MATERIAŁY DO WYKŁADU OGÓLNOUNIWERSYTECKIEGO: Czy należy bać się gender? Płeć społeczno-kulturowa w ujęciu interdyscyplinarnym

Transkrypt

1 Dr hab.dorota Pankowska, prof. nadzw. MATERIAŁY DO WYKŁADU OGÓLNOUNIWERSYTECKIEGO: Czy należy bać się gender? Płeć społeczno-kulturowa w ujęciu interdyscyplinarnym Wykład 6: Jakie są konsekwencje stereotypizacji płci? Dyskryminacja i seksizm a androcentryzm Plan wykładu: 1.Stadia rozwoju w tworzeniu indywidualnej roli rodzajowej wg J.H.Block (cd. wykładu 5) 2.Przemiany systemu ról rodzajowych w kulturze zachodniej 3.(Dys)funkcjonalność stereotypów płci we współczesnym świecie 4.Pojęcie i rodzaje seksizmu. Seksizm a dyskryminacja płciowa 5.Konsekwencje androcentryzmu ETAPY ROZWOJU ROLI PŁCIOWEJ/RODZAJOWEJ WEDŁUG KONCEPCJI J.H.BLOCK I Stadium przedspołeczne rozróżnianie płci na podstawie zewnętrznych oznak (strój, fryzura), brak poczucia stałości płci, poczucie przynależności do określonej płci biologicznej II Stadium konformizmu aktywne zdobywanie informacji na temat płci społecznokulturowej, potrzeba dostosowywania się do oczekiwań społecznych w tym zakresie III Stadium sumienności konfrontacja własnych potrzeb, cech osobowości i doświadczeń ze społecznymi nakazami ról i stereotypami, pojawianie się wątpliwości, przeżywanie konfliktów IV Stadium autonomii zauważanie i akceptowanie żeńskich i męskich stron swojej osobowości, rozwijanie cech i zachowań przypisywanych stereotypowo płci przeciwnej V Stadium integracji wykształcenie indywidualnej roli harmonijnie łączącej męskie i kobiece wymiary własnej osobowości, elastyczne reagowanie na zmiany sytuacji życiowej przy wykorzystaniu całego potencjału własnej osobowości, osiągnięcie androgynii psychologicznej TYPIZACJA PŁCIOWA - przypisywanie kobietom i mężczyznom określonych ról i stereotypów płci, zgodnie z tradycyjnymi wzorcami oraz wychowywanie dziewczynek i chłopców do podjęcia tradycyjnych ról rodzajowych. ANDROGYNIA PSYCHOLOGICZNA - połączenie w osobowości jednostki atrybutów i cech (zwykle pozytywnych) przypisywanych zarówno kobietom, jak mężczyznom. Osoby androgyniczne łączą w sobie cechy psychiczne i sposoby zachowania charakterystyczne dla tradycyjnie pojmowanej męskości i kobiecości. W ich osobowościach jest miejsce zarówno na niezależność, jak i opiekuńczość, na agresywność i łagodność, stanowczość i uległość, racjonalność i uczuciowość. Według H. Markus, osoby płciowo stypizowane w pojęcie "ja" wbudowały społeczne schematy męskości bądź kobiecości, a więc gotową wiedzę o tym, jak powinni myśleć czuć i postępować "prawdziwi" mężczyźni i kobiety. W koncepcji "ja" androgynów współistnieją, uzupełniając się, oba te schematy i pozwalają im reagować w sposób dostosowany do sytuacji, np. wobec dziecka będą przejawiać troskliwość, wobec zadań instrumentalnych - aktywność i orientację na cel.

