OCHRONA ŚRODOWISKA I ZASOBÓW NATURALNYCH
|
|
- Konrad Sokołowski
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 INSTYTUT OCHRONY ŚRODOWISKA INSTITUTE OF ENVIRONMENTAL PROTECTION OCHRONA ŚRODOWISKA I ZASOBÓW NATURALNYCH ENVIRONMENTAL PROTECTION AND NATURAL RESOURCES nr 37 Warszawa 2008
2 Komitet Wydawniczy Instytutu Ochrony środowiska Prof. dr hab. Barbara Gworek redaktor naczelny, prof. dr hab. Apolonia Ostrowska, prof. dr hab. inż. Jerzy Siepak, doc. dr hab. Grażyna Porębska, dr hab. Marzena Dudzińska Opracowanie edytorskie Maria Bucka, Maria Lackowska Korekta techniczna Barbara Oksańska Copyright by INSTYTUT OCHRONY ŚRODOWISKA, Warszawa 2008 Wydawca DZIAŁ WYDAWNICTW IOŚ Warszawa, ul. Krucza 5/11 tel. (0-22) w. 58; fax: (0-22) CZASOPISMO RECENZOWANE ISSN: Przygotowanie do druku i druk Wydawnictwo Naukowe Gabriel Borowski
3 W czasopiśmie OCHRONA ŚRODOWISKA I ZASOBÓW NATURALNYCH prezentowane są interdyscyplinarne prace publikowane przez specjalistów z różnych dziedzin. W pracach tych są prezentowane wzajemne związki między reakcjami zachodzącymi w różnych elementach środowiska, związane z obiegiem składników w przyrodzie i odzwierciedlające zarówno procesy naturalne, jak i oddziaływanie człowieka. Tematyka tych prac poświęcona jest także zagadnieniom społeczno-ekonomicznym, technicznym na poziomie UE, krajowym, regionalnym oraz lokalnym w aspekcie zrównoważonego rozwoju kraju. RADA PROGRAMOWA: Prof. dr hab. Elżbieta Biernacka SGGW Warszawa Prof. dr hab. Danuta Czępińska-Kamińska SGGW Warszawa Prof. dr hab. Halina Dąbkowska-Naskręt ART Bydgoszcz Prof. dr hab. Marek Degórski PAN Warszawa Prof. dr hab. Ryszard Dębicki UMCS Lublin Prof. dr hab. Stanisław Kalembasa AP Siedlce Dr hab. Liliana Kalisz docent IOŚ Warszawa Prof. dr hab. Alina Maciejewska PW Warszawa Prof. dr hab. Maciej Sadowski IOŚ Warszawa (przewodniczący) Prof. dr hab. Jan Siuta IOŚ Warszawa Prof. dr hab. Zbigniew Zagórski SGGW Warszawa
4
5 SPIS TREŚCI Agnieszka Kolada, Hanna Ciecierska...9 Terenowe metody badania makrofitów w jeziorach w świetle monitoringu biologicznego wód zgodnego z Ramową Dyrektywą Wodną Methods for lake macrophyte surveying in the light of biological monitoring required by Water Framework Directive Agnieszka Kolada...24 Wykorzystanie makrofitów w ocenie jakości jezior w Europie w świetle wymogów Ramowej Dyrektywy Wodnej przegląd zagadnienia The use of macrophytes in lake quality assessment in Europe in the light of the Water Framework Directive requirements an overview Bogusław Michalec...43 Analiza zamulania zbiornika wodnego w Zesławicach The analysis of silting of water reservoir in Zesławice Elżbieta Skorbiłowicz, Mirosław Skorbiłowicz, Przemysław Winiarek, Zbigniew Wojciuk...53 METALE CIĘŻKIE W OSADACH DENNYCH I ROŚLINACH WODNYCH GÓRNEJ NARWI heavy metals in bottom sediments and aquatic plants upper narew Mirosław Skorbiłowicz, Elżbieta Skorbiłowicz, Zbigniew Wojciuk, Przemysław Winiarek...58 WPŁYW ŹRÓDEŁ ANTROPOgENICZNYCH I NATURALNYCH NA JAKOŚĆ WÓD RZEKI NAREWKA The impact of natural and antropogenic sources quality of river water narewka Anna Asani...64 Napełnienie koryta rzecznego a poziom wody w rejonie wałów przeciwpowodziowych Filling the river-bed and level of water in a levee area
6 Joanna Śliwa, Wiesław Deptuła...72 BADANIA MIKROBIOLOGICZNE WODY JEZIORA RUSAŁKA MICROBIOLOGICAL EXAMINATIONS OF RUSALKA LAKE WATER Zdzisław Małecki...86 WPŁYW ZBIORNIKA RETENCYJNEGO GOŁUCHÓW NA OBIEG SUBSTANCJI BIOGENICZNYCH W SYSTEMIE RZECZNO-ZBIORNIKOWYM GOŁUCHÓW RETENTION RESERVOIR S IMPACT UPON CIRCULATION OF BIOGENIC MATTER IN THE RIVER & RESERVOIR SYSTEM Magdalena Solan, Antoni Polonis Prawne aspekty ochrony wód w Polsce The legal regulations of water protection in Poland Barbara Gworek, Katarzyna Tabak, Magdalena Pierścieniak, Danuta Maciaszek, Marlena Wilk Wybrane gatunki zwierząt jako wskaźniki zmian w środowisku Chosen the animals species as coefficients of changes in environment Anna Dećkowska, Magdalena Pierścieniak, Barbara Gworek, Danuta Maciaszek Wybrane gatunki roślin jako wskaźniki zmian w środowisku Chosen the plants species as coefficients of changes in environment Justyna Wrzosek, Stanisław Gawroński, Barbara Gworek Zastosowanie roślin energetycznych w technologii fitoremediacji Use of crop plant cultivate for energy and phytoremediation Jacek Sosnowski, Joanna Jodełka, Roman Kolczarek, Jolanta Jankowska OCENA TOKSYCZNEGO DZIAŁANIA JONÓW ŻELAZA (Fe 2+ ) NA POCZĄTKOWY WZROST TRIFOLIUM PRATENSE L. I MEDICAGO SATIVA SP. MEDIA THE evaluation OF the Toxic performance IONS (Fe 2+ ) ON THE BEGINING GRAVING OF TRIFOLIUM PRATENSE L. AND MEDICAGO SATIVA SP. MEDIA Jolanta Jankowska, Grażyna Anna Ciepiela, Kazimierz Jankowski WPŁYW REKULTERA NA POCZĄTKOWY WZROST I ROZWÓJ WYBRANYCH GATUNKÓW TRAW INFLUENCE OF RECULTER ON THE GROWING AND DEVELOPING OF SOME GRASSES SPECIES
7 Wojciech Mill, Tomasz Pecka, Adrian Schlama Ładunki krytyczne zakwaszenia i eutrofizacji oraz ocena potencjalnych zagrożeń wybranych ekosystemów lądowych Polski critical loads of acidity and eutrophication and assessment of potential risk to selected terrestrial ecosystems of Poland Magdalena Bielasik-Rosińska Środowiskowe scenariusze narażenia wykorzystywane w celu oceny ryzyka powodowanego przez substancje czynne i produkty biobójcze Environmental emission scenarios used in risk assessment of active substances and biocidal products Iwona Wiśniewska, Barbara Jaworska-Łuczak Wytyczne Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) do oceny roślin genetycznie zmodyfikowanych zawierających geny spiętrzone Guidelines of European Food Safety Authority (EFSA) for genetically modified plants containing stacked genes Mieczysława Giercuszkiewicz-Bajtlik, Barbara Gworek METODY ZEWNĘTRZNEJ OCENY JAKOŚCI BADAŃ LABORATORIÓW WYKONUJĄCYCH ANALIZY WYBRANYCH PIERWIASTKÓW W PRÓBKACH ŚRODOWISKOWYCH METHODS FOR EXTERNAL TESTING QUALITY CONTROL OF LABORATORIES ANALYZING SELECTED ELEMENTS IN ENVIRONMENTAL SAMPLING Wojciech Gotkiewicz, Bartosz Mickiewicz Ochrona środowiska na terenach rolniczych Euroregionu Niemen Environmental protection on rural areas of Niemen Euroregion Wojciech Gotkiewicz, Anna Strzelbicka-Pietrowicz ocena UWARUNKOWAŃ I MOŻLIWOŚCI zrównoważonego rozwoju gminy Purda w województwie warmińsko-mazurskim The premises of Purda parish sustainable development in warminsko-mazurskie province Urszula Kołodziejczyk ZIMOWE UTRZYMANIE DRÓG A OCHRONA ŚRODOWISKA WINTER SURVIVAL OF ROADS AND PROTECTION OF ENVIRONMENT Krystian Kurowski WYBRANE TECHNICZNE I EKONOMICZNE UWARUNKOWANIA WYKORZYSTANIA ENERGII SŁONECZNEJ W POLSCE some TECHNICAL, AND ECONOMICAL CONDITIONS OF SOLAR ENERGY USAGE IN POLAND
8
9 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 37, 2008 r. Agnieszka Kolada, Hanna Ciecierska Terenowe metody badania makrofitów w jeziorach w świetle monitoringu biologicznego wód zgodnego z Ramową Dyrektywą Wodną Methods for lake macrophyte surveying in the light of biological monitoring required by Water Framework Directive Słowa kluczowe: makrofity, terenowe metody badania, monitoring biologiczny, Ramowa Dyrektywa Wodna. Key words: macrophytes, field survey methods, biological monitoring, Water Framework Directive The paper introduces several field survey methods commonly used in European counties in aquatic vegetation investigation. One of the simplest method, formerly applied in lake monitoring, e.g. in Great Britain, was providing the list of species occurring in the stand. Due to the lack of quantitative data on macrophyte frequency and abundance the method might be insufficient to assess the lake ecological conditions. The more precise information can be achieved by using phytosociological method, considering not only floristic composition but also abundance (% cover) and sociability of the species within a relevé. The phytosociological approach is generally accepted and widely applied in hydrobotanical research in continental Europe, also in Poland. In many countries, e.g. in Germany, Austria, Denmark or Great Britain, in lake macrophyte surveying belt transect method is commonly used, although it can vary substantially in technical details such as number and width of transects, number and depth of survey zones etc. A complete mapping of the vegetation within the littoral zone provides the most detailed information on vegetation structure and composition. The latter can be used effectively for the whole lake assessment purposes. Dr n. biol., mgr inż. architekt krajobrazu Agnieszka Kolada Instytut Ochrony Środowiska w Warszawie. Dr n. biol. Hanna Ciecierska Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody w Olsztynie.
