Społeczne wyzwania współczesnych państw. Redakcja naukowa Dorota Gizicka

Transkrypt

1 Społeczne wyzwania współczesnych państw Redakcja naukowa Dorota Gizicka Lublin 2011

2 Seria Wydawnicza Studia Sądecko-Lubelskie Recenzja dr hab. Paweł Kawalec, prof. KUL Opracowanie techniczne i okładka Anna Kowalczyk Instytut Sądecko-Lubelski, Lublin 2011 ISBN Instytut Sądecko-Lubelski ul. Koncertowa 7/22, Lublin tel. (48 81) Druk ELPIL Siedlce, Artyleryjska 11

3 Spis treści Dorota Gizicka Wprowadzenie 5 Leszek Kusak Człowiek i państwo w obliczu globalizacji 7 Piotr Bartula Testamentowa teoria sprawiedliwości 19 Janusz Biernat Państwo narodowe czy obywatelskie Państwo obywateli 27 Kinga Machowicz Sądowa praktyka w zakresie ochrony praw człowieka w Polsce wobec transformacji ustrojowej 39 Beata Piotrowska Wystąpienie do państwa członkowskiego Unii Europejskiej o przekazanie osoby ściganej na podstawie europejskiego nakazu aresztowania na tle orzecznictwa sądów polskich wybrane zagadnienia 49 Przemysław Polak, Jędrzej Wieczorkowski Państwo w wirtualnym świecie Internetu 57 Krystyna Celarek Szczególna rola państwa w rozwoju społeczeństwa informacyjnego.plan Informatyzacji Państwa 67 Piotr Borkowski Rozwój technologii informacyjnych jako źródło zagrożeń dla bezpieczeństwa współczesnego państwa 79 Paweł Dziekański Rola samorządu terytorialnego w kreowaniu rozwoju lokalnego i regionalnego 87

4 Monika Paciorek Unia Europejska Państwo Samorząd. Utylitarny wymiar relacji na przykładzie wdrażania funduszy unijnych 99 Marta Makuch Zarys społecznych problemów państw w XXI wieku 107 Joanna Wyleżałek Znaczenie procesu socjalizacji dla kształtowania świadomości globalnej. Możliwości i bariery 119 Alina Zenkovich Rola państwa w przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu 131 Nota o autorach 141

5 Wprowadzenie Państwo stanowi przedmiot zainteresowania różnych nauk społecznych. Człowiek potrzebuje innych by móc urzeczywistniać swoje potrzeby, rozwijać się i w pełni korzystać ze wspólnoty. To naturalne podejście do życia w społeczności politycznej państwie, stało się podstawowym elementem składowym filozofii Arystotelesa. Współcześnie państwo utożsamiane jest z przymusową makrostrukturą społeczną, złożoną ze współzależnych grup o różnych interesach, która w granicach terytorialnych ustanawia suwerenne prawo oraz sprawuje władzę. Wydaje się jednak, że zaprezentowane podejścia nie pozostają względem siebie w całkowitej sprzeczności. W obu przypadkach zasadniczym celem działań politycznych jest dobro człowieka, obywatela. Jedną z dwóch głównych funkcji państwa są te, które dotyczą kwestii wewnętrznych. Dotykają one wielu zróżnicowanych lecz podstawowych kwestii, które decydują o jakości życia jednostek, poszczególnych grup społecznych, jak i całego społeczeństwa. Państwo jako duża grupa społeczna musi więc uwzględniać potrzeby wszystkich obywateli, związane z realizacja zasady dobra wspólnego. Katalog owych funkcji jest niezwykle szeroki. Najistotniejsze z nich związane są przede wszystkim z zapewnieniem porządku i bezpieczeństwa publicznego. Konieczne jest także wspomaganie socjalne osób wymagających pomocy. Niezwykle ważne zadanie stojące przed państwem to tworzenie warunków rozwoju cywilizacyjnego: gospodarczego, edukacyjnego, kulturalnego, zarówno na poziomie lokalnym, narodowym, jak i globalnym. Jakim zatem problemom społecznym musi dzisiaj sprostać państwo? Jak gwarantować podstawowe prawa jednostce i społeczeństwu? W jaki sposób efektywnie podejmować nowe wyzwania, które występują we współczesnym świecie, jednoznacznie wpływając na społeczną politykę państwa. Podobnych pytań można stawiać znacznie więcej. Autorzy artykułów zawartych w niniejszej publikacji nakreślają kilka poważnych wyzwań, jakie stoją przed współczesnym państwem w zakresie społecznym. Prezentowane opracowania podejmują tytułową problematykę w sposób wielowymiarowy. Stąd też w pracy znalazły się zagadnienia związane z filozofią, socjologią, prawem, zarządzaniem. Poszczególne artykuły tworzą jednak wzajemnie uzupełniająca się całość. Społeczne wyzwania przed którymi stoi państwo są bowiem niezwykle złożone. Należy więc podchodzić do nich w sposób interdyscyplinarny. Pierwszy tekst autorstwa Leszka Kusaka, podejmuje refleksję nad globalizacją. Autor dostrzega i wskazuje na zagrożenia z nią związane oraz podejmuje próbę nakreślenia kierunku i tempa zmian społecznych, w tym w ramach państwa. Autor