2 PRZEMIANY SYSTEMU RÓL RODZAJOWYCH W KULTURZE ZACHODNIEJ (w ujęciu teorii społeczno-konstruktywistycznych) ZMIANY SPOŁECZNE ZMIANY W SYSTEMIE RÓL POLITYCZNO-SPOŁECZNE: POLARYZACJA RODZAJU: -DEMOKRACJA -RUCHY EMACYPACYJNE I FEMINISTYCZNE mężczyzny; partnerstwo w relacjach) -POWSZECHNA EDUKACJA ESENCJALIZM BIOLOGICZNY: TECHNOLOGICZNO-GOSPODARCZE (osłabianie stereotypów, mniejsza presja NAUKA (kontrola nad płodnością) na dostosowywanie się, zróżnicowanie KOMUNIKACJA MIĘDZYKULTUROWA wariantów kobiecości i męskości) (dostęp do informacji, migracje, turystyka) poszerzanie się roli kobiecej, zmiany roli męskiej (osłabianie stereotypu macho, udomowienie ANDROCENTRYZM: tendencje równościowe (system prawny, poprawność polityczna, głos kobiet) (DYS)FUNKCJONALNOŚĆ D Y S ) F U N K C J O N A L N O Ś Ć STEREOTYPÓW WWE E WWSPÓŁCZESNYM S P Ó Ł C Z E S N Y M ŚŚWIECIE W I E C I E STEREOTYP KOBIETY RYNEK PRACY KARIERA ZAWODOWA KONFLIKT RÓL - PPRZECIĄŻENIE R Z E C I Ą Ż E N I E SFERA PUBLICZNA SYTUACJA MATERIALNA S T E R E O T Y P Ó W PPŁCI Ł C I SSTEREOTYP T E R E O T Y P MMĘŻCZYZNY Ę Ż C Z Y Z N Y RRELACJE E L A C J E I ZZWIĄZKI W I Ą Z K I OJCOSTWO I RODZINA DEZORIENTACJA ((NIEJASNOŚĆ N I E J A S N O Ś Ć I NNIESPÓJNOŚĆ I E S P Ó J N O Ś Ć RROLI) O L I ) ZDROWIE OOPÓR P Ó R PPRZED R Z E D ZZMIANĄ M I A N Ą MOŻLIWOŚCI PEŁNEGO ROZWOJU I SAMOREALIZACJI KRYTERIA SAMOOCENY I OCENY SPOŁECZNEJ (SEKSIZM) UTRWALANIE NIEADEKWATNEGO DO SYTUACJI SPOŁECZNEJ SYSTEMU RÓL PRZEKAZYWANEGO W PROCESIE SOCJALIZACJI SEKSIZM - wszelkie praktyki społeczne, które: - powodują stygmatyzację jednostki ze względu na jej płeć (przypisują jej właściwości zgodnie z kategorią rodzaju, do którego należy, a nie ze względu na indywidualne właściwości), - przyczyniają się do nierównego traktowania jednej grupy (np. nierówność wobec prawa, na rynku pracy), - ograniczają jednostkom i grupom szanse rozwoju (np. kobietom z uwagi na pryzmat androcentryzmu, obu płciom z uwagi na pryzmat rodzaju i esencjalizm biologiczny).