10 Agnieszka Kolada, Hanna Ciecierska Quantitative methods in macrophyte sampling are based in general on the estimation of frequency or abundance of the plant species or communities. Several scales of measurement of different accuracy are in use, starting from the simplest descriptive scales such as Kohler or DAFOR scale, throughout the more sophisticated ones based on percentage estimates, ending up with the most detailed measurements based on the absolute units of area cover or volume inhabited. Aquatic vegetation has not been a major issue in monitoring programs in most European countries until recently. Starting from the year 2000, when the Water Framework Directive [WFD; EC 2000] came into force, all the EU members were obliged to include in their monitoring programs methods based on biological components, also macrophytes. Several aspects are important to consider when selecting the appropriate method of aquatic plants investigation. For the biological monitoring purposes it is necessary to develop a method allowing comprehensive, quick and cost-effective surveys of the macrophyte stands. Furthermore, the method should provide data of the accuracy which enables reliable and unequivocal assessment of ecological status of the waterbody. 1. WPROWADZENIE Roślinność wodna i szuwarowa to grupa organizmów, które tworzą w jeziorach przybrzeżną strefę zwaną fitolitoralem. Wielu badaczy podkreśla istotne znaczenie litoralu, jako strefy troficznej, miejsca bytowania wielu innych organizmów wodnych (mikrosiedliska dla bezkręgowców peryfitonowych, fitobentosu oraz ryb), strefy intensywnego obiegu materii, jej funkcji barierowej dla spływającej ze zlewni materii allochtonicznej (naturalna rola filtracyjna) oraz wielu innych [Pieczyńska 1988, 1993]. Zatem stan zachowania roślinności wodnej i związana z tym prawidłowość przebiegu procesów w strefie fitolitoralu mają zasadnicze znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania całego ekosystemu jeziornego. Ocena jakości struktury i funkcjonowania ekosystemu wodnego, przez porównanie stanu istniejącego ze stanem oczekiwanym w warunkach niezakłóconych (referencyjnych), jest wymogiem stawianym monitoringowym systemom oceny i klasyfikacji wód przez Dyrektywę Europejską 2000/60/WE, zwaną Ramową Dyrektywą Wodną [RDW; EC 2000]. Stan ekologiczny ekosystemu oceniany jest na podstawie kondycji zasiedlających go zespołów organizmów wodnych, tzw. elementów biologicznych. Ponieważ makrofity, obok fitoplanktonu, makrozoobentosu i ryb, stanowią jeden z podstawowych elementów oceny stanu ekologicznego, muszą być uwzględnione w narodowych systemach oceny i klasyfikacji wód. W większości krajów europejskich rutynowy monitoring tego elementu nie był dotychczas prowadzony lub prowadzony był w bardzo ograniczonym zakresie. Wejście w życie zapisów Ramowej Dyrektywy Wodnej postawiło wszystkie kraje Wspólnoty Europejskiej przed koniecznością dostosowania istniejących, bądź opracowania zu- 10
11 Terenowe metody badania makrofitów w jeziorach w świetle monitoringu biologicznego... pełnie nowych metodyk monitoringowych do oceny wód na podstawie elementów biologicznych. Monitoring wszystkich elementów biologicznych, także makrofitów, wymaga opracowania dwóch uzupełniających i zależnych od siebie metodyk: (i) metodyki wykonywania badań w terenie, a więc sposób poboru materiału tak, aby pozyskane dane były wiarygodne i mogły być wykorzystane w dalszej analizie; (ii) metodyki oceny wód na podstawie materiału zebranego w terenie, a więc sposób przeliczenia danych i przedstawienia stanu środowiska w sposób liczbowy, na podstawie wskaźników. Celem artykułu było przedstawienie metod badania makrofitów w terenie, stosowanych dotychczas w różnych krajach europejskich oraz analiza ich praktycznych aspektów w świetle biologicznego monitoringu wód zgodnego z Ramową Dyrektywą Wodną. 2. Przegląd terenowych metod badania makrofitów w jeziorach stosowanych w krajach europejskich Makrofity, jako grupa organizmów silnie związanych ze środowiskiem wodnym oraz wrażliwych na zmiany zachodzące w ekosystemie, stanowiły obiekt zainteresowań wielu badaczy i były przedmiotem badań, prowadzonych przede wszystkim przez ośrodki akademickie i instytucje naukowo-badawcze. Metody stosowane w badaniu makrofitów były bardzo różne: od najprostszej, opartej na spisach gatunkowych, przez bardziej złożone, jak metoda transektów, czy zaadoptowana do badań roślinności wodnej metoda zdjęć fitosocjologicznych [Braun-Blanquet 1964, Tüxen 1974, Matuszkiewicz 2002], po najdokładniejszą metodę pełnego mapowania roślinności w obrębie całego fitolitoralu. Poniżej przedstawiono szczegółowy przegląd różnych metod stosowanych w zakresie badania składu taksonomicznego roślinności wodnej oraz mierzenia obfitości makrofitów Spisy florystyczne Najprostszą metodą, służącą rozpoznaniu składu taksonomicznego roślinności wodnej, są spisy florystyczne (listy gatunków występujących w jeziorze), dokonywane na podstawie obserwacji oraz poboru prób kotwiczką z brzegu lub z łodzi [Palmer 1989, Palmer i in. 1992, Toivonen i Huttunen 1995, Heegaard i in. 2001]. Metoda ta stosowana była m.in. w Wielkiej Brytanii, gdzie oficjalne metodyki badania makrofitów, zarówno wód płynących, jak i stojących, zostały opracowane i opublikowane już pod koniec lat 80-tych w dokumencie Methods for the Use of Aquatic Macrophytes for Assessing Water Quality [MEWAM 1987]. Zgodnie z tym dokumentem sposób badania makrofitów zależy od wielkości jeziora. Dla jezior małych rekomendowane jest wykonanie spisów gatunkowych z całego jeziora, dla dużych w wy- 11
12 Agnieszka Kolada, Hanna Ciecierska znaczonych transektach (liczba transektów powinna być proporcjonalna do wielkości jeziora i nie mniejsza niż trzy) lub kwadratach. Dzięki rozpowszechnieniu tej metodyki, badania makrofitów jezior w Wielkiej Brytanii były prowadzone stosunkowo intensywnie. Zaowocowało to zgromadzeniem obszernych baz danych, tak z całej Wielkiej Brytanii, jak i poszczególnych obszarów Anglii, Szkocji i Walii [Palmer i in. 1992, Lassiére 1995, Preston i Croft 1997, Palmer i Roy 2001], które stanowiły podstawę licznych projektów badawczych. Podstawową wadą metody opartej jedynie na spisach gatunkowych jest niewielka wartość informacyjna (brak danych o stosunkach ilościowych, obfitości, zajmowanej powierzchni itp.), a sam wykaz gatunków może być niewystarczający do przeprowadzenia dalszej oceny Metoda fitosocjologiczna Powszechnie stosowaną metodą, opracowaną głównie dla zbiorowisk roślinności lądowej [Braun-Blanquet 1964, Tüxen 1974, Matuszkiewicz 1976], ale zaadaptowaną również do badań roślinności wodnej [Podbielkowski i Tomaszewicz 1996, Best 1988, Matuszkiewicz 2002] jest metoda fitosocjologiczna. Ujęcie fitosocjologiczne szaty roślinnej jest powszechnie przyjętą i stosowaną w kręgach naukowych metodą badania makrofitów, także w Polsce [m.in. Dąmbska 1966, Gołdyn 1975, 1983, Tomaszewicz 1979, Kłosowski 1992, Podbielkowski i Tomaszewicz 1996, Matuszkiewicz 2002]. Fitocenozy wodne są zazwyczaj ubogie florystycznie, najczęściej