6 drugiego tekstu, Piotr Bartula, przybliża projekt związany z rozwiązaniem problemu udziału poszkodowanych w decydowaniu o losie krzywdzicieli. Sens owego konceptu tkwi w rozporządzaniu losem kata przez ofiarę lub jej najbliższe otoczenie. Janusz Biernat w bardzo praktyczny sposób analizuje państwo z perspektywy dobrze funkcjonującej organizacji. Zasadniczym celem prowadzonych działań politycznych powinna stać się zasada dobrego rządzenia (Good Governance). Dwa kolejne teksty, autorstwa Kingi Machowicz oraz Beaty Piotrowskiej, pokazują kwestie dotyczące praw człowieka. Owa analiza nakreśla praktyczny sposób realizacji tych wartości w polskim systemie prawnym. Tematykę znaczenia i roli procesów informatycznych dla funkcjonowania jednostki, społeczeństwa i państwa podnosi kolejnych trzech autorów. Przemysław Polak wraz z Jędrzejem Wieczorkowskim wskazują na realnie wzrastającą rolę Internetu w przestrzeni publicznej. Krystyna Celarek pokazuje efekty działania konkretnego instrumentu informatycznego, wykorzystywanego w Polsce na potrzeby administracji rożnego szczebla. Problem zagrożeń związanych z bezpieczeństwem podnosi Piotr Borkowski. Wzrastająca liczba przestępstw z wykorzystaniem cyberprzestrzeni uświadamia potrzebę wdrażania nowoczesnych zabezpieczeń. Teksty Pawła Dziekańskego i Moniki Paciorek nawiązują w treści do problematyki samorządowej. W pierwszym z nich dostrzega się rolę efektywnej polityki informacyjnej dla społeczności lokalnych. W drugim zaś, podnoszona jest kwestia znaczenia funduszy europejskich i ich efektów dla regionów. Trzy ostatnie artykuły podejmują zagadnienia związane ze społecznymi wyzwaniami z którymi współczesne państwo musi zmagać się na co dzień. Marta Makuch podnosi problemy z jakimi ludzkość zmaga się od wieków. Dotyczy to zwłaszcza ubóstwa, które staje się problemem w coraz większej ilości państw. Joanna Wyleżałek skupia uwagę na wpływie socjalizacji na rozwój współczesnego społeczeństwa w wymiarze lokalnym i globalnym. Alina Zenkovych wskazuje na negatywny wpływ wykluczenia społecznego dla jednostek i całych społeczeństw. Problem ten wyraźnie różnicuje poszczególne państwa. Publikacja skierowana jest do wszystkich zainteresowanych aktualnymi problemami współczesnych państw. Zaprezentowane w książce społeczne wyzwania, z jakimi zmaga się jednostka i społeczeństwo wyraźnie wskazują na konieczność efektywnego rozwiązywania wielu złożonych problemów przez instytucje i organy państwa. Wydaje się, że wielowymiarowość i złożoność współczesnych, społecznych problemów wymaga podjęcia debaty przez przedstawicieli różnych dyscyplin. Stąd też, dzięki zebraniu tekstów różnych specjalistów książka proponuje interdyscyplinarną refleksję w tytułowym zakresie. Dopełnieniem analiz zawartych w niniejszej publikacji są zagadnienia podjęte w monografii obejmującej artykuły dotykające politycznych wyzwań przed którymi stoją współczesne państwa: Wojciech Gizicki, (red.), Polityczne wyzwania współczesnych państw, T. 1 i 2, Toruń Dorota Gizicka

7 Leszek Kusak Człowiek i państwo w obliczu globalizacji (Kilka uwag z perspektywy filozoficzno historycznej) Wprowadzenie Globalizacja ma długą już historię. Różne jej przejawy i aspekty były odnotowywane i dyskutowane co najmniej od czasu wielkich odkryć geograficznych i wynalezienia druku. Nie sposób jednak zaprzeczyć, że dopiero w naszej epoce, począwszy od lat sześćdziesiątych XX wieku, globalizacja stała się przedmiotem systematycznych badań i analiz prowadzonych przez ekonomistów i historyków, politologów i socjologów, specjalistów z dziedziny antropologii i filozofii. Prowadzone na szeroką skalę badania pokazują, że globalizacja stwarza szanse dynamicznego rozwoju różnych dziedzin życia gospodarczego i społecznego, otwiera też nowe, nieznane wcześniej możliwości transformacji naszego świata. Refleksja nad globalizacją ujawnia zarazem złożoność badanego zjawiska, nieprzewidywalność różnorodnych procesów, możliwość wystąpienia nieoczekiwanych lub dotąd nieznanych, a groźnych dla ludzkości, narodów, wspólnot lokalnych, czy też nawet jednostek, konsekwencji globalnych zmian. Bilans zysków i strat, pozytywnych i negatywnych konsekwencji globalizacji, jest trudny do oszacowania. Pesymiści wskazują przede wszystkim na zagrożenia, nie doceniając zmian pozytywnych; optymiści koncentrują swoją uwagę na szansach rozwojowych, bagatelizując zagrożenia. Wydaje się, że w dyskusji tej powinni zaznaczyć swoją obecność również realiści, czyli ci, którzy zdają sobie sprawę, że od globalizacji prawdopodobnie nie ma już odwrotu 1 i dlatego właśnie należy zadbać o to, by przyniosła ona przede wszystkim pozytywne skutki, zaś związane z nią zagrożenia zostały ograniczone do minimum. Prezentowana praca wedle najlepszych intencji jej autora wpisuje się w realistyczny nurt refleksji nad globalizacją. Jest w niej mowa o odległych początkach globalizacji, o analogiach między przeszłością i teraźniejszością, o zagrożeniach, 1 G. Kołodko w Wędrującym świecie nie wyklucza możliwości odejścia od globalizacji i powrotu do status quo ante. Choć nam współczesnym wydaje się, że globalizacja, jak tocząca się lawina, jest nie do powstrzymania,, nie można dać się zwieść sile jej uderzenia. W wymiarze historycznym bowiem różne już wiały wiatry i wcale nie jest powiedziane, że nie raz jeszcze nie zmienią one kierunku. (...) Wystarczy tylko, że zbiegną się określone zjawiska i tendencje ze sfery ekonomicznej, kulturowej i politycznej, a tok dziejów może wejść w kolejny zakręt, odwracając się od dotychczas dominującego megatrendu globalizacji. G. Kołodko, Wędrujący świat, Warszawa 2008, s. 122.

