnione przez S. Sawickiego), Warszawa 1996, s A. Albert (W. Roszkowski), Najnowsza historia Polski , Londyn 1991, wyd. IV, s. 983.

5 człowieka Kreml narusza międzynarodowy traktat, który podpisał z własnej woli 20. Roszkowski zauważa: Akt Końcowy KBWE okazał się dla Kremla bronią obosieczną: potwierdzając status quo w Europie akcentował bowiem zasady moralne, których gwałcenie było podstawą systemu komunistycznego, przez co zachęcać mógł do egzekwowania tych zasad 21. [ ] Powstanie Karty 77 wiązane jest z faktem ukazania się w październiku 1976 r. w czechosłowackim Dzienniku Ustaw porozumienia z Helsinek. Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie zyska swoje paradoksalne znaczenie również w PRL. Jego wagę podkreśla się np. przy omawianiu początków KOR-u 22. W słynnym Liście 59 odwołano się do podpisanego Aktu końcowego, protestując przeciw ograniczaniu, wskazanych w liście, wolności obywatelskich. W dniu 17 stycznia 1980 r. zostanie utworzona Komisja Helsińska, której celem działalności była ocena przestrzegania przez władze PRL postanowień Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Komisja Helsińska miała utrzymywać kontakty z odpowiednimi organizacjami w innych krajach, a także przygotować raport, który miał być przekazany Konferencji w Madrycie w 1980 r. W efekcie powstanie tzw. Raport Madrycki Wreszcie, wybiegając jeszcze bardziej w przyszłość, warto pamiętać, że również w porozumieniu szczecińskim z sierpnia 1980 r. wspomina się o Akcie Końcowym : konkretnie w Protokole ustaleń w sprawie wniosków i postulatów Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego z Komisją Rządową w Szczecinie z dn. 30 sierpnia 1980 r. w odpowiedzi na postulat nr wyjaśniono, że: Pakty Praw Człowieka oraz Akt Końcowy Konferencji w Helsinkach zostały wydane drukiem przez wydawnictwa PRL i zobowiązano się, że: Zostaną one ponownie wydane w formie broszur. 20 Do rangi najbardziej wpływowego krytyka polityki Moskwy urastał stopniowo Andriej Sacharow. W logice KGB dyskredytacja Sacharowa w oczach opinii światowej stała się niezbędna po październiku 1975 roku, gdy przyznano mu Pokojową Nagrodę Nobla. ( ) Ledwie upłynął tydzień od podania wiadomości o przyznaniu Pokojowej Nagrody Nobla, a w Kopenhadze rozpoczęło się pierwsze sacharowskie przesłuchanie". Rok wcześniej Sacharow i inni dysydenci zaapelowali o przeprowadzenie publicznej oceny przestrzegania praw człowieka. Teraz słuchano w stolicy Danii świadectw naruszeń praw człowieka w Związku Sowieckim. Niemal wszystkie przypadki zakwalifikowano jako pogwałcenie traktatu z Helsinek (C. Andrew, W. Mitrochin, Archiwum Mitrochina: KGB w Europie i na Zachodzie, Warszawa 2001, s ). 21 A. Albert (W. Roszkowski), Najnowsza historia Polski , dz.cyt., s Por. na ten temat wspomnienia Adama Michnika, pochodzące z późniejszego okresu: Zwykły rozsądek nakazywał przeto uczynić punktem wyjścia organizowanie pomocy dla konkretnych ludzi, dla uwięzionych robotników z Radomia i Ursusa; prosty namysł podsuwał odwołanie się do postanowień helsińskiej konferencji, nie zaś - by użyć przenośni - trwanie na barykadach Powstania Warszawskiego i rewizję postanowień konferencji jałtańskiej. Uważaliśmy, że istnieje szansa uzyskania ważnych i konkretnych zdobyczy w ramach istniejących limitów, w sytuacji wyznaczonej przez doktrynę Breżniewa z jednej, a postanowienia z Helsinek - z drugiej strony (A. Michnik, Takie czasy Rzecz o kompromisie, Londyn 1985, s. 9). 23 Raport był głównie dziełem Z. Romaszewskiego, ale nad stroną prawną czuwała A. Steinsbergowa [O przestrzeganiu praw człowieka i obywatela w PRL, materiał zebr. i oprac. członkowie Komisji Helsińskiej w Polsce - Ludwik Cohn (et al.), Wydawnictwo Konstytucji 3 Maja, Warszawa 1980]. 24 Po wprowadzeniu stanu wojennego idea powołania odpowiednika dawnej Komisji Helsińskiej powróci. Decyzją Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej na przełomie powołany zostanie Komitet Helsiński. W oświadczeniu z dnia 23 marca 1983 r. przedstawiciele Komitetu Helsińskiego stwierdzili, że celem działalności Komitetu jest zbieranie materiałów dotyczących łamania praw człowieka i obywatela w Polsce (za: D. Cecuda, Leksykon opozycji politycznej , dz.cyt., s. 33; o Komitecie Helsińskim - szerzej: tamże, s ). 25 Postulat strajkowy nr 8 Stoczni im. A. Warskiego z sierpnia 1980 r., uzgodniony przez Międzyzakładowy Komitet Strajkowy w Szczecinie brzmiał: Rozpowszechnić treść Karty Praw Człowieka z Konferencji w Helsinkach w formie drukowanej (teksty porozumień sierpniowych są dziś łatwo dostępne; np. ostatnio zostały opublikowane: Porozumienia społeczne , wybór i oprac. J. Gmitruk, J. Sałkowski, Warszawa 2005).