stanowią jednogatunkowe asocjacje, z niewielkim, często przypadkowym udziałem innych gatunków, a ich identyfikacja i klasyfikacja oparta jest nie na charakterystycznej kombinacji gatunków, ale raczej na gatunku dominującym [Best 1988, Matuszkiewicz 2002]. Stąd też większość metod oceny jakości wód na podstawie hydromakrofitów wykorzystuje cechy indykatywne samych gatunków, a nie budowanych przez nie zbiorowisk. Ponadto zdjęcia fitosocjologiczne, jakkolwiek przedstawiają stosunki ilościowe w obrębie płatu roślinnego (fitocenozy), to jednak nie dają obrazu stosunków ilościowych poszczególnych fitocenoz w obrębie całego fitolitoralu. Z tego względu podejście fitosocjologiczne ma ograniczone zastosowanie w metodykach monitoringowych. Przeniesieniem metody fitosocjologicznej na poziom badań krajobrazowych jest metoda sigma-asocjacji (fitokompleksów), oparta na zdjęciach synfitosocjologicznych [Géhu 1976, 1977, Tüxen 1979]. Obszarem, na którym wykonuje się zdjęcie synfitosocjologiczne jest całkowita powierzchnia zajęta przez roślinność jeziora, czyli fitolitoral, w obrębie którego określa się udział poszczególnych płatów roślinnych w siedmiostopniowej skali pokrywania Brauna-Blanqueta. Metodę tę pod koniec lat 70-tych wykorzystali Tomaszewicz i Kłosowski [1985] do badań roślinności kilkudziesięciu jezior Pojezierza Sejneńskiego. Takie synfitosocjologiczne ujęcie roślinności nie tylko daje obraz wzajemnych stosunków ilościowych makrofitów w obrębie całego jeziora, ale umożliwia również śledzenie wieloletnich 12
13 Terenowe metody badania makrofitów w jeziorach w świetle monitoringu biologicznego... zmian roślinności, co wykazały badania powtórzone przez Kłosowskiego i in. [2004, 2006] na Pojezierzu Sejneńskim 25 lat później Metoda transektów Często stosowaną do badań roślinności wodnej zarówno rzek, jak i jezior, a także polecaną przez Europejski Komitet Normalizacyjny CEN (Comité Europeén de Normalisation) [CEN 2002, 2003] jest metoda oparta na transektach. Polega ona na wytyczeniu prostopadłych do linii brzegowej jeziora sektorów (transektów) o długości obejmującej pełny zasięg głębokościowy występowania makrofitów i wykonaniu spisów florystycznych z oszacowaniem udziału ilościowego każdego gatunku. Badanie roślinności w transektach jest stosunkowo proste, niezbyt czasochłonne, a jednocześnie daje wiarygodną, szczegółową informację. Z tego względu metoda ta znalazła powszechne zastosowanie w metodykach monitoringowych w wielu krajach europejskich. W Finlandii, w opracowanej w połowie lat 90-tych metodyce monitoringowej [Keskitalo i Salonen 1994], zalecaną metodą badania makrofitów była metoda oparta na transektach, której podstawy zostały opracowane już w latach 70-tych przez Jenséna [1977]. Metoda ta polegała na wyznaczeniu na badanym jeziorze stałych transektów o szerokości 1 m i długości odpowiadającej całej szerokości strefy zarastania (od brzegu do maksymalnego zasięgu roślinności), wytyczonych prostopadle do linii brzegowej. Liczba transektów była wyliczana na podstawie wzoru, uwzględniającego powierzchnię jeziora oraz długość linii brzegowej [Jensén 1977]. Na każdym transekcie, w interwałach co 1 m, spisywane były wszystkie gatunki roślin, a także odnotowywano głębokość, substrat dna oraz inne obserwacje dodatkowe. Także obecnie w Finlandii, w monitoringu jezior zgodnym z RDW, rekomendowana jest metoda transektów [Leka i in. 2002, Leka i Kanninen 2003, Leka 2005]. Podobnie w Niemczech, gdzie intensywne badania makrofitów prowadzone były na skalę lokalną, w jeziorach alpejskich Bawarii, już od początku lat 80-tych [np. Meltzer i in. 1986, 1987, 1990, Harlacher i in. 1991, 1993, 1995, wszystkie za Schaumburg 1996], stosowana była metoda transektów. Na każdym badanym jeziorze wyznaczane były transekty o szerokości 20 m i długości odpowiadającej całej strefie zarastania, od brzegu do maksymalnej granicy występowania makrofitów, w obrębie których kartowano roślinność jeziora. Makrofity pobierano przy pomocy kotwiczki, grabi lub innych chwytaczy, w czterech strefach głębokościowych (0 1 m, 1 2 m, 2 4 m i >4 m), a ich obfitość była szacowana w pięciostopniowej subiektywnej skali Kohlera [1978], od 1 gatunek bardzo rzadki do 5 gatunek bardzo obfity. Metoda ta, tylko nieznacznie zmodyfikowana i uszczegółowiona, została zaadoptowana w najnowszej niemieckiej metodyce monitoringowej, zgodnej z założeniami Ramowej Dyrektywy Wodnej [Schaumburg i in. 2004]. Badanie makrofitów przeprowadza się obecnie również metodą transektów, w czterech strefach głębokościo- 13
14 Agnieszka Kolada, Hanna Ciecierska wych, przy czym liczba transektów zależy od wielkości jeziora oraz od stopnia zróżnicowania sposobu użytkowania terenu wokół jeziora (transekt wyznaczany jest wszędzie tam, gdzie zmienia się sposób zagospodarowania linii brzegowej, co może mieć istotny wpływ na zmienność układów roślinnych). Zarówno badania makrofitów, jak i gromadzenie wszystkich informacji dodatkowych przeprowadza się w oparciu o przygotowane formularze terenowe. Również w Austrii w badaniach makrofitów w jeziorach tradycyjnie stosowana była metoda transektów, wyznaczanych we wszystkich miejscach, gdzie sposób użytkowania terenu ulegał zmianie. Badania przeprowadzane były w strefach głębokościowych, a obfitość poszczególnych taksonów szacowana była w pięciostopniowej skali Kohlera [Janauer 2001, 2002]. Obecnie na potrzeby rutynowego monitoringu wód w Austrii została opracowana bardziej szczegółowa metodyka badań terenowych, w której sprecyzowane zostały: szerokość transektów (2 5 m), strefy głębokościowe, w których przeprowadza się badania (0 1 m, 1 2 m, 2 4 m, 4 8 m, >8 m) oraz sposób oceny obfitości makrofitów, oparty na oszacowaniu przestrzeni zajmowanej przez poszczególny gatunek w trzech wymiarach (tzw. PME Plant Mass Estimates), w skali Kohlera. Wskaźnik PME jest zatem miarą objętości słupa wody, zajmowanej przez każdy gatunek, a nie miarą pokrywania powierzchni [Janauer 2003]. W Danii regularny monitoring biologiczny, prowadzony na 31 jeziorach (27 słodkich i czterech słonawych), obejmował, obok fitoplanktonu, zooplanktonu i ryb, również makrofity [Baattrup-Pedersen i in. 2001]. Badanie makrofitów przeprowadzane było także metodą transketów, zlokalizowanych we wszystkich reprezentatywnych dla danego ekosystemu siedliskach, przy czym liczba transektów była zależna od wielkości jeziora. Pokrywanie roślinności badane było w strefach głębokościowych, wyznaczonych co 0,5 m głębokości, na powierzchni 1m 2 w obrębie każdej strefy. W Wielkiej Brytanii w 2005 r. opublikowany został nowy przewodnik do monitoringu brytyjskich wód stojących Common Standards Monitoring Guidance for Standing Waters [JNCC 2005], zgodnie z którym rekomendowaną metodą badania makrofitów jest metoda transektów, o szerokości 100 m każdy, wyznaczanych prostopadle do linii brzegowej w każdym homogennym układzie roślinności wokół jeziora (nie losowo). Na transekcie wyznacza się 20 punktów badawczych, w czterech strefach głębokościowych (0,25 m, 0,5 m, 0,75 m i >0,75 m) i co 20 m linii brzegowej. W każdym punkcie z powierzchni 1 m 2 pobiera się rośliny przy pomocy chwytacza, a obfitość każdego gatunku ocenia się według subiektywnej skali punktowej, w zakresie od 1 do 3. Na podstawie specjalnie przygotowanych formularzy terenowych zbierane są również dodatkowe informacje, jak: lista wszystkich zaobserwowanych gatunków, maksymalna głębokość występowania roślin, substrat dna itd. Jak wynika z powyższego przeglądu metoda transektów, chociaż powszechnie stosowana, ma jednak wiele odmian, a jej szczegóły techniczne (liczba transektów na jeziorze, 14