3 DYSKRYMINACJA - wszelkie formy nierównego traktowania ludzi (ze względu na płeć); BEZPOŚREDNIA - gdy jawnie gorzej traktuje się osoby lub grupy ze względu na przynależność do danej płci; POŚREDNIA - gdy pozornie neutralna polityka czy praktyka daje negatywny efekt dla osób należących do określonej płci. Wyróżnia się cztery poziomy występowania seksizmu: poziom indywidualny, społeczno-strukturalny, instytucjonalny i kulturowy. Seksizm indywidualny dotyczy jednostek i ich postaw wobec płci i rodzaju. O seksistowskich postawach można mówić na przykład wówczas, gdy ktoś przypisuje ludziom - tylko na podstawie zaklasyfikowania do grupy mężczyzn lub kobiet - cechy stereotypowo wiązane z płcią. Szczególnie krzywdzące jest przypisywanie takich cech, które mają negatywne konotacje (małe kompetencje intelektualne, intryganctwo, gadatliwość, nadmierna emocjonalność w przypadku kobiet, czy agresja w przypadku mężczyzn), bądź gdy niesprawiedliwie traktuje się konkretne kobiety lub mężczyzn z uwagi na uwewnętrznione stereotypy (np. nie dopuszcza się do rozmowy kwalifikacyjnej kandydatki do "męskiego" zawodu czy awansuje się mężczyznę o niższych kompetencjach na kierownicze stanowisko, mimo iż bardziej na awans zasługuje kobieta). Seksizm społeczno-strukturalny wiąże się ze statusem przypisywanym partnerowi interakcji w zależności od jego płci i jest manifestowany w relacjach interpersonalnych i grupowych. Czasem status instytucjonalny nakłada się na status wynikający z płci, albo go wzmacniając (kierownik - podwładna, profesor - studentka), albo w jakimś stopniu niwelując (nauczycielka i uczeń, szefowa i pracownik). Jednak zdarza się, że kobiety o wyższym statusie instytucjonalnym, reprezentując zachowania charakterystyczne dla swojej dominującej pozycji, postrzegane są przez otoczenie negatywnie, zwłaszcza jeśli kierują mężczyznami. Z kolei mężczyźni manifestujący zachowania podporządkowane wobec kobiet o wyższym statusie postrzegani są jako mniej atrakcyjni niż wówczas, jeśli takie same zachowania demonstrują wobec przełożonego-mężczyzny. Seksizm zinstytucjonalizowany to przejawy dyskryminacji ze względu na płeć występujące w instytucjach - w ich strukturze, organizacji, ideologii, czy utrwalonych tradycją, często nieuświadomionych wzorcach zachowań. Seksizm instytucjonalny wiązany jest przede wszystkim z nierównością kobiet i mężczyzn na rynku pracy (np. segregacja zawodowa, dyskryminacja płacowa, polityka zatrudniania preferująca jedną z płci, nierówne szanse awansu kobiet i mężczyzn, niedostosowanie środowiska pracy do szczególnych potrzeb jednej z płci - np. kobiet mających małe dzieci, molestowanie seksualne w miejscu pracy, itp.). Jednak może występować i w innych obszarach społecznego funkcjonowania. Wszędzie tam, gdzie zgodnie z prawem i zasadami działania różnych instytucji kobiety lub mężczyźni nie mają równych możliwości i szans, można mówić o seksizmie zinstytucjonalizowanym. Ma on miejsce zarówno wówczas, gdy kobiety nie mają pełni praw politycznych (wyborczych, majątkowych, do edukacji, pracy) lub gdy różnicuje się sposób traktowania ludzi przez instytucję w zależności od płci, np. w instytucjach religijnych, sądach, szkołach. Np. obszary seksizmu na rynku pracy: Przejawy nierówności na rynku pracy (dyskryminacja głównie kobiet) segregacja zawodowa, dyskryminacja płacowa, emerytalna, polityka zatrudniania preferująca jedną z płci, nierówne szanse awansu kobiet i mężczyzn, niedostosowanie środowiska pracy do szczególnych potrzeb jednej z płci, molestowanie seksualne w miejscu pracy Seksizm kulturowy to przede wszystkim jawne i ukryte założenia na temat płci i rodzaju, rozpowszechnione w danym społeczeństwie i wywierające wpływ na zachowanie członków danej kultury. Te przekonania i wynikające z nich praktyki społeczne tworzą i podtrzymują nierówności. Seksizm kulturowy jest znaczeniowo kategorią najszerszą, bo zawiera w sobie i generuje pozostałe rodzaje seksizmu:

4 -przekazywane w procesie socjalizacji widzenie świata płci, charakterystyczne dla danej kultury, wpływa na indywidualne postawy wobec rodzaju (seksizm indywidualny) i zachowania wobec partnerów interakcji oparte na typizacji płciowej (seksizm społeczno-strukturalny), -społeczno-kulturowe uprawomocnienia nierówności (religia, nauka, tradycja) umacniają polaryzację rodzajów i androcentryzm na poziomie indywidualnym i ogólnospołecznym, wpływając na zasady funkcjonowania instytucji (seksizm instytucjonalny). / Unger i Saundra, 2002, s / Zakres zjawiska obrzezania kobiet Ogólna liczba (wg ONZ) ok. 130 mln, co roku ok. 2-3 mln Powyżej 90% - Somalia (98%!), Gwinea, Dżibuti, Egipt 88-89% - Erytrea, Mali, Sierra Leone, Sudan Ok. 75% - Gambia, Burkina Faso, Etiopia Ok. 2/3 Mauretania, Liberia 50% - Gwinea-Bissau Ok. 40% - Czad, Wybrzeże Kości Słoniowej Ok. 25% - Kenia, Nigeria, Senegal, Republika Środkowoafrykańska, Jemen Mniejszy odsetek: Tanzania, Benin, Irak, Ghana, Togo, Niger, Kamerun, Uganda Przemoc wobec kobiet Gwałty (wojenne i inne, np. Indie) Zabójstwa partnerek (żon) Zabójstwa honorowe Kary więzienia, chłosty, czasem śmierci za nieprzestrzeganie prawa szariatu (ubiór, kontakty z mężczyznami) Handel kobietami, zmuszanie do prostytucji Przymusowe małżeństwa, także nieletnich (np. Jemen - ok. 50% dziewcząt poniżej 17 r.ż.) Przemoc ekonomiczna (nieodpłatna praca, zależność ekonomiczna) Androcentryzm a dyskryminacja kobiet (i mężczyzn) KONSEKWENCJE ANDROCENTRYZMU Męska dominacja Świat społeczny lepiej przystosowany do potrzeb mężczyzn Patriarchalny model społeczeństwa Dyskryminacja kobiet (bezpośrednia, pośrednia) i w pewnych zakresach - mężczyzn Uzasadnienia (uprawomocnienia): np. religie, nauka (teorie biologiczne), tradycja role, stereotypy, normy kulturowe, ideologie (konserwatyzm, mizoginizm) Mizoginizm/mizoginia (wg Davida D.Gilmore a, Mizoginia czyli męska choroba, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2003, s.20-21): Irracjonalny strach przed kobietami lub nienawiść do nich (a także uczucie wrogości, odrazy lub wstrętu), wyrażające się w konkretnym zachowaniu (np. w rytuałach, literaturze, głoszonych poglądach, odnoszeniu się do kobiet, w tym różnych formach przemocy).