6 b) Pakty Praw Człowieka (ratyfikowane przez PRL w 1977 r.) Pakty Praw Człowieka poprzedzały tak doniosłe dokumenty jak Karta Narodów Zjednoczonych czy - w uzupełnieniu postanowień Karty NZ o prawach człowieka - uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne w dniu 10 XII 1948 r. powszechna deklaracja praw człowieka. W praktyce były one jednak w PRL przez długie lata lekceważone. Z formalnego punktu widzenia deklaracja, będąca rezolucją Zgromadzenia Ogólnego, była jedynie zaleceniem, nie zaś umową międzynarodową. Pewną zmianę przyniosły pakty praw człowieka, które zostały jednomyślnie uchwalone w dniu 16 grudnia 1966 r. na XXI sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ 26. Zwraca się uwagę, że oba pakty, w porównaniu z deklaracją z 1948 r., stanowią poważny postęp w dziedzinie międzynarodowej ochrony praw człowieka. Mają one bowiem charakter wiążący dla stron, gdyż są umowami międzynarodowymi i zawierają bardziej pełny niż deklaracja katalog praw człowieka (w tym postanowienia dotyczące zabezpieczenia i rzeczywistego poszanowania praw człowieka) 27. W PRL ratyfikacja Paktów Praw Człowieka została dokonana w 1977 r. W imieniu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Rada Państwa oświadczyła, że są one przyjęte, ratyfikowane i potwierdzone, oraz przyrzekła, że będą niezmiennie zachowywane [Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz. U. z 1977 r., Nr 38, poz. 167) oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (Dz. U. z 1977 r., Nr 38, poz. 169)]. c) Konwencje MOP W związku z działalnością opozycji, a później strajkami w 1980 r. w szerszym zakresie nastąpiło niejako odkrycie dla praktyki przede wszystkim: konwencji MOP nr 87 (Dz.U. z 1958 r., Nr 29, poz.125), konwencji MOP nr 98 (Dz.U. z 1958 r., Nr 29, poz.126). Odwołanie do jednej z ratyfikowanych konwencji MOP, podobnie zresztą, jak do Paktów Praw Człowieka, nastąpi choćby w Karcie praw robotniczych KSS KOR Rezolucja 2200/XXI. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło i przedstawiło do podpisu i ratyfikacji: międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych oraz międzynarodowy pakt praw cywilnych i politycznych, a ponadto protokół fakultatywny do paktu praw cywilnych i politycznych. 27 W. Góralczyk, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, dz.cyt., s Wydaje się, że nie znajduje uzasadnienia w źródłach teza o tym, że już w 1970 r. na Wybrzeżu expressis verbis odwoływano się do konwencji MOP, a już wyjątkowo ryzykowne jest pisanie o istnieniu wśród robotników znajomości umów międzynarodowych i wynikających z nich zasad. A takie stwierdzenia można, niestety, znaleźć w literaturze przedmiotu. Krzysztof Walczak dokładnie stwierdza w odniesieniu do wydarzeń 1970 r.: Jak więc widać, znajomość umów międzynarodowych i wynikających z nich zasad istniała wśród robotników, a brak zaufania do władz państwowych skłaniał ich do bezpośredniego odwołania się do tych aktów oraz do korzystania z wykładni kontrolujących ich przestrzeganie organów MOP (K. Walczak, Zbiorowe prawo pracy. Aspekty prawa międzynarodowego, europejskiego i polskiego, Warszawa 2004, s. 59). Autor cytuje ustalenia za: Związki zawodowe w Polsce w latach Struktura - Programy - Problemy, Raport IPiSS (oprac. zespół: L. Machol-Zajda [et al.].), Warszawa 1993, s. 10. Tymczasem ta interesująca teza wynika, niestety, z pomyłki autora. W cytowanej książce bowiem nie ma mowy o tym, że w 1970 roku robotnicy powoływali się na konwencje MOP, a jedynie pada następujące sformułowanie: pierwszy z 21 postulatów sformułowanych przez strajkujących stoczniowców w sierpniu 1980 r. dotyczył akceptacji powstania niezależnych związków zawodowych (powoływano się w tym przypadku między innymi na ratyfikowaną przez

7 Sięganie do powyższych aktów mogło wydawać się zasadne, skoro w nauce prawa PRL uważano, że konwencje MOP po ratyfikacji stawały się źródłem zobowiązań międzynarodowych dla danego państwa, polegającym na ustanowieniu lub dostosowaniu prawa wewnętrznego do ich standardów (nie mogły one być ratyfikowane z zastrzeżeniami). Jak pisano na początku lat 80., w teorii prawa w PRL dominował pogląd, że konwencje MOP mogą i powinny być stosowane przez sądy i inne organy państwowe po ich ratyfikowaniu przez Radę Państwa i ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw. Z tą chwilą konwencje uzyskują bowiem bezpośrednią moc wiążącą, a więc mogą wywierać skutki prawne proprio vigore, czyli bez potrzeby przekształcania ich w normy zawarte w odpowiednim akcie prawa krajowego. Jeśli konwencje dotyczyły spraw nie zastrzeżonych przez prawo do regulacji ustawowej, to wiązały nawet bez ogłoszenia w Dzienniku Ustaw. Ratyfikowana konwencja, tak jak każda umowa międzynarodowa, była wiążąca, dopóki nie zostanie przez PRL wypowiedziana. Oznaczało to, że późniejsze ustawy (tj. wydane po ratyfikacji) nie mogły konwencji naruszać 29. Była to jednak tylko teoria, praktyka bowiem odbiegała od niej w sposób znaczący (w tym w związku z rażącą niezgodnością ustawodawstwa krajowego z ratyfikowanymi konwencjami MOP 30 ). Odwoływanie się do konwencji MOP spowodowane było brakiem stosownych przepisów, zapewniających oparcie i ochronę dla niezależnego ruchu związkowego w ówczesnym polskim prawie pracy, ale w opinii Ludwika Florka - także szczególną nieufnością wobec prawa krajowego (które, jak sądzono, mogło zostać dowolnie zmienione przez władze i było używane jako instrument do osiągnięcia krótkoterminowych politycznych celów) 31. Wydaje się, że można ten wniosek odnieść do innych przywoływanych aktów prawa międzynarodowego. (3) Tło krajowe (wybór) Polskę Konwencję nr 87 Międzynarodowej Organizacji Pracy). Postulat ten był już zresztą zgłaszany wcześniej w czasie strajku w stoczni gdańskiej w 1970 r.. Podkreślić należy, że owszem postulat był zgłaszany, ale bez odwoływania się do Konwencji MOP. Ten wniosek można sformułować na podstawie postulatów zebranych w: Postulaty i 1980, dz.cyt. 29 Konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy ratyfikowane przez Polskę, oprac. M. Seweryńskiego, Warszawa 1983, s Ustawie z 1949 r. o związkach zawodowych zarzucano m.in., iż znajdowały się w niej zapisy sprzeczne z konwencją nr 87 MOP o wolności związkowej i ochronie praw związkowych. Pomimo deklaracji ograniczała samorządność związkową przez wprowadzenie obowiązku przynależności do Zrzeszenia Związków Zawodowych w Polsce, jako struktury międzyzwiązkowej o ustalonym z góry ustroju, obejmującym m.in. istnienie Centralnej Rady Związków Zawodowych a to pozostawało w sprzeczności z art. 5 powyższej konwencji. Kijowski dodawał, że: co prawda, Polska ratyfikowała tę konwencję dopiero w dniu 14 XII 1956 r. ale jej treść znana była ustawodawcy jeszcze przed uchwaleniem ustawy z 1 VII 1949 r. (A. Kijowski, Niektóre sporne problemy nowej ustawy o związkach zawodowych, RPEiS 1983, z. 3, s. 29). Na przykład Ludwik Florek twierdzi, że - z punktu widzenia oddziaływania wywieranego przez konwencje i zalecenia MOP na polskie ustawodawstwo - w okresie powojennym można mówić o trzech okresach: 1) przed 1980; 2) w latach 80.; 3) po 1989 r. Przed 1980 r. można było stwierdzić, że konwencje i zalecenia MOP w zakresie zbiorowych stosunków pracy wywierały jedynie nieznaczny wpływ. Ówczesny system polityczny PRL uniemożliwiał dostosowanie zbiorowych stosunków pracy do regulacji MOP i to pomimo że dwie istotne na tym polu konwencje, tj. Konwencja nr 87 i Konwencja nr 98 MOP, zostały ratyfikowane (L. Florek, Influence of the International Labour Organization`s Conventions and Recommendations on Polish Law, w: Polish Labour Law and Collective Labour Relations in the Period of Transformation, pod red. M. Seweryńskiego, Warszawa 1995, s ). Warto pamiętać, że Międzynarodowa Organizacja Pracy zainteresowała się kwestią wprowadzenia stanu wojennego. Powołano komisję, badającą naruszanie przez PRL konwencji MOP. Przedstawiciele PRL w MOP wycofali się z jej prac aż do 1987 r. Dzięki takim działaniom konwencje MOP zyskały jeszcze większą znajomość wśród władz PRL, a w konsekwencji władze pozostawały ostrożniejsze co do ewentualnej ratyfikacji nowych konwencji MOP (szerzej: tamże, s. 57). 31 L. Florek, Influence..., dz.cyt., s. 55.