15 Terenowe metody badania makrofitów w jeziorach w świetle monitoringu biologicznego... szerokość pojedynczego transektu, liczba i szerokość interwałów, w których wykonywane jest badanie itd.) są odmienne. Szerokość transektów może być różna i wahać się od 1 m [Keskitalo i Salonen 1994, Baattrup-Pedersen i in. 2001], przez kilka, 2 5 m [Janauer 2002, Leka i in. 2002, CEN 2003], do nawet m [Schaumburg i in. 2004]. Spisy gatunkowe mogą być wykonywane na każdym 1 m 2 transektu [Keskitalo i Salonen 1994, Baattrup-Pedersen i in. 2001], w interwałach kilkumetrowych, a także w podziale na poszczególne strefy głębokościowe, np. co 0,5 m [Baattrup-Pedersen i in. 2001] lub 0 1 m, 1 2 m, 2 4 m, 4 8 m, >8 m głębokości [Janauer 2002; CEN 2003]. Liczba transektów jest najczęściej uzależniona od wielkości jeziora, rozwinięcia linii brzegowej oraz zróżnicowania sposobu zagospodarowania terenów przybrzeżnych [Jensén 1977, Keskitalo i Salonen 1994, Schaumburg i in. 2004], a rozmieszczenie transektów wyznaczane jest tak, aby obejmowały one pełne zróżnicowanie układów roślinnych. Metoda transektów pozwala na rozpoznanie podstawowych układów roślinnych dominujących w fitolitoralu, stwierdzenie zasięgu poszczególnych stref roślinności oraz maksymalnej głębokości wnikania roślinności zanurzonej, a także umożliwia obserwację zmian układów roślinnych w dłuższych okresach. Wadą metody jest możliwość pominięcia niektórych gatunków rzadszych, nietworzących samoistnych układów (lista florystyczna może być niepełna). Jednak metoda transektów wydaje się być najbardziej ekonomiczna pod względem praco- i czasochłonności w stosunku do jakości uzyskanych danych, stąd też jest ona polecana w badaniach monitoringowych Mapowanie fitolitoralu Najdokładniejszą metodą badania makrofitów w terenie jest mapowanie roślinności jeziora. W metodzie tej ekosystem jeziora traktowany jest jako całość, a badanie składu taksonomicznego, rozmieszczenia i stosunków ilościowych roślinności przeprowadza się w obrębie całego jeziora. Takie synfitosocjologiczne ujęcie roślinności wykorzystane zostało m.in. w metodzie sigma-asocjacji [Tomaszewicz i Kłosowski 1985, Kłosowski i in. 2004, 2006], czy też w opracowanej w latach 80-tych w Polsce, opartej na strukturalno-przestrzennych układach roślinności, metodzie makrofitoindykacji [Rejewski 1981]. Mapowanie roślinności przeprowadza się w pełni sezonu wegetacyjnego (czerwiec sierpień), zarówno z łodzi, przez wielokrotne sondowanie dna przy pomocy kotwiczki, jak i od strony lądu. Naniesienie rozmieszczenia oraz zasięgów poziomych i pionowych wszystkich zidentyfikowanych fitocenoz na plan batymetryczny jeziora umożliwia stosunkowo dokładne określenie struktury przestrzennej i stosunków ilościowych roślinności wodnej i szuwarowej w obrębie fitolitoralu. Powierzchnia całkowita fitolitoralu oraz powierzchnie zajmowane przez poszczególne zbiorowiska roślinne mogą być wyliczone na podstawie szczegółowych danych morfometrycznych. W celu usprawnienia metody oraz ograniczenia błędu pomiarowego, wynikającego z subiektywnej oceny badacza, 15
16 Agnieszka Kolada, Hanna Ciecierska przy mapowaniu zalecane jest obecnie wykorzystywanie systemu pozycjonowania satelitarnego [Jäger i in. 2004, Ciecierska i in. 2006, Ciecierska 2008]. Metoda mapowania fitolitoralu była dotychczas stosowana na skalę lokalną, w badaniach jezior rejonu Laski w Borach Tucholskich [Rejewski 1981], Pojezierza Mazurskiego [Ciecierska 2003, 2004a, 2004b, Kolada i Ciecierska 2003] czy Pomorskiego [Ciecierska i Żurawska 2004]. Nieco inne podejście do mapowania makrofitów w jeziorach rekomendowane jest w Belgii. W 2004 r. na potrzeby wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej powstała metoda do oceny wód stojących obszaru Flandrii [Schneiders i in. 2004, Leyssen i in. 2005]. Badanie makrofitów w terenie przeprowadza się w obrębie całego jeziora, dzieląc fitolitoral na odcinki o homogennych układach roślinnych, przy czym dla jezior płytkich jako strefę fitolitoralu przyjmuje się pas do głębokości 2 m, a dla jezior głębokich do głębokości 4 m. Maksymalna głębokość występowania roślin jest odnotowywana jako informacja dodatkowa, a jeśli przekracza ona odpowiednio 2 i 4 m, to roślinność występująca poza tą strefą nie jest brana pod uwagę przy ocenie wód. W obrębie każdego homogennego wycinka pasa roślinności spisywane są wszystkie gatunki roślin zanurzonych i wynurzonych z oszacowaniem ich procentowego pokrycia. W efekcie uzyskuje się mapę roślinności jeziora w wyznaczonych strefach głębokościowych. W niektórych krajach, m.in. w Finlandii czy Danii, jako uzupełniająca w stosunku do przedstawionych terenowych badań roślinności wodnej, rekomendowana jest również analiza zdjęć lotniczych [Baattrup-Pedersen i in. 2001, Leka i in. 2002, Valta-Hulkkonen i in. 2003, Kanninen i in. 2003, Leka 2005]. Zdjęcia lotnicze uznawane są za dobre źródło niektórych informacji o roślinności wodnej, m.in. rozmieszczenia i obfitości helofitów czy zasięgu głębokościowego roślinności zanurzonej. Jednak zważywszy na znaczne koszty wdrożenia i stosowania tej metody, jak również dużą czaso- i pracochłonność interpretacji danych, powszechne zastosowanie zdjęć lotniczych, jako materiałów uzupełniających w rutynowym monitoringu wód, może okazać się ograniczone Metody mierzenia obfitości makrofitów Drugim, obok składu taksonomicznego, aspektem roślinności wodnej, który (zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną) musi być uwzględniony w badaniach makrofitów, jest ich obfitość. W praktyce badawczej stosowane są bardzo różne skale mierzenia obfitości. Przedstawienie stosunków ilościowych makrofitów jeziornych zazwyczaj oparte jest na szacowaniu powierzchni zajmowanej przez poszczególne gatunki (fitocenozy), przy czym szacunek może być przeprowadzany z różną dokładnością. Najprostsza jest skala opisowa, jak pięciostopniowa skala Kohlera [1978] (5 gatunek bardzo obfity, 4 obfity, 3 powszechny/ częsty, 2 rzadki, 1 gatunek bardzo rzadki) czy skala DAFOR Dominant, Abundant, Frequent, Occasional, Rare [Palmer i in. 1992, CEN 2003]. 16