8 8 LESZEK KUSAK jakie niesie z sobą współczesna globalizacja oraz o znaczeniu refleksji nad rzeczywistością dla określania kierunku i tempa zmian społecznych. Zapomniana historia globalizacji Historię globalizacji najczęściej rozpoczyna się od epoki wielkich odkryć geograficznych i wynalezienia druku czyli od epoki Odrodzenia. Jest wiele argumentów, które przemawiają za takim właśnie ujęciem. Niebywałe poszerzenie granic znanego do owych czasów świata, rewolucja w komunikacji społecznej, dynamiczny rozwój handlu międzynarodowego, dyfuzja kultur wszystkie te zjawiska, charakterystyczne dla globalizacji, wystąpiły w tym właśnie czasie i na niespotykaną wcześniej skalę. Analiza dziejów naszego kręgu kulturowego uzasadnia jednak dalej idącą tezę, że początki procesu zagęszczania i intensyfikowania się powiązań i zależności ekonomicznych, finansowych, politycznych, militarnych, kulturowych i ideologicznych, prowadzące do wykształcenia się więzi społecznych i tożsamości w skali ponadlokalnej i ponadnarodowej, miały miejsce już w czasach starożytnych i ściśle wiążą się z podbojami Aleksandra Wielkiego. Stworzone przez niego imperium, rozciągające się od Dunaju po Indie, pod wieloma względami stanowiło laboratorium, w którym po raz pierwszy testowane były wady i zalety procesu globalizacji 2. Choć po śmierci Aleksandra Wielkiego rozpadło się ono na trzy monarchie (państwo Ptolemeuszów, państwo Seleukidów, państwo Antygonidów), to zainicjowane przez macedońskiego wodza procesy zmian w sferze polityki, gospodarki i kultury nie zostały zahamowane, lecz toczyły się dalej, z coraz większą intensywnością, zgodnie ze swoją własną, wewnętrzna logiką. Globalizację epoki starożytnej najłatwiej jest uchwycić opisując zmiany, które w wyniku działań Aleksandra Wielkiego nastąpiły w sferze: 1) politycznej, 2) ekonomicznej i 3) społeczno kulturowej. Ad. 1) Kluczową zmianą w życiu politycznym była zmiana, dominującego do tej pory wśród Greków, modelu państwa, zmierzch epoki polis. Z pozorów sądząc można by uważać, że ustrój greckiej polis w III wieku p.n.e. nie uległ jeszcze żadnym zmianom. Miała ona nadal swe Zgromadzenie Ludowe, swą Radę i swoich urzędników, zżerały ją podobne do dawnych finansowe kłopoty i spory wewnętrzne. 2 Podboje Aleksandra zapoczątkowały tak zwany okres hellenistyczny, trwający od jego śmierci w 323 roku p.n.e. do 31 roku p.n.e. W tym czasie kultura grecka rozprzestrzeniła się w północnej Afryce i południowo-zachodniej Azji, pozostawiając swe ślady w Egipcie, Libii, Iraku, Iranie, Afganistanie, Pakistanie i wielu innych państwach. Połączenie kultur Greków, Persów i innych narodów miało wpływ na wszelkie przejawy życia: język, sposób sprawowania władzy, sztukę, literaturę i religię. Zmieniło się prawie wszystko. Można bez przesady powiedzieć, że ta epoka była pierwszym, ogromnym krokiem w stronę kultury ponadnarodowej. C. Alexander, Starożytna Grecja, część III, Aleksander Zdobywca, w: National Geographic Polska, nr. 3(6), marzec 2000, s. 36.

9 CZŁOWIEK I PAŃSTWO W OBLICZU GLOBALIZACJI 9 W rzeczywistości jednak zmieniło się bardzo dużo, a zmieniło się głównie dlatego, że aktualne życie polityczne miasta, to, w którym wszyscy obywatele mogli na równi uczestniczyć, niewiele już znaczyło i mało kogo jeszcze interesowało 3. Aby zrozumieć wagę tego wydarzenia, przypomnieć należy rolę, jaką spełniała polis w życiu społeczno politycznym Greków. Polis narodziła się w VII wieku p.n.e., ale rozpowszechniła się dopiero w V wieku p.n.e. Grecki termin polis tłumaczony jest najczęściej jako miasto-państwo. Tłumaczenie to sugeruje, że mamy do czynienia z państwem pojmowanym jako aparat władzy oraz, że najważniejsza cechą tego typu państwa jest niewielki obszar i proporcjonalnie niewielka liczba obywateli. Jest to intuicja podwójnie nietrafna. Jak podkreślają znawcy świata antycznego cechą wyróżniającą polis był specyficzny sposób sprawowania władzy. Polis było suwerenną wspólnotą obywateli, którzy sami się rządzą nie tworząc struktur państwowych odrębnych od społeczeństwa i pretendujących do reprezentowania jego interesów 4. Podstawowe decyzje podejmowało Zgromadzenie wszystkich obywateli wchodzących w skład wspólnoty. W celu sprawowania władzy powoływano urzędników na czas ograniczony, którzy po upływie kadencji byli zastępowani przez inne osoby. Władza krążyła wśród obywateli 5. Nie dochodziło więc do ukształtowania się struktur biurokratycznych. Konsekwencją tego swoistego rozproszenia władzy było, niespotykane gdzie indziej, zaangażowanie obywateli polis w życie polityczne, głęboka wiedza na temat mechanizmów społecznych i wysoki poziom utożsamiania się z państwem. Obywatel polis czuł się w swoim państwie podmiotem władzy, identyfikował się ze swoją polis i dzięki polis mógł się realizować 6. Znaczenie polis potęgował fakt, iż była ona wspólnotą nie tylko polityczną, lecz także religijną. Każda polis czciła swoich własnych bogów, miała swoje święta, ołtarze i posągi. Wygnanie z polis lub zerwanie z nią oznaczało utratę opieki rodzimych bóstw, do których nie można się było zwracać indywidualnie, bez pośrednictwa kapłanów, czy też odprawianych zbiorowo rytuałów. Identyfikacja z polis była podstawową formą identyfikacji każdego Greka. Dopiero w drugiej kolejności manifestował on poczucie wspólnoty z tymi wszystkimi, którzy mówili greckimi dialektami, odwoływali się do Homera, uczestniczyli w igrzyskach, mieli tę samą kulturę. Świadomość ta nie zacierała bynajmniej przywiązania Greka do jego własnej polis, ani nie zmniejszała jego zaangażowanie 3 A. Świderkówna, Hellenika. Wizerunek epoki od Aleksandra do Augusta, Warszawa 1978, s B. Bravo, E. Wipszycka, Historia starożytnych Greków, Warszawa 1988, t. 1., s Krąg osób sprawujących władzę w praktyce był nieco węższy. W wyborach istotna rolę odgrywało bowiem bogactwo, popularność, czy też pochodzenie kandydata. W polis rzadko domagano się równości. Od zamożniejszych wymagano więcej i na wojnie, i w czasie pokoju, uważano też za naturalne, że będą mieli więcej do powiedzenia w sprawach publicznych. B. Bravo, E. Wipszycka, Historia starożytnych Greków, wyd. cyt., s Sytuacja ta jaskrawo kontrastuje z życiem obywateli despotycznych państw Wschodu, którzy w ogóle nie uczestniczyli w życiu politycznym, nie rozumieli jego mechanizmów i nie mieli żadnego wpływu na decyzje podejmowane przez swoich władców.