8 W kontekście naszych rozważań należy wspomnieć o Konstytucji PRL i planowanych dziesiątych z kolei zmianach w jej treści, dokonanych w drodze ustawy z dnia 10 lutego 1976 r.). Wpisywały się one w tendencję do nadania Konstytucji PRL w większej mierze charakteru rzeczywiście obowiązującej ustawy zasadniczej. Zanim jednak zmian dokonano, wyzwoliły one falę nieoczekiwanych protestów. Niektóre z dokumentów, wyrażających protest wobec planowanych zmian w Konstytucji PRL będą odwoływać się do wspomnianych powyżej aktów prawa międzynarodowego. Zauważmy, że już samo ogłoszenie we wrześniu 1975 r. w tzw. Wytycznych na VII Zjazd PZPR zapowiedzi wpisania do Konstytucji kierowniczej roli PZPR, można było odczytywać jako swego rodzaju manifestacją braku znaczenia podpisanych właśnie zobowiązań w postaci Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. W tym akcie zawarta była bowiem deklaracja poszanowania wolności politycznych właściwych dla ustroju demokratycznego 32. [---] W dniu 19 grudnia 1975 r. została powołana Nadzwyczajna Komisja Sejmu dla przygotowania projektu zmian Konstytucji na czele z Przewodniczącym Rady Państwa Henrykiem Jabłońskim. W jej składzie znaleźli się znani prawnicy 33. Informowano, że przygotowany przez tę Komisję wstępny projekt ustawy o zmianie konstytucji był przedmiotem szerokich konsultacji w różnych środowiskach społecznych, w tym również w środowisku naukowym, a także przedmiotem publicznej dyskusji 34. Eufemistyczne określenie dyskusja przede wszystkim ukrywało głośne protesty, które napływały do Sejmu PRL w formie listów, w tym tzw. List skierowany do marszałka Sejmu PRL. Rozpoczynał się od następujących sformułowań: Wytyczne na VII Zjazd PZPR zawierają zapowiedź zmiany Konstytucji. Po konferencji w Helsinkach, na której rząd polski wraz z 34 rządami innych państw potwierdził uroczyście Powszechną Deklarację Praw Człowieka, uważamy, że wprowadzenie tych podstawowych wolności stać się powinno nowym etapem w historii Narodu i w życiu Jednostek. Powodowani troską obywatelską uważamy, że Konstytucja i oparte na niej prawodawstwo powinny zagwarantować przede wszystkim następujące wolności obywatelskie (List 59, w: J. Kuroń, Polityka i odpowiedzialność, Londyn 1984, s ). Co ciekawe, Kościół katolicki, zajmując stanowisko w sprawie zmian w Konstytucji PRL, także posłużył się tą strategią. Gdy Konferencja Episkopatu Polski wystosowała do Henryka Jabłońskiego, jako przewodniczącego nadzwyczajnej komisji sejmowej, memoriały z dnia 9 i 26 stycznia 1976 r. 36, to w pierwszym memoriale m.in. stwierdzono, że: Nie oceniając polityki zagranicznej, należy dążyć do podkreślenia, że stosunki Polski, jako państwa suwerennego, z innymi państwami są oparte na tych samych zasadach bez względu na to, czy są to państwa socjalistyczne, czy inne; są to zasady przyjęte na konferencji w 32 A. Friszke, Protesty przeciw poprawkom do konstytucji w 1976 r., Więź 1994 nr 10, s M.in. Andrzej Werblan, Jerzy Bafia, Sylwester Zawadzki, zaś jako doradców powołano w szczególności Adama Łopatkę, Zygmunta Rybickiego oraz Wiesława Skrzydło. 34 Z. Jarosz, S. Zawadzki, Prawo konstytucyjne, dz.cyt., s Powyższy list miał znaczenie przełomowe w kształtowaniu się strategii, języka wypowiedzi, a także celów opozycji demokratycznej (A. Friszke, Protesty przeciw poprawkom do konstytucji w 1976 r., dz.cyt., s. 215) stycznia 1976, Warszawa. Memoriał konferencji Episkopatu Polski skierowany do przewodniczącego komisji nadzwyczajnej dla przygotowania projektu ustawy o zmianie Konstytucji PRL H. Jabłońskiego, w: P. Raina, Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów , tom 3, lata , Poznań/Pelplin 1996, s A także: 26 stycznia 1976, Warszawa. Memoriał konferencji Episkopatu Polski skierowany do przewodniczącego komisji nadzwyczajnej dla przygotowania projektu ustawy o zmianie Konstytucji PRL H. Jabłońskiego, w: tamże, s Wcześniej w nieujawnionym publicznie liście (w dacie 25 listopada 1975 r.) uwagi krytyczne wobec Wytycznych złożył Sekretarz Episkopatu Polski bp Bronisław Dąbrowski (A. Friszke, Protesty przeciw poprawkom do konstytucji w 1976 r., dz.cyt., s. 214).