17 Terenowe metody badania makrofitów w jeziorach w świetle monitoringu biologicznego... Bardziej dokładną metodą jest szacowanie udziału procentowego powierzchni zajmowanej przez poszczególne fitocenozy, w stosunku do powierzchni jednostki badania (przy metodzie zdjęć fitosocjologicznych i transektach) lub w stosunku do powierzchni całego fitolitoralu lub całego jeziora (w przypadku metody mapowania). Udział procentowy jest najczęściej przedstawiany w postaci skali punktowej. Najbardziej znaną skalą, stosowaną dla roślinności jezior, jest siedmiostopniowa skala Brauna-Blanqueta [1964]. Alternatywnie w badaniach roślinności jezior wykorzystywana jest dokładniejsza, 10-stopniowa skala DOMIN [Rodwell i in. 1995]. Bardziej szczegółowe skale mają zastosowanie raczej w ekosystemach rzecznych, gdzie stopień pokrycia roślinnością jest znacznie mniejszy, np. 14- stopniowa skala w przedziałach co 3 10 % [Londo 1974], pięciostopniowa skala w zakresie od <0,1 % do >10 % [Holmes i Whitton 1977] czy dziewięciostopniowa skala od <0,1 % do >75 % w metodzie Mean Trophic Rank [Holmes i in. 1999]. Jednak zbyt drobiazgowe szacowanie pokrywania, szczególnie w przypadku dużych zbiorników wód stojących, jest obarczone bardzo dużym błędem i bardzo subiektywne. Najdokładniejszą metodą mierzenia obfitości jest szacowanie powierzchni zajmowanej przez poszczególne fitocenozy w jednostkach bezwzględnych (m 2 lub ha). Wydaje się jednak, że metoda ta, jako bardzo praco- i czasochłonna, a ponadto obarczona dużym błędem szacunkowym (bardzo subiektywna), może mieć ograniczone zastosowanie w rutynowym monitoringu wód. Nieco innym podejściem do oceny ilościowej roślinności jest szacowanie nie stopnia pokrycia powierzchni, ale objętości zajmowanej przez rośliny w jednostce przestrzennej słupa wody (tzw. PME Plant Mass Estimates), dokonywana w pięciopunktowej subiektywnej skali (od 1 rzadki do 5 bardzo obfity) [Janauer 2002, 2003]. Metoda ta bardzo dobrze się sprawdza w przypadku transektów (jednostką objętości jest jednostka powierzchni wyznaczonej przez odcinek transektu oraz głębokość wody), jednak ma ona ograniczone zastosowanie jako metoda oceny ilościowej przy mapowaniu całej roślinności jeziora. 3. Monitoringowa metoda badania makrofitów w Polsce W latach , w ramach projektu mającego na celu opracowanie metody oceny stanu ekologicznego jezior, zgodnej z Ramową Dyrektywą Wodną, na potrzeby rutynowego monitoringu wód w Polsce [Ciecierska i in. 2006], zaproponowana została nowa metodyka badania makrofitów w terenie. Zadaniem metody terenowej jest dostarczenie wszystkich danych, niezbędnych do wyliczenia wskaźników metody ESMI [Ciecierska i in. 2006, Ciecierska 2008], przyjętej jako oficjalna monitoringowa metoda oceny stanu ekologicznego jezior. Za najbardziej wiarygodną, dostarczającą wszystkich niezbędnych danych, a jednocześnie najbardziej ekonomiczną pod względem czaso- i pracochłonności, uznana została metoda transektów. Minimalna liczba transektów zależy od powierzchni oraz długości linii brzegowej je- 17
18 Agnieszka Kolada, Hanna Ciecierska ziora i jest wyliczana na podstawie wzoru, stosowanego w metodyce skandynawskiej [Jansen 1977, Keskitalo i Salonen 1994]. Rozmieszczenie transektów powinno być ustalone tak, aby badania obejmowały pełną zmienność układów roślinnych w ekosystemie jeziornym. Badanie roślinności w obrębie transektu przeprowadza się metodą fitosocjologiczną, według powszechnie przyjętej w Europie szkoły Brauna-Blanqueta [1964], w której powierzchnią zdjęcia jest powierzchnia transektu, czyli sektora o szerokości m i długości odpowiadającej maksymalnemu zasięgowi głębokościowemu roślinności. Na każdym transekcie identyfikuje się wszystkie zbiorowiska roślinne i szacuje ich pokrywanie w siedmiostopniowej skali. Uśrednione według podanych algorytmów dane ze wszystkich transektów pozwalają na wyliczenie wszystkich wskaźników metody ESMI. W celu sprawdzenia wiarygodności wyników oceny, uzyskanych na podstawie nowoopracowanej metody, w sezonie wegetacyjnym 2006, na wybranych 13 jeziorach, reprezentujących różne typy i stany ekologiczne, przeprowadzono badania pilotowe. Na każdym wybranym obiekcie wykonano badania makrofitów równolegle trzema metodami: 1) metodą mapowania fitolitoralu w bezwzględnych jednostkach powierzchni (m 2 ); 2) metodą sigma-asocjacji; 3) opracowaną na potrzeby monitoringu metodą transektów z szacowaniem pokrycia roślinności w skali Brauna-Blanqueta. Wyniki testu wykazały bardzo dużą zbieżność wyników oceny przeprowadzonej na podstawie tych trzech metod [Ciecierska i in. 2006, Ciecierska 2008]. Największy rozrzut stwierdzono w przypadku liczby zbiorowisk roślinnych, zidentyfikowanych w fitolitoralu na podstawie różnych metod badań makrofitów (różnica od jednego do czterech zbiorowisk), przy czym najniższą liczbę zbiorowisk wykrywała metoda transektów. Metoda mapowania i metoda sigma-asocjacji dawała niemal identyczne wyniki ze względu na taki sam sposób sondowania litoralu. Stwierdzone na podstawie badań pilotowych różnice wartości parametrów, badanych różnymi metodami, miały bardzo nieznaczny wpływ na wartości pośrednich wskaźników metody oraz samego wskaźnika ESMI. Niemal wszystkie testowane jeziora (za wyjątkiem dwóch przypadków reprezentujących stany na pograniczu klas) zostały zaklasyfikowane na podstawie ESMI, niezależnie od przyjętej metody badawczej, do tych samych klas stanu ekologicznego. Korelacje Spearmana wartości ESMI, uzyskanych różnymi metodami badania makrofitów w terenie, były bardzo wysokie i wynosiły r=0,98 przy porównaniu wyników mapowania i metody sigma-asocjacji oraz r=0,94 dla mapowania i metody transektów (obie wartości przy p<0,05). Wyniki badania pilotowego potwierdziły wysoką przydatność metody transektów w monitoringu jezior. Metoda ta jest dużo mniej czaso- i pracochłonna niż szczegółowe mapowanie litoralu, a pomimo znacznego uproszczenia, daje takie same lub bardzo zbliżone wyniki oceny. Testowana równolegle metoda sigma-asocjacji, jakkolwiek również wiarygodna i dająca zbliżone wyniki, jest jednak niemal tak samo czaso- i pracochłonna jak metoda mapowania (wymaga szczegółowego sondowania całego litoralu). 18
19 Terenowe metody badania makrofitów w jeziorach w świetle monitoringu biologicznego Podsumowanie Na ostateczny wybór metody badań makrofitów wpływa bardzo wiele czynników. Sposób badania roślin w terenie zależy od wielkości jeziora, jego kształtu, głębokości i przejrzystości wody. Inaczej bada się jezioro wielkości 5 ha, płytkie, którego roślinność można zmapować w ciągu 2 3 godzin, a inaczej jezioro kilkusethektarowe, o rozwiniętej linii brzegowej i dużej głębokości, do którego metoda badania musi być uproszczona ze względu na czasoi pracochłonność. Inny sprzęt jest wymagany przy wodach płytkich i przejrzystych, gdzie rośliny zanurzone widoczne są w zasadzie gołym okiem, a inny w wodach głębokich i/lub nieprzejrzystych, gdzie niezbędnym wyposażeniem są skrzynki oglądowe, kotwiczki, grabie, różnego rodzaju chwytacze roślin. Ponadto sposób badania zależy od celu jego wykonywania. Czym innym jest badanie naukowe, którego przedmiotem jest analiza zależności ekologicznych czy właściwości populacji, a zbierane dane muszą być możliwie, jak najbardziej szczegółowe, a czym innym badanie monitoringowe. Metoda monitoringowa musi uwzględniać możliwości nakładu czasu, pracy i finansów służb terenowych, być prosta i szybka do przeprowadzenia, a jednocześnie dostarczająca takiej informacji o składzie