10 10 LESZEK KUSAK w jej wewnętrzne sprawy. Współistnienie dwóch horyzontów, węższego polis i szerszego wspólnoty panhelleńskiej, stanowi istotną cechę greckiej mentalności owych czasów 7. Podboje Aleksandra Wielkiego pozbawiły suwerenności greckie miasta-państwa. Stały się one jednym z elementów imperium obejmującego wielką ilość narodów i plemion, miast i wsi. Żywioł grecki stopniowo tracił swą dominującą rolę. Zasadniczo zmienił się ustrój polityczny, charakter władzy i sposób jej sprawowania. Demokracja bezpośrednia musiała ustąpić miejsca monarchii. Najistotniejsze decyzje nie podejmowali już obywatele, lecz król, który dysponował państwem bez żadnych ograniczeń. Pojawiła się władza o charakterze ponadnarodowym, ponadregionalnym. Wspólnota panhelleńska zaczęła rozpływać się we wspólnocie panhellenistycznej. Ad. 2) Schyłek IV wieku p.n.e. i III wiek p.n.e. to okres szczególnie szybkich i głębokich zmian ekonomicznych, które dokonywały się na terenie imperium Aleksandra Wielkiego (przekształconego w trzy konkurujące ze sobą monarchie). Zmiany te odnotowują liczni świadkowie tych wydarzeń: historycy i pisarze, filozofowie i kronikarze dziejów. Komentarze współczesnych historyków opisujących procesy gospodarcze epoki starożytnej są zgodne: w pewnym sensie można mówić w tym czasie o gospodarce i handlu światowym. Lista zjawisk, będących świadectwem globalizacji życia gospodarczego antyku, jest długa: a) nastąpił ogromny wzrost produkcji warsztatów rzemieślniczych i manufaktur, działających przede wszystkim na wschodzie imperium i produkujących głównie na eksport; b) ogromnie wzrosło wydobycie surowców kopalnych, pochodzących ze złóż udostępnionych na terenach wschodnich imperium; c) na nie notowaną wcześniej skalę wzrosła produkcja rolnicza, w znaczącej części przeznaczana na eksport; d) niebywale rozwinęła się infrastruktura transportowa (powstały nowe drogi, miasta, porty, latarnie morskie, itd.); e) na wielką skalę rozwinął się handel; f) powstała gęsta sieć mennic i zalążki systemu bankowego (do obiegu trafiły bowiem nagromadzone przez Persów wielkie ilości kruszców szlachetnych); g) na ogromnych obszarach części wschodniej imperium pojawiła się gospodarka towarowo pieniężna, wypierając utrzymującą się od tysiącleci gospodarkę naturalną; h) dzięki otwarciu się świata i nieskrępowanemu przepływowi myśli uwidocznił się szybki postęp w dziedzinie techniki i technologii produkcji; i) konkurencja międzynarodowa w sferze gospodarki i handlu osiągnęła nieznany wcześniej poziom 8. 7 B. Bravo, E. Wipszycka, Historia starożytnych Greków, wyd. cyt., s Paradoksem jest, że konkurencji tej nie sprostali ci, których podboje doprowadziły do powstania imperium, czyli Macedończycy i Grecy. Początkowo wprawdzie i oni przeżywali okres gospo-

11 CZŁOWIEK I PAŃSTWO W OBLICZU GLOBALIZACJI 11 Ad. 3) Ze zmianami politycznymi i ekonomicznymi ściśle związane były zmiany społeczno kulturowe, odnotowywane w dziełach filozofów i kronikarzy tej epoki i opisywane przez współczesnych nam historyków, socjologów i politologów, zajmujących się badaniem antyku. Wymieńmy przynajmniej kilka najistotniejszych zjawisk i procesów charakterystycznych dla czasów Aleksandra Wielkiego: a) jednolita, grecka w swym charakterze kultura helleńska ustąpiła miejsca synkretycznej kulturze hellenistycznej, obejmującej i scalającej w jedną całość religie, bogów, idee i obyczaje ludzi z odległych nieraz stron świata, których do tej pory nie wiązało ze sobą nic, poza (niekiedy kwestionowaną przez Greków i Macedończyków) przynależnością do tego samego gatunku istot 9 ; b) spoiwem łączącym tę nową całość nie były już więzy pokrewieństwa, narodowość, poczucie panhelleńskiej wspólnoty, lecz uniwersalny system wartości, praw, obyczajów i zasad narzuconych przez kosmopolityczną władzę; c) w imperium tożsamość plemienna i narodowa stopniowo ustępowała identyfikacji ze społeczeństwem globalnym, obejmującym wszystkich obywateli (czy nawet mieszkańców) nowego państwa (zjawisko widoczne zwłaszcza w okresie imperium rzymskiego); d) przejawem postępującego procesu integracji było wykształcenie się nowego języka greckiego, zwanego wspólnym (koine), którym posługiwano się na terenie całego imperium, szczególnie zaś w miastach; darczej prosperity, ożywiła się produkcja towarowa i handel. Krótkotrwała pomyślność wkrótce jednak ustąpiła miejsca stagnacji gospodarczej. Bogaty w surowce i tanią siłę roboczą Wschód zaczął dystansować pozbawiona tych atutów Grecję. Okres wielkiego wzrostu gospodarczego i dynamicznego rozwoju społeczno ekonomicznego na terenach podbitych przez Aleksandra Wielkiego zakończył się ok. 200 roku p.n.e. w wyniku załamania spowodowanego bizantyjskim stylem życia władców, nadmiernymi wydatkami na wojny i klęskami nieurodzaju (związanymi m.in. z monokulturą). Globalny kryzys gospodarczy nie trwał jednak długo. Kolejny okres szybkiego rozwoju ziemie te zawdzięczały już Rzymianom. 9 Proces ten był oczywiście rozciągnięty w czasie. Zmiany napotykały na opór, przede wszystkim ze strony przekonanych o swojej wyższości Macedończyków i Greków. Symptomatyczna jest postawa tych pierwszych, którzy nie wahali się nawet otwarcie krytykować Aleksandra za jego nadmierną tolerancję dla obcych ludzi, odmiennych religii, obyczajów, czy też stylu życia. Jedną z takich potyczek opisuje Flawiusz Arian: W wojsku już od pewnego czasu odzywały się częste głosy niezadowolenia, że nieraz już ich zawiódł, czy to nakładając strój perski (...), czy to uzbrajając barbarzyńskich epigonów na sposób macedoński, czy wreszcie zaszeregowując obcoplemiennych jeźdźców do gwardii królewskiej. Flawiusz Arian, Wyprawa Aleksandra Wielkiego, Wrocław 2004, s Mimo krytyki Aleksander Wielki nie zmienił swojej postawy wobec barbarzyńców i ich kultury. Oddawał cześć lokalnym bóstwom, przejmował miejscowe obyczaje, zachęcał swoich żołnierzy do małżeństw z córkami przywódców podbijanych krain, hojnie obdarowywał przywilejami swoich nowych poddanych (niekiedy nawet kosztem własnych żołnierzy).