5 Więcej informacji na temat seksizmu, dyskryminacji (poza pozycjami podanymi w programie wykładu), np.: Kobiety w Polsce 2003,Raport Centrum Praw Kobiet. Warszawa 2004; Wpływ procesu prywatyzacji na położenie kobiet: Kobiety polskie w gospodarce okresu transformacji. Raport z badań. Centrum Praw Kobiet. Warszawa 2000; W drodze do Unii Europejskiej. Przewodniczka nie tylko dla kobiet. Fundacja im. H. Bölla. Warszawa 2002; Małgorzata Fuszara [red.] Kobiety w Polsce na przełomie wieków. Nowy kontrakt płci? Instytut Spraw Publicznych. Warszawa 2002; Sylwia Spurek. Kobiety, partie, wybory. Centrum Praw Kobiet. Łódź To jest w naszych rękach. Stop Przemocy Wobec Kobiet, Raport Amnesty International 2004 r. Raport Harvard Humanitarian Initiative w 2011 r. Bruno Bettelheim: Rany symboliczne. Rytuały inicjacji i zazdrość męska. Warszawa l989r. Mbiti John S., Afrykańskie religie i filozofia, Warszawa 1980r. Choszcz Kinga, Moja Afryka, Warszawa 2008 Faludi S., Reakcja. Niewypowiedziana wojna przeciw kobietom, Czarna Owca, Warszawa 2013 OPOWIEŚCI KOBIET Z RÓŻNYCH KRAJÓW: Dirie Waris, Kwiat Pustyni. Z namiotu nomadów do Nowego Jorku, Warszawa 1999 r. (jest również film Kwiat pustyni sfabularyzowana historia Waris Dirie) Dirie Waris, Milborn C., Przełamać tabu, Świat Książki, Warszawa 2005 Abdi Nura,Linder L.G., Łzy na piasku. Świat Książki, Warszawa 2005 Tortajada Ana, Zdławiony krzyk, Amber, Warszawa 2001 Zoja, Follain J., Cristofari R., Piekło kobiet w Afganistanie, Świat Książki, Warszawa 2003 Leila, Musiałam być posłuszna, Świat Książki, Warszawa 2006 Informacje na temat przeciwdziałania dyskryminacji: Antydyskryminacja. Pakiet edukacyjny, Warszawa Cieślikowska, D., Przeciwdziałanie dyskryminacji, [w:] Edukacja antydyskryminacyjna. Podręcznik trenerski (red. Maja Branka, Dominika Cieślikowska), Kraków Jak zorganizować wydarzenie antydyskryminacyjne. Podręcznik działań w społecznościach lokalnych, Warszawa Łodziński S., Równość i różnica. Mniejszości narodowe w porządku demokratycznym w Polsce po 1989 roku, Warszawa Przeciwdziałanie dyskryminacji. Pakiet edukacyjny dla trenerów i trenerek, Warszawa Dyskryminacja ze względu na płeć i jej przeciwdziałanie. Przezwyciężanie barier na drodze ku równości kobiet i mężczyzn. Warszawa 2004 (publikacja powstała w Sekretariacie Pełnomocnika Rządu do Spraw Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn)

6