9 Helsinkach jako obowiązujące ( ). Żywo jesteśmy zainteresowani zapowiedzią zmian tych artykułów Konstytucji, które dotyczą praw i obowiązków obywateli. Istnieje jednak obawa, że przy określaniu praw i obowiązków obywateli zaciąży jedna koncepcja ideologiczna. Dlatego należałoby wziąć pod uwagę w tym zakresie co najmniej postanowienia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka. Obydwa te dokumenty zostały potwierdzone w Wielkiej Karcie Pokoju z Helsinek. W obszernym memoriale przypomniano, by wziąć w szczególności pod uwagę wcześniejsze, wskazane memoriały Konferencji Episkopatu Polski do Rządu PRL dotyczące podstawowych praw obywatelskich (w tym Uwagi Episkopatu Polski do projektu Kodeksu pracy N. 820/74/P. z 6 IV 1974 r. ). Z kolei w drugim memoriale podkreślano, że na podstawowe prawa obywatelskie prawodawca nie może zasadniczo nakładać warunków, po czym znów odwołano się do Aktu końcowego, stwierdzając, że Polska Rzeczpospolita Ludowa razem z państwami uczestniczącymi w Helsinkach podpisała uroczystą deklarację o uznawaniu i szanowaniu wolności jednostki w zakresie wyznawania i praktykowania indywidualnie i wespół z innymi religii lub przekonań zgodnie z nakazami jej własnego sumienia. Zatem, zgodnie więc z literą i duchem tej deklaracji, Konferencja Episkopatu Polski domagała się zagwarantowania Kościołowi przez Konstytucję nie tylko możności pełnienia funkcji religijnej, ale również wolności religijnej. I jeszcze raz odwołano się do Aktu końcowego, gdy w memoriale napisano: Na tym etapie rozwoju świadomości społecznej narodów w związku z podpisaniem i przyjęciem przez Rząd PRL deklaracji w Helsinkach anachronizmem jest przepis 2 art. 71 Konstytucji, który ogranicza podstawowe wolności słowa, druku, zgromadzeń i wieców, pochodów i manifestacji, zagwarantowanych 1 tegoż artykułu. Dotychczas bowiem sądy PRL, powołując się na ten przepis, odmawiają Kościołowi tych praw, twierdząc, że Kościół nie jest organizacją ludu pracującego. Sprzeczne to jest z rzeczywistością istniejącą w Polsce. Jak wiadomo, liczne protesty wzięto pod uwagę jedynie w ograniczonym zakresie 37. O uwadze poświęconej protestom przesądzało raczej to, kto składał dany dokument, niż, jakimi argumentami się posłużył. W trakcie wystąpienia w dniu 10 lutego 1976 r. Henryk Jabłoński, jako sprawozdawca projektu ustawy, m.in. stwierdził, że przytłaczająca większość wypowiedzi wykazywała zrozumienie intencji projektu, akceptowała go, udzielała mu swego poparcia. Nie pominął bynajmniej protestów, które zostały skierowane do sejmowej komisji nadzwyczajnej. Jednak stwierdził, że była to bardzo mała liczba wypowiedzi, które zaklasyfikował na pochodzące od przeciwników socjalizmu i państwa ludowego oraz na takie, których autorami byli ludzie zdezorientowani, nie rozumiejący sensu przygotowywanych zmian oraz rzeczywistego znaczenia projektowanych przepisów oraz na nadesłane przez osoby przeciwstawiające się rozwojowi demokratycznych form naszej socjalistycznej państwowości 38. Wojciech Sokolewicz jednak dodawał, że oddzielnie należy wzmiankować poważne i rzeczowe ustosunkowanie się przez Komisję Nadzwyczajną do uwag zgłoszonych w imieniu hierarchii Kościoła rzymskokatolickiego oraz katolickich środowisk świeckich. Przedmiotem rozważań był m. in. memoriał Episkopatu Polskiego. W sprawach wywołujących kontrowersje przeprowadzono szereg rozmów lutego 1976 r. Sejm PRL uchwalił zaproponowane zmiany, które w życie weszły z dniem ogłoszenia w dniu 14 lutego 1976 r. (przy jednym głosie wstrzymującym się - Stanisława Stommy, posła koła 37 Konstytucja państwa i społeczeństwa polskiego. Posiedzenie Sejmu PRL 10 lutego 1976 r., Warszawa Oficjalne w PRL omówienie zmian konstytucyjnych z 1976 r., patrz przede wszystkim: W. Sokolewicz, Konstytucja PRL, dz.cyt. W aktualnej literaturze, patrz: M. Kallas, A. Lityński, Historia ustroju, dz.cyt., s Podaję za: W. Sokolewicz, Konstytucja PRL, dz.cyt., s Tamże, s. 28.

10 Znak ). Po nowelizacji ogłoszono jednolity tekst Konstytucji PRL obwieszczeniem Przewodniczącego Rady Państwa z 18 lutego 1976 r. (Dz. U. z 1976 r., Nr 7, poz. 36). Podkreślić trzeba, że choć, z jednej strony zmiany w Konstytucji PRL spotkają się z protestami, to jednak nowelizacja zmierzała do częściowego ujawnienia rzeczywistości politycznej PRL w treści obowiązujących przepisów (sojusz z ZSRR, rola PZPR w PRL). W tym sensie paradoksalnie prawo w zakresie przynajmniej niektórych zmian w mniejszym stopniu miało pełnić tzw. funkcje fasadowe. Zmiany poczynione w Konstytucji PRL w 1976 r. tym samym przewrotnie - wzmacniały rolę prawa, iż ujawniały w prawie rzeczywisty stan rzeczy, jakkolwiek nadal opatrzoną stosowną frazeologią 40. Mimo uczucia porażki po stronie protestujących, obowiązujące przepisy jako narzędzie prowadzenia pokojowej działalności opozycyjnej potwierdziły swą atrakcyjność. 3. Środowiska opozycyjne a legalność ewentualnie podejmowanych działań Wydaje się żartem historii, że postanowienia dotyczące socjalistycznego ustroju państwa, kierowniczej roli PZPR i sojuszu ze Związkiem Radzieckim, zakwestionowane przez Stalina jesienią 1950 r., powróciły do konstytucji PRL ćwierć wieku później - zauważył Krzysztof Persak 41. Protesty w 1976 r. przeciwko zmianom w konstytucji miały oczywisty wpływ na łączenie się środowisk opozycji, mniejszą jednak uwagę poświęca się temu, iż cały ruch petycyjny koncentrował się dokoła wydarzenia o znaczeniu nie tylko politycznym, ale i prawnym. Ówczesne protesty pozornie poniosły porażkę. W wymiarze bezpośrednim sukcesem było stępienie ostrości niektórych zapisów 42. W środowiskach opozycyjnych był to jeden z argumentów na rzecz tego, by nadal z pobudek politycznych podejmować problematykę ówcześnie obowiązujących przepisów. Działacze opozycji politycznej wobec władz PRL musieli dokonać wyboru, czy w zakresie podejmowanych inicjatyw działają legalnie czy też nie zamierzają stosować się do określonych przepisów obowiązującego w PRL prawa. Jeszcze w połowie lat 70. sprawa bynajmniej nie była przesądzona, albowiem na przykład Antoni Macierewicz w ważnym artykule Refleksje o opozycji, opublikowanym w Aneksie" z 1976 r., w imię celów politycznych postulował zarzucenie działań legalnych. Zdaniem Macierewicza, legalność miała stanowić dla opozycji zbyteczne obciążenie, poprzez pomniejszanie jej znaczenia i to nawet, jeśli nie była przeszkodą dla realizacji ostatecznych celów. Uważał on, iż prawomocność naszego działania nie wymaga usprawiedliwienia w żadnej racji stanu, zaś opozycja musi być wolnym głosem opinii publicznej i musi działać jawnie, jako że tylko w ten sposób można stworzyć w przyszłości ruch oporu. Wszelkie apele do władz nie mają sensu, gdyż władze je ignorują. Macierewicz wprost pisał: Legalność nie ma sensu. Ma zaś go, być może, jawność działania, lecz tylko wtedy, gdy opozycję grupkę prowadzącą 40 Tym samym nawet część argumentacji na rzecz dokonania zmian w Konstytucji PRL należałoby uznać za godną uwagi. Jak pisał Wojciech Sokolewicz: Unowocześniona" konstytucja stwarza samą treścią swoich przepisów lepsze warunki urzeczywistniania. Zmiany konstytucji, nawet najbardziej obszerne i zasadnicze, nie mogą bowiem zastąpić konsekwentnego wprowadzania w życie jej przepisów w codziennym działaniu państwa i wszystkich jego organów. Mogą tylko takie działanie ułatwiać, stymulować, planować (W. Sokolewicz, Konstytucja PRL, dz.cyt., s. 36). 41 K. Persak Troskliwy opiekun, dz.cyt., s Patrz: podana tam literatura. 42 A. Friszke, Protesty przeciw poprawkom do konstytucji w 1976 r., dz.cyt., s. 227.