taksonomicznym i obfitości makrofitów, która pozwoli zaklasyfikować jezioro do jednej z pięciu klas stanu ekologicznego. W Polsce do rutynowego monitoringu jezior została zarekomendowana i oficjalnie przyjęta metoda transektów, której wiarygodność oraz użyteczność potwierdziły przeprowadzone testy pilotowe. Piśmiennictwo Baattrup-Pedersen A., Andersson B., Brandrud T.E., Karttunen K., Riis T., Toivonen H Macrophytes. W: J. Skriver (red.) Biological monitoring in Nordic rivers and lakes. National Environmental Research Institute, Denmark. TemaNord 2001:513: Best E.P.H The phytosociological approach to the description and classification of aquatic macrophytic vegetation. W: J.J. Symoens (red.) Vegetation of inland waters. Handbook of vegetation science, 15/1. Kluwer, : Braun-Blanquet J Pflanzensoziologie. Springer Verlag, Wien, New York. CEN Water quality Guidance standard for the surveying of aquatic macrophytes in running waters. Rep.CEN/TC230/WG2/TG3:N55, Comité Europeén de Normalisation. CEN EN Guidance standard for the surveying of macrophytes in lakes. Rep. CEN/TC230/WG2/TG3:N72, Comité Europeén de Normalisation. Ciecierska H Disturbances in the littoral vegetation of Lake Kołowin (Masurian Landscape Park) after ecological catastrophe. Ecological Questions, 3:
20 Agnieszka Kolada, Hanna Ciecierska Ciecierska H. 2004a. Ecological State of Reference Lakes of the European Intercalibration Network, Located in the Masurian Landscape Park (NE Poland). Limnol. Rev., 4: Ciecierska H. 2004b. Phytocenotic diversity of littoral in lakes of the Masurian Landscape Park current state and changes. Teka Kom. Och. Kszt. Środ. Przyr., 1: Ciecierska H Makrofity jako wskaźniki stanu ekologicznego jezior. Rozprawy i Monografie, 139. Wyd. UWM, Olsztyn. Ciecierska H., Kolada A., Soszka H., Gołub M Opracowanie podstaw metodycznych dla monitoringu biologicznego wód powierzchniowych w zakresie makrofitów i pilotowe ich zastosowanie dla części wód reprezentujących wybrane kategorie i typy. Etap II. Tom II Jeziora. Praca wykonana na zamówienie Ministra Środowiska, finansowana ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. IOŚ-UWM, Warszawa-Olsztyn (maszynopis). Ciecierska H., Żurawska J Ecological state of shallow lakes in the Pomeranian Lakeland (NW Poland). Limnol. Rev., 4: Dąmbska I Zbiorowiska ramienic Polski. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk, Ser. B., Biol., 31/3: EC Directive 2000/60/EC of the European Parliament and of the Council of 23 Oct establishing a framework for Community action in the field of water policy. OJEC L 327/1 of Géhu J.-M Sur les paysages végétaux ou sigmassciations des prairies salées du Nord-Quest de la France. Doc. Phytosoc : Géhu J.-M Le concept de sigmassociations et son application a l etude du pysage vegetal des Falaises Atlantiques Françaises. Vegetatio 34: Gołdyn R Zbiorowiska roślinne Jeziora Raczyńskiego pod Zaniemyślem. Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach., Ser. B., Botanika, 28: Gołdyn R Zbiorowiska roślinności zanurzonej Jeziora Dominickiego i Jeziora Kużnickiego na Pojezierzu Wielkopolskim. Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach., Ser. B., Botanika, 28: Heegaard E., Birks H.H., Gibson C.E., Smith S.J., Wolfe-Murphy S Species-environmental relationships of aquatic macrophytes in Northern Ireland. Aquat. Bot. 70: Holmes N.T.H., Newman J.R., Chadd S., Rouen K.J., Saint L., Dawson F.H Mean Trophic Rank. A users manual. R&D Technical Report E38, Environment Agency, Bristol. Holmes N.T.H., Whitton B.A The macrophytic vegetation of the river Tees in 1975: observed and predicted changes. Freshw. Biol. 7: Jäger P., Pall K., Dumfarth E A method of mapping macrophytes in large lakes with regard to the requirements of the Water Framework Directive. Limnologica, 34:
METODY HYDROMORFOLOGICZNEJ WALORYZACJI RZEK STOSOWANE DOTYCHCZAS W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ
WdraŜanie Ramowej Dyrektywy Wodnej Ocena stanu ekologicznego wód w Polsce ECOSTATUS Łódź 7-97 9 grudzień 2005 METODY HYDROMORFOLOGICZNEJ WALORYZACJI RZEK STOSOWANE DOTYCHCZAS W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ
Bardziej szczegółowoNauka Przyroda Technologie
Nauka Przyroda Technologie ISSN 1897-7820 http://www.npt.up-poznan.net Dział: Melioracje i Inżynieria Środowiska Copyright Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu 2009 Tom 3 Zeszyt 3 KAROL PIETRUCZUK
Bardziej szczegółowoPRZEWODNIK DO OCENY STANU EKOLOGICZNEGO RZEK NA PODSTAWIE MAKROBEZKRĘGOWCÓW BENTOSOWYCH
INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA PRZEWODNIK DO OCENY STANU EKOLOGICZNEGO RZEK NA PODSTAWIE MAKROBEZKRĘGOWCÓW BENTOSOWYCH Redakcja naukowa: Barbara BIS Artur MIKULEC BIBLIOTEKA MONITORINGU ŚRODOWISKA WARSZAWA
Bardziej szczegółowoHanna Soszka Agnieszka Kolada Małgorzata Gołub Dorota Cydzik
Ramowa Dyrektywa Wodna w Polsce typologia jezior, ustalanie warunków referencyjnych, metody oceny i klasyfikacji wód na podstawie elementów biologicznych Hanna Soszka Agnieszka Kolada Małgorzata Gołub
Bardziej szczegółowoKryteria dodatkowe. System B z Załącznika II RDW
Kryteria dodatkowe System B z Załącznika II RDW System B: Kryteria dodatkowe Czas retencji Współczynnik Schindlera Typ mieszania wód Kształt jeziora Stężenie tłowe substancji biogennych MEI Paleorekonstrukcja
Bardziej szczegółowoMakrofitowa Metoda Oceny Rzek
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Krzysztof Szoszkiewicz Makrofitowa Metoda Oceny Rzek Elementy oceny stanu ekologicznego wód ELEMENTY BIOLOGICZNE bezkręgowce bentosowe makrofity i fitobentos fitoplankton
Bardziej szczegółowoOcena hydromorfologiczna cieków w praktyce
Ocena hydromorfologiczna cieków w praktyce dr Adam Hamerla Główny Instytut Górnictwa tel.: 32 259 22 92 email: ahamerla@gig.eu Patronat honorowy: Sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska
Bardziej szczegółowoROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA 1) z dnia 9 listopada 2011 r.
Dz.U.2011.258.1549 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA 1) z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych
Bardziej szczegółowoThe use of aerial pictures in nature monitoring
ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 18 (2010), str. 403 408 Marcin Czerny Received: 5.05.2010 KRAMEKO sp. z o.o. Reviewed: 30.07.2010 30-023 Kraków, ul. Mazowiecka 108 m.czerny@krameko.com.pl WYKORZYSTANIE ZDJĘĆ LOTNICZYCH
Bardziej szczegółowoROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA 1) z dnia r.
wersja 4., projekt z dnia 1 VI 2011 r. ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA 1) z dnia................... 2011 r. w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych
Bardziej szczegółowoOcena hydromorfologiczna cieków w praktyce
Ocena hydromorfologiczna cieków w praktyce dr Adam Hamerla Główny Instytut Górnictwa tel.: 32 259 22 92 email: ahamerla@gig.eu Patronat honorowy: Sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska
Bardziej szczegółowoROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA 1) z dnia 9 listopada 2011 r.