12 12 LESZEK KUSAK e) na terenie całego imperium znacząco wzrosły ruchy migracyjne (migracja zarobkowa, podróże handlowe, turystyczno-krajoznawcze; podróże, których celem było zdobycie wykształcenia); f) w wyniku podbojów i podróży ogromnie poszerzył się horyzont geograficzny ludzi tej epoki, świat stał się lepiej znany i bardziej przyjazny; g) powstanie imperium, bogactwo władców i rządzących, umożliwiło rozwój badań naukowych na nie spotykaną wcześniej skalę 10. Zmiany w sferze politycznej, ekonomicznej i społeczno kulturowej, które zapoczątkowane zostały podbojami Aleksandra Wielkiego, sprawiły, iż świat skurczył się we wszystkich wymiarach i w stopniu adekwatnym do epoki zuniformizował. Zgodnie z przyjętym współcześnie, tj. w XX wieku, rozumieniem tego typu zjawisk, określane są one mianem globalizacji 11. Człowiek i państwo w obliczu (hellenistycznej) globalizacji Zmiany w sferze politycznej, gospodarczej i społeczno-kulturowej w epoce hellenistycznej doprowadziły do istotnych przeobrażeń świadomości społecznej. Zmienił się stosunek obywateli do państwa, zmianie uległy systemy wartości i koncepcje człowieka. Istotnym novum epoki hellenistycznej była upowszechniana przez cyników i stoików uniwersalistyczna antropologia. Myśl grecka okresu klasycznego ujmowała człowieka jako istotę stworzoną do życia w państwie. Człowiek znaczyło tyle co obywatel. W myśli hellenistycznej pojawia się pojęcie człowieka jako członka rodzaju ludzkiego istoty obdarzonej wprawdzie (...) wrodzonym popędem społecznym, ale nie będącej bynajmniej z natury zwierzęciem politycznym. W związku z tym jak podkreśla Jerzy Szacki został podważony jeden z dogmatów myśli klasycznej bezwzględny podział na ludzi wolnych i niewolników, obywateli i nieobywateli. (...). Pojawiło się pojęcie społeczności powszechnej, w której partycypowaliby wszyscy ludzie, niezależnie od swej aktualnej pozycji w strukturach władzy, przywileju i bogactwa Wystarczy przypomnieć ufundowaną w Aleksandrii przez Ptolemeusza I Sotera ogromną bibliotekę i utworzony przez niego Muzejon (stowarzyszenie uczonych utrzymywanych ze skarbu królewskiego), który umożliwiał sporej grupie uczonych z rozmaitych miast świata greckiego prowadzenie wspólnych badań, bez trosk ekonomicznych. Uczeni ci (m.in. Euklides, Ptolemeusz, Eratostenes, Galen) mieli do dyspozycji największą bibliotekę ówczesnego świata (zgromadziła ponad 700 tys. zwojów), ogrody zoologiczne i botaniczne, obserwatorium astronomiczne i mogli prowadzić eksperymenty znacznie wykraczające poza religijne lub obyczajowe tabu (np. ci, którzy poświęcali się studiom medycznym, byli na podstawie królewskiego zezwolenia upoważnieni do dokonywania sekcji zwłok, mimo obowiązującego wśród Greków religijnego zakazu maltretowania trupów). 11 Zob. P. Sztompka, Socjologia zmian społecznych, tłum. J. Konieczny, Kraków 2010, s J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, Warszawa 1981, t. 1, s. 47.

13 CZŁOWIEK I PAŃSTWO W OBLICZU GLOBALIZACJI 13 Uniwersalistyczna antropologia epoki hellenistycznej pozwalała uzasadnić ideę podwójnego podporządkowania człowieka: a) jako obywatel określonego państwa podlega on jego ustawom i obyczajom, które tworzą (nie zawsze rozumny) porządek polityczny; b) jako członek rodzaju ludzkiego podlega prawu wiecznego Rozumu, normom prawa naturalnego, ustanawiającego powszechnie obowiązujący (rozumny) porządek moralny. Ta podwójna przynależność rodziła niekiedy moralne i prawne dylematy, prowadziła do pytania o hierarchię wartości i obowiązków. Stoicy rozstrzygali je odwołując się do swojej metafizyki logosu, wiecznego Rozumu. W przypadku konfliktu między prawem naturalnym i prawem stanowionym należy ich zdaniem opowiedzieć się po stronie Rozumu. Człowiek jest bowiem przede wszystkim obywatelem świata (kosmopolites), a dopiero w drugiej kolejności państwa czy też miasta (polites). Uniwersalistyczna antropologia oraz idea podwójnego podporządkowania człowieka były przejawem coraz mocniej ujawniających się, krytycznych wobec państwa, postaw i poglądów. Rola państwa w życiu społecznym, szczególnie zaś relacje między państwem i jego obywatelami, wymagała ponownego przemyślenia. Kierunek i rezultaty tego namysłu stają się widoczne, gdy porównamy ze sobą poglądy na państwo i jednostkę dominujące w epoce helleńskiej, z poglądami na ten sam temat, formułowanymi już w czasach schyłku i stopniowego upadku polis, czyli w epoce hellenistycznej. W Grecji archaicznej, jak i klasycznej, dominowało zdecydowanie pozytywne nastawienie do państwa jako instytucji organizującej życie jednostek i społeczeństwa. Zwracano uwagę na kluczową rolę państwa w procesie wychowania jednostki, zapewnienia jej bezpieczeństwa, możliwości samodoskonalenia się, zaspokojenia potrzeb ekonomicznych, duchowych oraz religijnych (zarówno w wymiarze praktycznym jak i eschatologicznym). Przykładów potwierdzających takie właśnie podejście jest wiele. Począwszy od Sparty w okresie VIII-VI wiek p.n.e (wychowanie w państwie, przez państwo i dla państwa) 13, poprzez Platona z jego apologią państwa (źródłem godności jednostki jest służba państwu, dobro państwa ważniejsze od dobra jednostki, proces wychowania całkowicie podporządkowany państwu i nastawiony na wytworzenie cnoty politycznej), skończywszy na Arystotelesie, który również podkreślał kluczową rolę państwa w życiu człowieka (jednostki dla osiągnięcia pełni swego rozwoju potrzebują państwa, które określa co dobre i złe, umożliwia wspólne dążenie do cnoty, jest gwarantem sprawiedliwości). Powstanie imperium Aleksandra Wielkiego zburzyło dotychczasowy ład, zmieniło sposób funkcjonowania państwa i zmniejszyło jego rolę w życiu jednostek. Miejsce polis zajęło państwo-monstrum, które już samymi rozmiarami budziło lęk i nieufność swoich obywateli. Grecy, słynący z zaangażowania w życie publiczne, 13 W Sparcie przetrwaniu i interesom narodowej społeczności poświęca się wszystko: ideałem jest miłość ojczyzny, poświęcenie się dla państwa aż do najwyższej ofiary (z życia). Ponieważ zaś jedynym miernikiem dobra jest interes państwa, sprawiedliwe jest tylko to, co służy potędze Sparty. H. I. Marrou, Historia wychowania w starożytności, Warszawa 1969, s. 55.