11 globalną politykę zastąpi ruch oporu 43. Była to jedna z teoretycznych propozycji działania opozycyjnego w drugiej połowie lat 70. Ostatecznie Macierewicz stał się członkiem KOR, który podążał ścieżką legalizmu 44. Nie tylko na płaszczyźnie rozważan teoretycznych taka strategia wcale w latach 70. nie była oczywistością. Stosunek do obowiązującego prawa PRL można było radykalnie podporządkować sprawie odzyskania niepodległości, sięgając przy tym do wzorców postępowania dozwalających na stosowanie przemocy. 21 czerwca 1970 roku Ruch, organizacja powstała z inicjatywy Andrzeja Czumy oraz osób wywodzących się ze środowisk kombatanckich AK i Zrzeszenia Wolność i Niepodległość (w 1965 roku), zamierzała dokonać słynnej akcji w Poroninie 45. Jednak nie tylko zniszczenie pomnika Lenina oraz muzeum jego imienia na pewno nie miało nic wspólnego z poszanowaniem obowiązujących w PRL przepisów prawa, ale także, o czym się mniej pamięta, wcześniejsze akcje ekspropriacyjne (czyli kradzieże), dokonywane celem wydawania opozycyjnego pisma 46. Nie można wreszcie zapominać o wysadzeniu w powietrze auli Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu przez Ryszarda i Jerzego Kowalczyków w październiku 1971 roku 47. Oczywiście, KOR i ROPCiO wybiorą inną strategię działania, inspirowaną działaniami podejmowanymi zresztą poza krajem 48. Poniżej chciałbym ograniczyć się jedynie do krótkiego wspomnienia o tych dwóch największych środowiskach opozycji demokratycznej w PRL w drugiej połowie lat siedemdziesiątych. [---] KOR i KSS KOR Dnia 23 września 1976 r. grupa działaczy opozycyjnych powołała Komitet Obrony Robotników, informując o tym fakcie Sejm PRL listem otwartym, podpisanym przez Jerzego Andrzejewskiego. Jednocześnie wystosowano Apel do społeczeństwa i władz PRL, w którym informowano o powyższym fakcie, przedstawiając również w ogólnym zarysie płaszczyznę działalności organizacji. Z jednej strony KOR działał jawnie i powoływał się na konkretne przepisy obowiązującego prawa, by bronić robotników w związku z wytaczanymi im procesami. Z drugiej jednak strony świadomie naruszano obowiązujące ówcześnie przepisy - wydawano publikacje poza obiegiem cenzury, zbierano pieniądze bez oglądania się na przepisy prawa cywilnego czy prawa finansowego etc. Dochodziło także do sytuacji, które w ogóle trudno zaklasyfikować M. Korybut (ps. Antoniego Macierewicza), Refleksje o opozycji, Aneks" 1976, nr 12, s Warto dodać, że założyciele KOR-u nie wpisali na listę sygnatariuszy deklaracji założycielskiej Komitetu Obrony Robotników W. Siły-Nowickiego, J. Taylora i J. Olszewskiego. Jak wspominał Jacek Kuroń: Bo wiedzieliśmy, że zaufani obrońcy będą nam potrzebni i nie chcieliśmy ich narażać na utratę praktyki (J. Kuroń, J. Żakowski, PRL dla początkujących, Wrocław 1997, s ). 45 D. Cecuda, Leksykon opozycji politycznej , Warszawa 1989, s Więcej: G. Waligóra, ROPCiO, Warszawa 2006, s Por. książka o charakterze dziennikarskim: J. Wegner, Bez świadków obrony. Historia Jerzego i Ryszarda Kowalczyków, Kraków Warto zaznaczyć, że dla współzałożycieli KOR jednym ze źródeł inspiracji co do możliwych metod działania był utworzony w 1970 r. w Moskwie Komitet Obrony Praw Obywatelskich Andrieja Sacharowa, (patrz: relacja Jacka Kuronia, w: A. Friszke, A. Paczkowski, Niepokorni. Rozmowy o Komitecie Obrony Robotników, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 167). 49 Jacek Kuroń opowiada niezwykła historię o uszkodzonym telefonie, dzięki któremu można było przekazywać informację na Zachód: Na Placu Unii Lubelskiej był automat ( ) Bałem się straszliwie, że jeśli teraz mnie złapią, to będę odpowiadał za chamską kradzież za to, że okradam Pocztę Polską. Następnego dnia okazało się

12 Te trudności odzwierciedlają publikowane dokumenty. Spośród różnych aktów, które wyda Komitet Obrony Robotników, tytułem przykładu warto wspomnieć o obszernej Karcie praw robotniczych. Dokument, do którego przywiązywano dużą wagę i o którym Jan Józef Lipski później napisze, że był następnym krokiem ku Solidarności 50, został opublikowany na łamach drugoobiegowego Robotnika w 1979 r. 51. Istotna jest przede wszystkim myśl o postulatach i działaniach, jako o znajdujących oparcie w obowiązujących przepisach. Na wstępie wytłumaczono przyczyny, dla których zostały podjęte działania, mające na celu stworzenie systemu samoobrony ludzi pracy, przede wszystkim niezależnych związków zawodowych. Wśród tych powodów wymieniono kolejno: pozbawienie obywateli prawa do współdecydowania o sprawach ich dotyczących; ograniczenie podstawowych praw ludzi pracy, takich jak prawo do bezpiecznej i sensownej pracy, do godziwego zarobku, do odpoczynku; pogłębienie się nierówności i niesprawiedliwości społecznych; brak instytucji broniących ludzi pracy (zaznaczano, iż nie są nimi oficjalne związki zawodowe ); wyzucie robotników z podstawowego prawa do obrony, jakim jest prawo do strajku; przerzucenie na barki społeczeństwa kosztów wszelkich błędów władz, także kosztów obecnego kryzysu. W Karcie praw robotniczych podjęto zagadnienia związane z przepisami prawa pracy - jednocześnie postulując konkretne zmiany w obowiązującym od 1975 roku kodeksie. Na przykład postulowano nie tylko, że dyrekcja zakładu musi na piśmie wyjaśnić każdemu zwalnianemu przyczynę zwolnienia (a pracownik powinien pracować tak długo, aż ostatecznie zakończy się jego sprawa we wszystkich kolejnych instancjach sądowych), ale także, iż w toku postępowania prawnego powinien mieć prawo do pomocy adwokata. Choć zdawano sobie doskonale sprawę z tego, iż - w świetle obowiązujących przepisów robotnikom nie przysługuje