Dziennik Ustaw Nr 258 15110 Poz. 1549 1549 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA 1) z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych
Bardziej szczegółowoUSŁUGI GEOEKOSYSTEMÓW. Małgorzata Stępniewska
USŁUGI GEOEKOSYSTEMÓW Małgorzata Stępniewska MAES - Grupa Robocza UE ds. Rozpoznania i oceny ekosystemów i ich usług (EU Working Group on Mapping and assessment of ecosystems and their services) European
Bardziej szczegółowo3 TABLICE NA PRZYSTANKACH TEMATYCZNYCH parametry 150cm x 125cm
ZAŁĄCZNIK 6.1 WYTYCZNE DO TREŚCI TABLIC I TABLICZEK Każda plansza powinna zawierać część opisową i graficzną (np. ilustrację, fotografię, rysunek). TABLICE INFORMACYJNE 1 TABLICA INFORMACYJNA - informacje
Bardziej szczegółowoPL-DE data test case. Kamil Rybka. Helsinki, November 2017
PL-DE data test case Kamil Rybka Helsinki, 13-14 November 2017 1 1 st step PL Data mapping 2 1 st step PL Data mapping PL Kod mspdata sztuczne wyspy, konstrukcje i urządzenia W other-islands transport
Bardziej szczegółowoROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA 1) z dnia 9 listopada 2011 r.
Dziennik Ustaw Nr 258 15110 Poz. 1549 1549 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA 1) z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych
Bardziej szczegółowoMAPY FITOSOCJOLOGICZNE Mapy roślinności, jej zróżnicowania na zbiorowiska i kompleksy przestrzenne zbiorowisk.
W10 PLANOWANIE PRZESTRZENNE 14.12.10 ELEMENTY KARTOGRAFII GEOBOTANICZNEJ Mapy florystyczne Ważniejsze podstawowe iż zagadnieniowe mapy fitosocjologiczne Mapy antropocentrycznych przemian szaty roślinnej
Bardziej szczegółowoTOMASZ WALCZYKIEWICZ, URSZULA OPIAL GAŁUSZKA, DANUTA KUBACKA
INSTYTUT METEOROLOGII I GOSPODARKI WODNEJ INSTITUTE OF METEOROLOGY AND WATER MANAGEMENT TYTUŁ : ANALIZA MOŻLIWOŚCI REALIZACJI PRZERZUTÓW MIĘDZYZLEWNIOWYCH DLA CELÓW NAWODNIEŃ ROLNICZYCH W ŚWIETLE OGRANICZEŃ
Bardziej szczegółowoDługoterminowe procesy zarastania oraz stan jakości wód jezior Słowińskiego Parku Narodowego na podstawie badań teledetekcyjnych
Długoterminowe procesy zarastania oraz stan jakości wód jezior Słowińskiego Parku Narodowego na podstawie badań teledetekcyjnych Maciej Gąbka Andrzej Rybak, Dominik Kopeć, Mariusz Ptak, Jan Niedzielko,
Bardziej szczegółowoTELEDETEKCJA ŚRODOWISKA dawniej FOTOINTERPRETACJA W GEOGRAFII. Tom 51 (2014/2)
TELEDETEKCJA ŚRODOWISKA dawniej FOTOINTERPRETACJA W GEOGRAFII Półrocznik Tom 51 (2014/2) POLSKIE TOWARZYSTWO GEOGRAFICZNE Oddział Teledetekcji i Geoinformatyki WARSZAWA www.ptg.pan.pl./?teledetekcja_%a6rodowiska
Bardziej szczegółowoOceny oddziaływania na stan wód w rozumieniu RDW, a inne instrumenty oceny oddziaływania na środowisko
Oceny oddziaływania na stan wód w rozumieniu RDW, a inne instrumenty oceny oddziaływania na środowisko Assessment of impact on the state of waters in the meaning of WFD and other instruments of environmental
Bardziej szczegółowoMETODA OGÓLNEJ OCENY STANU ŚRODO- WISKA OBSZARÓW WIEJSKICH NA PODSTAWIE INFORMACJI Z BANKU DANYCH REGIONALNYCH GUS I OSZACOWAŃ PROGRAMU EMEP
Ekonomia i Środowisko 2 (49) 2014 Jan Cetner Kazimierz Dyguś Marta Ogonowska Jerzy Wojtatowicz METODA OGÓLNEJ OCENY STANU ŚRODO- WISKA OBSZARÓW WIEJSKICH NA PODSTAWIE INFORMACJI Z BANKU DANYCH REGIONALNYCH
Bardziej szczegółowoWarsztaty Strategia monitoringu i oceny wód powierzchniowych według Ramowej Dyrektywy Wodnej RTP...
Warsztaty Strategia monitoringu i oceny wód powierzchniowych według Ramowej Dyrektywy Wodnej RTP... Organizowane we współpracy z Wojewódzkim Inspektoratem Ochrony Środowiska w, Głównym Inspektoratem Ochrony
Bardziej szczegółowoGLOBAL METHANE INITIATIVE PARTNERSHIP-WIDE MEETING 12-14.10.2011 Kraków, Poland
GLOBAL METHANE INITIATIVE PARTNERSHIP-WIDE MEETING 12-14.10.2011 Kraków, Poland INSTITUTE OF TECHNOLOGY AND LIVE SCIENCES POZNAŃ BRANCH Department of Environmental Management in Livestock Buildings and
Bardziej szczegółowow ocenie hydromorfologicznej rzek na potrzeby Ramowej Dyrektywy Wodnej
MoŜliwości wykorzystania systemu River Habitat Survey w ocenie hydromorfologicznej rzek na potrzeby Ramowej Dyrektywy Wodnej Krzysztof Szoszkiewicz, Janina Zbierska, Ryszard Staniszewski, Szymon Jusik,
Bardziej szczegółowoWalidacja metod wykrywania, identyfikacji i ilościowego oznaczania GMO. Magdalena Żurawska-Zajfert Laboratorium Kontroli GMO IHAR-PIB
Walidacja metod wykrywania, identyfikacji i ilościowego oznaczania GMO Magdalena Żurawska-Zajfert Laboratorium Kontroli GMO IHAR-PIB Walidacja Walidacja jest potwierdzeniem przez zbadanie i przedstawienie
Bardziej szczegółowoPROBLEMY METODYCZNE ZWIĄZANE Z OCENĄ STOPNIA EUTROFIZACJI JEZIOR NA POTRZEBY WYZNACZANIA STREF WRAŻLIWYCH NA AZOTANY
WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 2009: t. 9 z. 1 (25) WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS s. 151 159 www.imuz.edu.pl Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, 2009 PROBLEMY METODYCZNE ZWIĄZANE Z OCENĄ
Bardziej szczegółowoExposure assessment of mercury emissions
Monitoring and Analityka Zanieczyszczen Srodowiska Substance Flow of Mercury in Europe Prof. dr hab. inz. Jozef PACYNA M.Sc. Kyrre SUNDSETH Perform a litterature review on natural and anthropogenic emission
Bardziej szczegółowoPrzedmioty podstawowe. Przedmioty kierunkowe. Przedmioty specjalnościowe - Analityka i toksykologia środowiska
specjalność: Analityka i toksykologia środowiska I 1. 2. 3. podstawowe kierunkowe 1 Przedmioty specjalnościowe - Analityka i toksykologia środowiska specjalnościowe 556 11 Analityka substancji toksycznych
Bardziej szczegółowokierunek: Ochrona Środowiska studia niestacjonarne II stopnia realizacja od roku akad. 2017/2018 ECTS w semestrze Przedmioty podstawowe
specjalność: Analityka i toksykologia środowiska I podstawowe kierunkowe 110 Przedmioty specjalnościowe - Analityka i toksykologia środowiska specjalnościowe 344 11 Analityka substancji toksycznych w środowisku
Bardziej szczegółowoKontrola i zapewnienie jakości wyników
Kontrola i zapewnienie jakości wyników Kontrola i zapewnienie jakości wyników QA : Quality Assurance QC : Quality Control Dobór systemu zapewnienia jakości wyników dla danego zadania fit for purpose Kontrola
Bardziej szczegółowoZESZYTY NAUKOWE NR 12 (84) AKADEMII MORSKIEJ Szczecin 2007
ISSN 1733-8670 ZESZYTY NAUKOWE NR 12 (84) AKADEMII MORSKIEJ Szczecin 2007 WYDZIAŁ INŻYNIERYJNO-EKONOMICZNY TRANSPORTU Anna Białas Motyl Przewozy ładunków transportem śródlądowym i praca przewozowa w krajach
Bardziej szczegółowoKARTA KURSU. Kod Punktacja ECTS* 2. Dr Robert Kościelniak Dr Lucjan Schimscheiner
KARTA KURSU Nazwa Nazwa w j. ang. Bioróżnorodność środowisk przyrodniczych Biodiversity of Natural Environments Kod Punktacja ECTS* 2 Koordynator Dr Robert Kościelniak Dr Lucjan Schimscheiner Zespół dydaktyczny
Bardziej szczegółowoPodstawowe informacje o Naturze 2000 i planach ochrony
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Podstawowe informacje o Naturze 2000 i planach
Bardziej szczegółowoWyroby medyczne Systemy zarządzania jakością Wymagania do celów przepisów prawnych
POPRAWKA do POLSKIEJ NORMY ICS 03.120.10; 11.040.01 PN-EN ISO 13485:2012/AC Wprowadza EN ISO 13485:2012/AC:2012, IDT Wyroby medyczne Systemy zarządzania jakością Wymagania do celów przepisów prawnych Poprawka
Bardziej szczegółowoSeminarium Wpływ realizacji pobytów stażowych (szkoleniowych) na rozwój potencjału dydaktycznego postdoców i doktorantów
Seminarium Wpływ realizacji pobytów stażowych (szkoleniowych) na rozwój potencjału dydaktycznego postdoców i doktorantów 7 wrzesień 2011 roku sala Rady Wydziału, ul. Oczapowskiego 1A Projekt POKL. 04.01.01-00-178/09
Bardziej szczegółowoPolitechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki. Karta przedmiotu. obowiązuje studentów rozpoczynających studia w roku akademickim 2015/2016
Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki Karta przedmiotu Wydział Inżynierii Środowiska obowiązuje studentów rozpoczynających studia w roku akademickim 2015/2016 Kierunek studiów: Inżynieria Środowiska
Bardziej szczegółowoArcheologia Jeziora Powidzkiego. redakcja naukowa Andrzej Pydyn
Archeologia Jeziora Powidzkiego redakcja naukowa Andrzej Pydyn Toruń 2010 Spis treści Lista autorów... 9 Wstęp... 11 Andrzej Pydyn Archeologiczne penetracje podwodne strefy przybrzeżnej Jeziora Powidzkiego...