14 14 LESZEK KUSAK mieli w imperium niewiele sposobności do znalezienia dla siebie miejsca zgodnego z tradycją miasta-państwa. Zostali niejako zmuszeni do wycofania się z życia politycznego. Nie spełniły się także ich oczekiwania, że ograniczenie praw politycznych w ramach państwa światowego zostanie w pewnym stopniu zrekompensowane poczuciem bezpieczeństwa i gwarancją pokoju. Imperium, podobnie jak polis, nieustannie rozdzierane było konfliktami, które dodatkowo były jeszcze bardziej kosztowne i krwawe, niż te za czasów polis. Wszystkie te zjawiska i procesy sprawiły, że stosunek Greków do państwa począł się zmieniać: zamiast akceptacji i sympatii pojawiła się obojętność, a nawet wrogość. Zmiana ta znalazła wyraz w poglądach najbardziej wpływowych szkół filozoficznych okresu hellenistycznego. Cynicy i stoicy, epikurejczycy i sceptycy, głosili konieczność uniezależnienia się od świata zewnętrznego, pogodzenia się z przeznaczeniem, osiągnięcia wewnętrznej wolności, harmonii i spokoju ducha. Cechowała ich tendencja do szukania dobrego życia nie w państwie i wraz z nim, lecz mimo państwa, a nawet wbrew niemu 14. Końcowym akordem tych zmian był przewrót, który dokonał się u schyłku epoki hellenistycznej, w I wieku p.n.e. Zniechęcenie do państwa i polityki, przesyt dóbr doczesnych, zanik zaufania do własnych sił, zaowocowały odwróceniem się od spraw doczesnych ku sprawom wiecznym. Umysły ludzi opanowało żądza wyzwolenia się z ziemskiej niedoli, połączenia się z Bogiem. Przyczyny tego zjawiska były różnorakie. Można mówić o wyczerpaniu się sił żywotnych kultury greckiej, można wskazać na coraz silniejszy wpływ religijnej kultury Wschodu, można też, odwołując się do Nietzschego, opisać ów proces jednym słowem dekadencja. Cywilizacja starożytna, mimo rzymskich pozorów siły i świetności, stopniowo chyliła się ku upadkowi. Epoka hellenistyczna a współczesność Jeśli weźmiemy pod uwagę globalizację przełomu XX i XXI wieku, zauważymy występowanie procesów, postaw i idei, których korzenie tkwią w starożytności. Charakterystyczne dla pierwszego okresu globalizacji zjawiska nie miały bowiem charakteru incydentalnego. Wyznaczają one główny nurt globalizacji, stanowią jej istotę. W zmienionej nieco szacie dały one zatem o sobie znać również w następnych epokach. Współczesna globalizacja nawiązuje do dorobku starożytności odwołując się do uniwersalistycznej antropologii oraz uniwersalnego, opartego na rozumie, systemu praw; wspierając działania ograniczające suwerenność tradycyjnego państwa na rzecz ponadnarodowych ośrodków władzy; ułatwiając migrację; promując konsumpcjonizm, hedonizm i relatywizm; wspierając multikulturowość; itd. 14 Por. J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, wyd. cyt., t. 1, s. 46.

15 CZŁOWIEK I PAŃSTWO W OBLICZU GLOBALIZACJI 15 Listę zjawisk ważnych dla współczesnego etapu globalizacji i mających korzenie w antyku można by poszerzyć o wiele jeszcze punktów. Niektóre z nich, podobnie jak w starożytności, budzą zaniepokojenie pewnych grup społecznych, polityków, naukowców i filozofów. Negatywnie oceniają oni dokonujące się w szybkim tempie zmiany stylu życia i obyczajów, relatywizm, multikulturowość, niekontrolowaną migrację, spadek roli narodowego państwa, alienację władzy, pogłębiające się poczucie wyobcowania i braku bezpieczeństwa. Kontynuowanie tego trendu ich zdaniem grozi załamaniem dotychczasowego, sprawdzonego w trudnych sytuacjach, porządku międzynarodowego, stawia pod znakiem zapytania przyszłość naszej cywilizacji, naszego świata przynajmniej w postaci, jaką znamy i akceptujemy. Niepokój, sceptycyzm i krytyka współczesnej globalizacji znalazły wyraz w twórczości amerykańskiego polityka i filozofa, Patricka J. Buchanana. W pracy Śmierć Zachodu charakteryzuje on globalizm jako ideologię, która na pierwszym miejscu stawia zobowiązania wobec rodzaju ludzkiego, dyskredytuje zaś lojalność wobec własnych rodzin, krajów, kościoła i kultury. Ideologia ta jego zdaniem nie oferuje zwykłemu człowiekowi powodów, dla których miałby cierpieć, poświęcać się czy umierać, odrzuca tradycyjny patriotyzm i w zamian proponuje zestaw bladych i bezkrwistych abstrakcji 15. Szczególny niepokój Buchanana budzi nadmierna, niekontrolowana migracja. Miliony ludzi, reprezentujących niezwykle zróżnicowaną mozaikę przekonań i wartości, przemieszczają się w zasadzie w jednym tylko kierunku: z państw zacofanych cywilizacyjnie i kulturowo do państw Zachodu. Ta swoista wędrówka ludów, podobnie jak wszystkie wcześniejsze, znane z historii wielkie migracje, zagraża tożsamości kulturowej narodów przyjmujących, stabilności państw i trwałości cywilizacji Zachodu. Wymykająca się spod kontroli imigracja grozi dekonstrukcją kraju, w którym wyrośliśmy oraz przekształceniem Ameryki w konglomerat narodów, które nie mają ze sobą prawie nic wspólnego ani historii, ani bohaterów, ani języka, ani kultury, ani wiary, ani tych samych przodków 16. Nawiązując do doświadczeń starożytności Buchanan przestrzega współczesnych: Rzym nie został zdobyty wskutek barbarzyńskiego najazdu z zewnątrz, ale przez mnożenie się barbarzyńców w obrębie jego granic 17. Ludzie ci nie rozumieli klasycznej kultury, nie akceptowali jej i nie przekazywali jej dalej w większości chcieli tę kulturę zniszczyć. To samo czeka obecnie cywilizację Zachodu, jeśli nie wyciągnie wniosków z lekcji historii. Przedmiotem krytyki Buchanana jest również szerząca się tendencja do ograniczania roli państw narodowych na rzecz organizacji międzynarodowych czy też swoistych superpaństw, zarządzanych przez kosmopolityczne, urzędnicze elity 15 Zob. P. J. Buchanan, Śmierć Zachodu, przeł. D. Konik, J. Morka, J. Przybył, wyd. II. poprawione, Wrocław 2006, s Tamże, s Tamże, s. 266.