prawo do strajku to jednak zalecano robotnikom korzystanie z niego ( Niewątpliwie skutecznym sposobem działania są strajki, nawet niewielkie. Na ogół jednak tylko na krótką metę. Żeby nie zaprzepaścić osiągnięć strajku, jego uczestnicy muszą wybrać przedstawicieli czuwających nad realizacją żądań. Jeżeli pracownicy potrafią działać solidarnie i nie boją się, mogą zmusić dyrekcję do ustępstw samą groźbą strajku: przedstawiając petycję lub wysyłając delegację ). Jednocześnie zalecano informowanie o działaniach niezgodnych z przepisami (w szczególności przepisami BHP), a nawet niezgodnych z normami moralnymi ( Trzeba głośno mówić i protestować, gdy komuś dzieje się krzywda, gdy widzimy niesprawiedliwość; trzeba ujawniać działanie klik i przywileje, zaniedbania i marnotrawstwo ( ). Trzeba mówić o tym z kolegami i na zebraniach. Domagać się zajęcia stanowiska przez władze. Informować niezależne instytucje społeczne, redakcje niezależnych pism ) oraz korzystanie z pomocy oficjalnych związków zawodowych. Wreszcie zalecano aktywność grup robotniczych, która miała być warunkiem tego, by nasze działanie nie było doraźne i przypadkowe (trudno było przewidzieć, czy działalność takich grup naruszy przepisy obowiązującego prawa; jednak wyobrażano sobie, że grupy robotnicze, początkowo nawet niejawne, mogą formułować program działań, organizować szereg akcji, tworzyć opinię środowiska, a z czasem ujawniać się w postaci niezależnych komitetów robotniczych ). Wreszcie doniosłym zaleceniem było tworzenie komitetów wolnych związków zawodowych - wszędzie tam, gdzie istnieją silne zorganizowane środowiska robotnicze, które potrafią obronić swych przedstawicieli przed jednak, że coś się źle nagrało: cały mój strach poszedł na marne, bo oni tego nagrania nie mają. Wtedy wściekłem się i zacząłem dzwonić z mojego telefonu. Myślałem tak: wolę już mieć proces polityczny, a nie kryminalny (patrz: relacja Jacka Kuronia, w: A. Friszke, A. Paczkowski, Niepokorni. Rozmowy o Komitecie Obrony Robotników, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 171).. 50 J. J. Lipski, KOR, dz.cyt., s Karta praw robotniczych, Robotnik" nr 35 (specjalny) z dn. 1 grudnia 1979 r.; podaję za: J. J. Lipski, KOR, dz.cyt., s. 410 (załączniki).

13 wyrzuceniem z pracy i aresztowaniem. Powoływano się przy tym na doświadczenia ludzi pracy demokratycznych krajów zachodnich, by potwierdzić, że jest to najskuteczniejszy sposób obrony interesów pracownika 52. Przewidywano, że tylko niezależne związki zawodowe, mające oparcie w robotnikach, których reprezentują, mają szansę przeciwstawić się władzy; tylko one stanowić będą siłę, z którą władza musi się liczyć i z którą będzie pertraktować jak równy z równym. Olbrzymie znaczenie perswazyjne zyskiwał argument, iż podejmowane działania są zgodne z obowiązującym prawem. W Karcie praw robotniczych pełnił on zatem niepoślednią rolę. KOR wprost podkreślał: Działalność nasza jest zgodna z prawem - jakkolwiek klasyfikacja prawna zalecanych i podejmowanych działań wcale nie była oczywista. Co do najważniejszych problemów, to w Karcie praw robotniczych stwierdzono, że ratyfikując Międzynarodowe Pakty oraz Konwencję Międzynarodowej Organizacji Pracy władze PRL uznały tym samym prawo pracowników do zrzeszania się 53 oraz prawo do strajków 54. Karta praw pracowniczych miała przekonywać robotników do podjęcia zaproponowanych w niej działań 55. Nic dziwnego, iż pomijano wszelkie wątpliwości, mogące powstać na tle relacji prawo międzynarodowe a prawo krajowe. Ważniejsza była jednak sama zarysowana taktyka podejmowania przez opozycję działań, znajdujących oparcie w obowiązujących przepisach 56. W samej idei zmiany 52 Jacek Kuroń przypomniał: Zdecydowanie odradzaliśmy natomiast powoływanie WZZ tam, gdzie opozycja była słaba, co groziło jej rozgromieniem. ( ) Większość środowisk robotniczych do lata 1980 r. uważała, że pomysł jest przedwczesny, bo założyciele WZZ nie zdołaliby się oprzeć represjom (J. Kuroń, J. Żakowski, PRL dla początkujących, dz.cyt., s. 205). 53 Następująco zacytowano artykuł 2 Konwencji 87 Międzynarodowej Organizacji Pracy (Dziennik Ustaw nr 29/1958, poz. 125): Pracownicy i pracodawcy, bez jakiegokolwiek rozróżnienia mają prawo, bez uzyskania uprzedniego zezwolenia, tworzyć organizacje wg swego uznania, z jednym zastrzeżeniem stosowania się do ich statutów ], a także artykuł 8 punkt 1a Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych [(załącznik do Dziennika Ustaw nr 38/1977 poz. 169): Państwa Strony niniejszego Paktu zobowiązują się zapewnić prawo każdego do tworzenia i przystępowania do związków zawodowych wg własnego wyboru, w celu popierania i ochrony swych interesów gospodarczych i społecznych, jedynie pod warunkiem przestrzegania przepisów statutowych danej organizacji. Korzystanie z tego prawa nie może podlegać innym ograniczeniom niż przewidziane i konieczne w demokratycznym społeczeństwie w interesie bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego albo dla ochrony praw i wolności innych osób. 54 Artykuł 8p. Id Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych: Państwa Strony niniejszego Paktu zobowiązują się zapewnić prawo do strajku pod warunkiem, że będzie ono wykorzystane zgodnie z ustawodawstwem danego kraju. 55 Zaznaczmy, że organizacje nazywane wolnymi związkami zawodowymi będą tworzone jeszcze przed ukazaniem się Karty praw robotniczych. W 1978 r. powstanie na Śląsku pierwszy komitet założycielski Wolnych Związków Zawodowych (zorganizowany przez Kazimierza Świtonia), który nie rozwinie się na szerszą skalę. Pomysł ten zostanie jednak podjęty na Wybrzeżu kwietnia 1978 r. powstanie komitet założycielski Wolnych Związków Zawodowych, w październiku 1979 r. taki komitet powstanie na Pomorzu Zachodnim 55. Wolne związki zawodowe zajmowały się w szczególności kolportażem niezależnych wydawnictw. 56 O Karcie praw robotniczych Holzer napisze, że był to w sumie program wstrzemięźliwy, pozbawiony nadmiernej wiary w szybki rozwój aktywności robotniczej, a tym bardziej w możliwość tworzenia na szerszą skalę wolnych związków zawodowych (J. Holzer, Solidarność , dz.cyt., s. 84). Pisząc o KOR podkreśla się jawność działania, która jakby paraliżowała możliwość stanowczej kontrakcji. Jeśli działa się jawnie, a przy tym stara się przestrzegać formalnie istniejących praw, to wszelką policyjną kontrakcję ze strony władzy automatycznie ustawia się na płaszczyźnie akcji bezprawnej (co najmniej, w sensie moralnym). Polska opozycja przejmowała tu pomysł na działanie rosyjskich dysydentów, którzy mimo to podlegali ciężkim represjom. Polska jednak była krajem liberalniejszym, a represje mniej dotkliwe. Ponadto KOR koncentrował się na określonej sprawie poczerwcowych prześladowań, miał doprowadzić do uwolnienia aresztowanych, przyjęcia do pracy zwolnionych, ukarania winnych łamania prawa. Nie stawiał żadnych innych celów politycznych ( ) Podkreślano, że to władze łamią obowiązujące prawo i akcja KOR polega na przywróceniu jego stosowania (wobec robotników). Dzięki przyjętej formule jawności (ale bez konieczności ujawniania się każdego współpracownika), legalności (w sensie kodeksu karnego), apolityczności (w rozumieniu braku celów ściśle politycznych) mógł ruch KOR ogarniać ludzi o różnych światopoglądach, postawach politycznych, zróżnicowanych pod względem stopnia negacji systemu politycznego PRL (A. Friszke, Kryzys nowej umowy

14 określonych, obowiązujących przepisów teoretycznie - tkwiła akceptacja dla porządku prawnego PRL. Taktyka zyskiwała popularność. Gdy rolnicy w Lisowie w województwie radomskim w dniu 10 września 1978 r. powołali Tymczasowy Komitet Niezależnego Związku Zawodowego Rolników 57, to jego założyciele za podstawę działania uznali artykuł 2 Konwencji nr 87 Międzynarodowej Organizacji Pracy oraz artykuł 22 Międzynarodowych Paktów Praw Obywatelskich i Politycznych. Cele Tymczasowego Komitetu Niezależnego Związku Zawodowego Rolników określono następująco: reprezentowanie indywidualnych rolników wobec władz, obrona zawodowych interesów rolników, a także obrona dyskryminowanych obywateli. Z kolei za podstawowe zasady działania Tymczasowy Komitet Niezależnego Związku Zawodowego Rolników przyjął niezależność od władz państwowych i partyjnych, samorządność i współdziałanie oraz solidarność rolników i robotników przemysłowych 58. Przedstawiciele władz uznali jednak działalność Komitetu za nielegalną i w odpowiedzi na jego założenie rozpoczęto ścisłą inwigilację inicjatorów. SB i MO podjęły działania wobec Kozłowskiego aż po doprowadzenie do prowokacji, oskarżając Kozłowskiego i jego sąsiada o pobicie współpracownika MO. KSS KOR, lubelskie pismo katolików Spotkania" i niezależni intelektualiści rozpoczęli akcję protestacyjną, pomimo to w dniu 1 lutego 1980 r. Jan Kozłowski został skazany przez Sąd Rejonowy w Rozwadowie na 2 lata więzienia, zaś jego sąsiad, Tadeusz Kolano na 1,5 roku. Lubelski Komitet Obrony Jana Kozłowskiego, osoby, które były zaangażowane w pisanie listów protestacyjnych i akcje ulotkowe dotknęły represje władz 59. Oczywiście wolne związki zawodowe nie mogły liczyć na rejestrację w rejestrze związków zawodowych prowadzonym przez CRZZ, co w szczególności oznaczało, że nie mogły one nabyć osobowości prawnej. W tej sytuacji ich działalność jako związku zawodowego w świetle obowiązujących przepisów nie była możliwa. ROPCiO Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela, który powstał 25 marca 1977 r. wiadomość o swoim powołaniu przekazał do Sejmu PRL i Episkopatu Polski w postaci Apelu do społeczeństwa. Powstanie ROPCiO nastąpiło trzy tygodnie po ratyfikowaniu przez Polskę Międzynarodowych Paktów Praw Obywatelskich i Politycznych (chociaż było społecznej", narodziny kultury niezależnej" - lata , w: Do i od socjalizmu: dwa przełomy w ciągu półwiecza w Polsce, pod red. A. Sicińskiego, Warszawa 1998, s ). 57 Poza TKNZZR powstawały w tym czasie inne chłopskie komitety (Tymczasowy Komitet Samoobrony Chłopskiej w gminie Milejów, następnie w Zbroszy Dużej, a także podobne komitety w innych miejscowościach), co związane było w szczególności z protestami przeciwko reformie ubezpieczeń społecznych rolników. Paradoksalnie - w związku z rysującymi się wyraźnie objawami kryzysu - był to już okres wycofywania się władz z polityki przyspieszonej socjalizacji na wsi z pierwszej połowy lat 70. Ustawa z 1977 r., wprowadzająca ubezpieczenie emerytalne rolników w zamian za przekazanie gospodarstwa już nie tylko Państwu, ale i następcom z kręgu rodziny (Dz. U. z 1977 r., Nr 32, poz. 140), jak pisze Stelmachowski, była już produktem nowego kursu [P. Czechowski, M. Korzycka-Iwanow, S. Prutis, A. Stelmachowski, Polskie prawo rolne na tle ustawodawstwa Unii Europejskiej, Warszawa 1997 wyd. II zm. (dodruk), s. 46; por. o ewolucji systemu ubezpieczeniowego, tamże, s. 129 i n.]. 58 Za: D. Cecuda, Leksykon opozycji politycznej , dz.cyt., s Jak wylicza autor, 23 maja zatrzymano piętnaście osób, 25 maja następne piętnaście, 26 maja przeszło pięćdziesiąt osób, zaś 29 maja 1980 r. Sąd Wojewódzki na rozprawie w Sandomierzu utrzymał wyrok w mocy i Kozłowski trafił do więzienia (D. Iwaneczko, Opór społeczny a władza w Polsce południowo-wschodniej , Warszawa 2005, s. 49).