16 16 LESZEK KUSAK (Unia Europejska). Jego niepokój budzi fakt, że otwarcie głosi się ostateczny upadek narodowej suwerenności na rzecz rządu ogólnoświatowego, nieaktualność tradycyjnych sposobów definiowania się jednostki oraz roli, jaką odgrywała w ramach państwa i systemu władzy. Konsekwencje tych działań są według Buchanana łatwe do przewidzenia i brzemienne w skutki: Miliony ludzi poczuło się obco we własnym kraju. Odstręcza ich kultura masowa głosząca hedonistyczne wartości, przygnębia likwidacja starych świąt i deprecjacja dawnych bohaterów, destrukcja tradycyjnego kodeksu moralnego 18. Ta milcząca większość czuje, że kultura, w której się wychowali, umiera. Buchanan nie jest chłodnym, zachowującym dystans obserwatorem zachodzących zmian, lecz ich kronikarzem i zarazem emocjonalnie zaangażowanym uczestnikiem. Pisze w pierwszej osobie, identyfikuje się z krytykami globalizacji: Teraz wywrócił się do góry nogami nasz świat. To, co wczoraj było słuszne i prawdziwe, dzisiaj jest fałszem i złem. To, co niegdyś było niemoralne i karygodne (...), stało się postępowe i chwalebne. Nietzsche nazwał to przewartościowaniem wszystkich wartości: dawne cnoty stają się grzechem, dawne grzechy stają się cnotą 19. Upadek naszej kultury i cywilizacji, tytułowa śmierć Zachodu nie jest według Buchanana dziejową koniecznością. Stanie się jednak faktem, jeśli nie wyciągniemy lekcji z historii, jeśli pozwolimy, aby globalizacja nadal rozwijała w sposób niekontrolowany, niszcząc fundamenty naszej tradycji, tożsamości i wiary. Podsumowanie Za Buchananem i innymi krytykami globalizacji można i powinno się polemizować wskazując na uproszczenia i słabości, przedstawianego przez nich, pesymistycznego obrazu świata i proponowanych środków zaradczych. Ważniejsze jest jednak skupienie uwagi na myśli przewodniej prowadzonych przez antyglobalistów dyskusji i polemik. Twierdzą oni mianowicie, że globalizacja rozwijająca się w sposób niekontrolowany, w formach i kierunku obecnie obserwowanym, może doprowadzić do spektakularnej klęski, zarówno tych, którzy są jej wielkimi zwolennikami, jak i tych, którzy ją kontestują. Tak sformułowana myśl znajduje w naszych czasach coraz liczniejszych zwolenników. Wydaje się, iż okres bezkrytycznej i radosnej akceptacji wszelkich przejawów globalizacji mamy już za sobą. Pogłębia się wiedza na temat różnych aspektów procesu globalizacji, upowszechnia się świadomość, iż jej konsekwencje mogą być inne niż oczekiwane, często również negatywne. Coraz szersze jest grono osób (polityków, naukowców, ludzi kultury), wskazujących na potrzebę działań, któ- 18 Tamże, s Tamże, s. 12.

17 CZŁOWIEK I PAŃSTWO W OBLICZU GLOBALIZACJI 17 re zastopują budzące kontrowersje zjawiska bądź też skorygują tempo i kierunek niektórych transformacji. Czy tego typu korekta, uwzględniająca argumenty antyglobalistów jest możliwa? Z całą pewnością tak. Już bowiem sama dyskusja na ten temat, zmienia rzeczywistość społeczną. Warto w tym miejscu przypomnieć ważną prawdę socjologiczną zasadę refleksyjności. Głosi ona, że wiedza na temat społeczeństwa ma bezpośrednie i natychmiastowe konsekwencje. To, co ludzie myślą o zmianie społecznej, ma zasadnicze znaczenie w popychaniu ich do działania, a zatem ma zasadniczy wpływ na kierunek i perspektywy zmiany społecznej 20. W tym sensie wzbogacanie wiedzy na temat historii i zasad rządzących globalizacją, dyskutowanie szans i zagrożeń, jakie niesie ona ze sobą, ma praktyczne znaczenie dla dalszego rozwoju rzeczywistości społecznej, wpływa na kształt i kierunek procesu globalizacji. Możliwe jest zatem, że proces globalizacji przybierze w przyszłości zupełnie inny, bardziej przyjazny ludziom charakter, zostanie w jakimś obszarze w sposób racjonalny ograniczony lub w ogóle zahamowany. Biorąc jednak pod uwagę otwarty charakter przyszłości, nie można też wykluczyć rozwiązania pesymistycznego: proces globalizacji będzie w następnych dekadach rozwijał się i pogłębiał bez żadnych korekt, ograniczeń i przeszkód, doprowadzając w końcu do upadku naszego świata. Oznaczałoby to, że nie wyciągnęliśmy z historii żadnych wniosków. Summary Globalization is a process whose beginning should be searched for not in the era of great geographical discoveries but in the times of Alexander the Great. It was then that an empire was created, extending from the Danube to India, within which strong ties, unmatched at this scale until then, of political, economic and socio-cultural character came to existence. The world shrank in all dimensions. Changes initiated by Alexander the Great were reflected in Hellenistic philosophy (stoics, sceptics, epicureans) which expressed fundamental questions in the area of anthropology, ethics and political philosophy totally differently from the classic philosophy (Plato, Aristotle). Conclusions formulated by the ancient observers of the globalization process have a universal value and can and should be a source of inspiration for contemporaneus research of the phenome- 20 P. Sztompka, Socjologia zmian społecznych, wyd. cyt., s. 15. Warto w tym miejscu przypomnieć, jeszcze dalej idącą tezę Fryderyka Nietzschego. Jego zdaniem w odniesieniu do rzeczywistości społecznej nie można mówić o istnieniu jakiegoś tekstu, obiektywnego stanu rzeczy, ze względu na który, można by sprawdzić, która interpretacja jest właściwa, a która nie. Jedyne, co możemy czynić, gdy chcemy świat zmienić, to inaczej go interpretować. Nowe spojrzenie na proces globalizacji nie byłoby zatem tylko nowym sposobem patrzenia na świat, lecz także nowym jego uformowaniem.