15 wcześniej zapowiedziane przez bezdebitowe pismo U progu ). Ponadto ROPCiO starał się też inspirować działalność w środowisku robotniczym i z jego inicjatywy oraz pod wyraźnym wpływem działał, utworzony w Katowicach, Wolny Związek Zawodowy, założony przez Kazimierza Świtonia 60. Już sama nazwa Ruchu poniekąd zapowiadała taktykę. W kontekście niniejszych rozważań warto jedynie hasłowo przypomnieć takie akcje ROPCiO, jak m.in.: organizowanie w różnych miastach Polski tzw. Punktów Konsultacyjno-Informacyjnych (podkreśla się szczególną rolę Bogumiła Studzińskiego, radcy prawnego, dyżurującego w warszawskim PKI); wystosowanie l maja 1977 r. listu otwartego do Sejmu PRL w sprawie wolności sumienia i wyznania; opublikowanie w dniu 3 maja 1977 Deklaracja o wolności słowa (w której uzasadniono znaczenie wolności słowa dla całego społeczeństwa i wszystkich grup obywateli, a w dniu 18 maja 1977 r. przesłano marszałkowi Sejmu PRL wniosek postulujący opracowanie i uchwalenie ustawy o wolności słowa); zorganizowanie kampanii w sprawie ogłoszenia w Dzienniku Ustaw PRL, ratyfikowanych 3 marca przez Radę Państwa Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka i dostosowania do niej prawa krajowego PRL (kampanię tę zainicjowano 5 czerwca 1977, zaś odpowiedni wniosek do marszałka Sejmu skierowano 15 czerwca 1977 r.; jesienią 1977 r. przystąpiono do zbierania podpisów pod apelami Amnesty International o zwolnienie więźniów politycznych na całym świecie); przygotowanie oświadczenia na konferencję państw-sygnatariuszy Aktu Końcowego KBWE w Belgradzie, które odbyło się w październiku 1977 r. (w szczególności opowiedziano się w nim za rozliczeniem poszczególnych państw z zasady przestrzegania praw człowieka i obywatela) 61 itd. Trudno zgodzić się z Andrzejem Friszke, gdy stwierdza, że analizując różnice w sposobie myślenia działaczy korowskich i przywódców ROPCiO, trzeba zauważyć, że ci ostatni mniejsze znaczenie przywiązywali do zmian cząstkowych, takich jak poprawienie stanu praworządności, poszerzenie wolności słowa, usprawnienie systemu gospodarczego 62. Z wewnętrznych dokumentów polskiego MSW wynika, że w tych działaniach opozycji władze widziały przede wszystkim lustrzane odbicie własnych praktyk. Odwołania do przepisów prawa międzynarodowego czy krajowego uważano za działania, które po prostu maskują prawdziwe zamiary o charakterze politycznym. Na przykład w dokumencie z końca 1977 r. czytamy: Grupy KSS-KOR i ROPCziO kamuflując swe faktyczne cele polityczne głoszonymi hasłami walki z łamaniem praworządności, o zabezpieczeniu praw i wolności obywatelskich itp. faktycznie prowadzą działalność wymierzoną przeciwko polityce zewnętrznej i wewnętrznej państwa, a przez rozpowszechnianie w kraju i za granicą fałszywych wiadomości i tendencyjnie wypaczonych informacji i ocen zmierzając do zaktywizowania i skupienia różnych środowisk wokół głoszonych haseł oraz podejmowanych akcji, doprowadzenia do fermentu politycznego, skierowanego przeciwko władzom PRL 63. * * * 60 Za: D. Cecuda, Leksykon opozycji politycznej , Warszawa 1989, s ; szerzej: tamże. 61 Opis działań, patrz: A. Friszke, Opozycja polityczna w PRL, dz.cyt., s Na temat ROPCiO patrz przede wszystkim monografia: G. Waligóra, ROPCiO, Warszawa Por. także obszerny wybór źródeł na temat ROPCiO: Dokumenty uczestników Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela w Polsce , oprac. G. Waligóra, Kraków Szerzej: A. Friszke, Opozycja polityczna w PRL, dz.cyt., s IPN 0204/1405, t. 9, k Informacja dot.: działalności grup antypaństwowych w listopadzie i grudniu 1977 r. (podaję za: A. Friszke, Czas KOR-u. Jacek Kuroń a geneza Solidarności, Wydawnictwo Znak i ISP PAN, Kraków 2011, s. 316).

16 Przez cały czas istnienia KOR i KSS KOR prowadzono śledztwo w Biurze Śledczym MSW (w zasadzie dwa śledztwa rozdzielone amnestią w lipcu 1977 r.). W jego trakcie wszechstronnie badano niezgodność z prawem poszczególnych działań dysydentów. Stwierdzanie oczywistości prowadziło w sposób niezamierzony do efektów absurdalnych na przykład wtedy, gdy na wniosek prokuratora: Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk stwierdzał nielegalność druku oraz treść, która naruszała prawa PRL 64, czy wtedy, gdy władze stołeczne odpowiadały, że stowarzyszenie pod nazwą KSS KOR nie jest zarejestrowane, a wniosek o rejestrację nie wpłynął 65. Przykłady można mnożyć tym bardziej, że dyrektywy, które przekazywano prokuratorom w terenie, stawały się coraz bardziej wyrafinowane. Pośrednio potwierdzało to, iż proces sądowy za przynależność do nielegalnych organizacji traktowano jako ostateczność 66. Nic zatem dziwnego, że opozycjoniści mogli prowadzić gry prawem. Próba podsumowania Z perspektywy 30 lat możemy zaryzykować tezę, iż możliwość odwoływania się do praw obywatelskich przez grupy opozycjonistów jest dla nas informacją o zmianach w układzie władzy w bloku wschodnim. Prawna i moralna pułapka Helsinek nie byłaby możliwa bez zmian zachodzących w obrębie samego Bloku Wschodniego. Stosunek do obowiązujących przepisów prawa krajowego i międzynarodowego na pewno może być traktowany jako papierek lakmusowy. Władza, na której wymuszano przestrzeganie wskazanych powyżej przepisów, de facto słabła. Ponadto próba rekonstrukcji gier prawem prowadzonych przez dysydentów daje to materiał do rekonstrukcji swoistej sub-kultury prawnej Europy Środkowo- Wschodniej w czasach zimnej wojny. Gra prawem w 2 połowie lat 70. będzie jedynie uwerturą do prawdziwego starcia na tym polu w okresie od lata 1980 do grudnia 1981 roku. Jednakże nie można nie zauważyć, że zakreślenie granic strategii działań w ramach danego systemu prawa, odwoływanie się do tych, a nie innych aktów prawnych, postulaty określonych zmian obowiązujących przepisów pojawiły się już wcześniej - i, co więcej, nie były jedynie polską specyfiką. Delegitymizacja władz komunistycznych będzie postępować także dzięki graniu prawem. Prawo ustanowione przez niedemokratyczną władzę teoretycznie zatem pozbawione demokratycznej legitymacji będzie aż do 1989 roku wykorzystywane przez opozycję, która (przynajmniej w sferze deklaracji) pragnęła doprowadzić do demokratyzacji ustroju. W pewnym sensie rozmowy okrągłego stołu miały się stać ostatnia partią tej gry. Pamiętając o perspektywie międzynarodowej można jeszcze dodać, że zza opinii o prawie oczywiście przykładowych i wypowiadanych przez nieprawników wyłania się problem, który nie ogranicza się jedynie do okresu zimnej wojny. Eric Hobsbawm uważa, że z punktu widzenia demokratycznych państw - najlepszą metodą obalenia dyktatury jest wywieranie presji w taki sposób, aby one upadły same, a nie poprzez interwencję militarną zza granicy 67. Jak wiadomo, pytanie to po 1989 roku pozostaje aktualne. 64 Na przykładzie drugoobiegowego Zapisu (A. Friszke, Czas KOR-u. Jacek Kuroń a geneza Solidarności, Wydawnictwo Znak i ISP PAN, Kraków 2011, s. 317). 65 IPN 514/33, t. 2, k. 80 (podaję za: A. Friszke, Czas KOR-u, s. 316). 66 A. Friszke, Czas KOR-u. Jacek Kuroń a geneza Solidarności, Wydawnictwo Znak i ISP PAN, Kraków 2011, s E. Hobsbawm, On Empire: America, War, and Global Supremacy, Pantheon, New York 2008.