18 18 LESZEK KUSAK non and be an argument in the discussion on the advantages and threats the globalization carries.

19 Piotr Bartula Testamentowa teoria sprawiedliwości Wprowadzenie Przedstawiany tu projekt jest tylko w tym sensie teorią, że nie praktykuje się go w naszym kręgu kulturowym 1. Przeniesienie odpowiedzialności za decyzję zastosowania prawa łaski z Suwerena na konkretne osoby jest w gruncie rzeczy przeciwieństwem wszelkiej teorii, lecz rodzajem moralistycznej i prawniczej fantazji. Nie oznacza to, że jest to utopia niemożliwa do zrealizowania na mocy praw logiki. Upodmiotowienie moralno-prawne rodziny jako depozytariusza prawa łaski uznaje Islam, natomiast przekazywanie sędziom testamentów moralnych nieżyjących już ofiar zbrodni miało już nieraz miejsce. Przypomnę chociażby głos mecenasa Edwarda Wende, który podczas toruńskiego procesu zbójców ks. Popiełuszki w 1984/85r., oznajmił sędziom, zanim ogłosili swój wyrok, jakie było jeszcze za życia stanowisko Księdza w sprawie najwyższego wymiaru kary. Teoretyczna próba rozwiązania problemu rozwiązania sprawiedliwości kryminalnej, w oparciu o libertarną definicję prawa własności, jako prawa do samo-posiadania, mimo swojej pozornej ekscentryczności może jak mniemam odegrać pewną rolę w rozwoju prawodawstwa, a na pewno moralistyki. Podobnie jak niektóre pomysły artystyczne wchodzą do historii sztuki nie będąc sztuką, a zaledwie przygotowaniem gruntu do powstania dzieła sztuki, tak również niektóre pomysły metodologiczne, techniczne i prawodawcze wchodzą do historii wynalazczości nie będąc wynalazkami, lecz warunkiem pojawienia się nowych rozwiązań. Projekt Istotne problemy wokół sprawiedliwości i suwerenności w post-politycznym świecie ujawnia projekt, wedle którego prawo łaski przysługujące kiedyś monarsze, a obecnie tylko (i aż) legalnie, gdyż nie jest to już stary mający metafizyczne prerogatywy Suweren, lecz wybrany na czas określony administrator prezydentowi, należy przekazać samemu poszkodowanemu. Zdejmowałoby to ze świeckiego państwa prawnego odpowiedzialność za ostateczną decyzję o losie podsądnych, 1 Artykuł niniejszy rozwija List Immanuela Kanta do Rady Europy przez Piotra Bartulę, [w:] Nauki Polityczne. Zeszyty Naukowe KNP UJ nr 4, Kraków 2008.

20 20 PIOTR BARTULA czyniąc zeń - zgodnie z meta-politycznym paradygmatem czasów końca historii kontrahenta wynajętego do ścigania przestępców przez indywidualnych suwerenów etycznych, realnych bożych pomazańców. Ostateczna decyzja o losie kryminalistów byłaby tedy zależna od przekonań osób poszkodowanych przez zbrodnie. Z drugiej strony oskarżony, któremu udowodniono przestępstwo, powinien mieć ograniczoną możność wyboru sposobu odbycia kary, w szczególności, gdy znajdzie się sposób, aby pracował na korzyść osób będących jego ofiarami, o ile te na to przystaną. Projekt wspiera nie podważone jeszcze do końca powołanie Suwerena do gwarantowania społeczeństwu cywilnemu - dzięki monopolowi na przymus bezpieczeństwa. Pozostaje też w harmonii z indywidualistycznie rozumianą umowa społeczna. W post-politycznym świecie każdy racjonalny kontrahent umowy wkalkuluje w swój wybór ryzyko przyjęcia kary uważanej przez jego ewentualną ofiarę za słuszną i korzystną. Jeżeli zatem jakiś konkretny ja podejmuje w umowie z Państwem- Policjantem ryzyko bycia ukaranym (o ile stanie się krzywdzicielem godzącym w cudzą własność) zgodnie z wolą pokrzywdzonego właściciela, to dlatego, że nadzieja zabezpieczenia samo-posiadania przewyższy obawę przed ryzykiem jego utraty. Bezpieczeństwo indywidualne tyle właśnie musi kosztować. W świecie post-politycznym, cieszącym się pełną wolnością kontraktu nie zniknie przecież strach osób drżących o swoją własność i nadal będzie potrzebny Lewiatan Policjant, wykonawca indywidualnych uprawnień każdego z nas. Indywidualizacja prawa łaski otwiera oczywiście możliwość darowania kary złoczyńcy w zamian za finansowe gratyfikacje, kupowanie lub odpracowanie łaski, co daje asumpt do dyskusji wokół etycznych granic handlu w post-politycznym świecie. Prawo łaski będące dawniej dobrem moralnym przekształcać się może w dobro rynkowe, na które krzywdziciel (lub jego rodzina) zgłosi zapotrzebowanie, oferując dysponentowi tego prawa jakąś sumę pieniędzy. W konsekwencji powstanie nierówność krzywdzicieli wobec prawa, ich los stanie się bowiem zależny od subiektywnych opinii i/lub zamożności negocjujących stron. Uwarunkowania socjalne każdego konkretnego przypadku będą więc bardzo zróżnicowane. W tym momencie zgłoszą na pewno swoje obiekcje wyznawcy dawnej etyki równego prawa. Muszą się jednak zgodzić, że taka, a nie inna jest natura uznaniowego prawa łaski: łaska nie zna przymusu. Taka też, a nie inna jest natura indywidualnej wolności: każdy ma wolną wolę okazywania bądź nie okazywania łaski swoim krzywdzicielom. Ponadto, nierówna i selektywna sprawiedliwość pozostaje sprawiedliwością. Jeżeli bowiem stosowałaby ją ponadludzka doskonała instancja (np. czysty rozum prawodawczy) wobec wszystkich winnych, lecz byłaby niesłuszna, to zarazem stałaby się niesprawiedliwa w każdy przypadku jej stosowania. Natomiast, jeżeli jest słuszna, chociaż stosuje się ją selektywnie, pozostaje sprawiedliwa w każdym konkretnym przypadku zastosowaniu. Niemniej jednak prawo łaski rozumiane jako zindywidualizowane miłosierdzie pozostanie problematyczne (chociaż dawniej to samo uprawnienie Suwerena