Bardziej szczegółowoMonika Kotulak Klub Przyrodników. Jak bronić swojej rzeki, warsztaty Klubu Przyrodników i WWF, Schodno czerwca 2012
Monika Kotulak Klub Przyrodników Jak bronić swojej rzeki, warsztaty Klubu Przyrodników i WWF, Schodno 16 17 czerwca 2012 Ramowa Dyrektywa Wodna "...woda nie jest produktem handlowym takim jak każdy inny,
Bardziej szczegółowoRADA UNII EUROPEJSKIEJ. Bruksela, 27 maja 2013 r. (28.05) (OR. fr) 9801/13 ENV 428
RADA UNII EUROPEJSKIEJ Bruksela, 27 maja 2013 r. (28.05) (OR. fr) 9801/13 ENV 428 PISMO PRZEWODNIE Od: Komisja Europejska Data otrzymania: 23 maja 2013 r. Do: Sekretarz Generalny Rady Nr dok. Kom.: D025283/03
Bardziej szczegółowoPOMIAR BIOKONCENTRACJI ZANIECZYSZCZEŃ W OCENIE SKAŻENIA ŚRODOWISKA, NARAŻENIA ORGANIZMÓW ORAZ PROGNOZOWANIU EKOLOGICZNYCH EFEKTÓW ZANIECZYSZCZEŃ
Ekonomia i Środowisko 2 (49) 2014 Elżbieta Bonda-Ostaszewska POMIAR BIOKONCENTRACJI ZANIECZYSZCZEŃ W OCENIE SKAŻENIA ŚRODOWISKA, NARAŻENIA ORGANIZMÓW ORAZ PROGNOZOWANIU EKOLOGICZNYCH EFEKTÓW ZANIECZYSZCZEŃ
Bardziej szczegółowoKatedra Inżynierii Ochrony Wód Wydział Nauk o Środowisku. Uwarunkowania rekultywacji Jeziora Wolsztyńskiego
Katedra Inżynierii Ochrony Wód Wydział Nauk o Środowisku Uwarunkowania rekultywacji Jeziora Wolsztyńskiego Plan batymetryczny Jeziora Wolsztyńskiego Zlewnia Jeziora Wolsztyńskiego powierzchnia 193,5 km
Bardziej szczegółowoForested areas in Cracow ( ) evaluation of changes based on satellite images 1 / 31 O
Forested areas in Cracow (1985-2017) evaluation of changes based on satellite images Obszary leśne w Krakowie (1985-2017) szacowanie zmian na podstawie zobrazowań satelitarnych Cracow University of Technology
Bardziej szczegółowoMONITORING NIEDOBORU I NADMIARU WODY W ROLNICTWIE NA OBSZARZE POLSKI
MONITORING NIEDOBORU I NADMIARU WODY W ROLNICTWIE NA OBSZARZE POLSKI dr inż. Bogdan Bąk prof. dr hab. inż. Leszek Łabędzki Instytut Technologiczno-Przyrodniczy Kujawsko-Pomorski Ośrodek Badawczy w Bydgoszczy
Bardziej szczegółowoRAPOT Z MONITORINGU SKALNICY TORFOWISKOWEJ (SAXIFRAGA HIRCULUS) (KOD 1523) NA STANOWISKACH GÓRNEJ BIEBRZY
Preservation of wetland habitats in the upper Biebrza Valley Ochrona siedlisk mokradłowych doliny Górnej Biebrzy. RAPOT Z MONITORINGU SKALNICY TORFOWISKOWEJ (SAXIFRAGA HIRCULUS) (KOD 1523) NA STANOWISKACH
Bardziej szczegółowoKonserwatorska i czynna ochrona przyrody Czym jest ochrona przyrody? dr Wiktor Kotowski Zakład Ekologii Roślin i Ochrony Środowiska UW
Konserwatorska i czynna ochrona przyrody Czym jest ochrona przyrody? dr Wiktor Kotowski Zakład Ekologii Roślin i Ochrony Środowiska UW 1 Czym jest przyroda? wszystko czego nie stworzył człowiek (Wikipedia)
Bardziej szczegółowoBioróżnorodność makrozoobentosu w fiordach arktycznych
Bioróżnorodność makrozoobentosu w fiordach arktycznych rozprawa habilitacyjna Maria Włodarska-Kowalczuk Zakład Ekologii Morza Pracownia Ekosystemów Morskich Bioróżnorodność makrozoobentosu w fiordach arktycznych
Bardziej szczegółowoPrzedmioty podstawowe. Przedmioty kierunkowe. Przedmioty specjalnościowe - Analityka i toksykologia środowiska
specjalność: Analityka i toksykologia środowiska I 1. 2. 3. podstawowe kierunkowe 124 Przedmioty specjalnościowe - Analityka i toksykologia środowiska specjalnościowe 796 8 Organizmy modelowe w badaniach
Bardziej szczegółowoWody powierzchniowe stojące
RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO W 2012 roku Wody powierzchniowe stojące Ekosystemy wodne, a szczególnie jeziora należą do najcenniejszych elementów krajobrazu przyrodniczego Lubelszczyzny.
Bardziej szczegółowoGdańsk, dnia 22 grudnia 2014 r. Poz. 4493 ZARZĄDZENIE REGIONALNEGO DYREKTORA OCHRONY ŚRODOWISKA W GDAŃSKU. z dnia 19 grudnia 2014 r.
DZIENNIK URZĘDOWY WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO Gdańsk, dnia 22 grudnia 2014 r. Poz. 4493 ZARZĄDZENIE REGIONALNEGO DYREKTORA OCHRONY ŚRODOWISKA W GDAŃSKU z dnia 19 grudnia 2014 r. w sprawie ustanowienia planu
Bardziej szczegółowoczyli kilka słów teorii
O rzekach czyli kilka słów teorii Strażnicy Rzek Wrocław - Warszawa, 17-24 listopada 2018 r. Morfologia rzek naturalnych Fot. D.Serwecińska Źródło: Popek Z., Żelazo J., 2002: Podstawy renaturalizacji rzek
Bardziej szczegółowoDziałania w dziedzinie klimatu, środowisko, efektywna gospodarka zasobami i surowce
HORIZON 2020 - THE FRAMEWORK PROGRAMME FOR RESEARCH AND INNOVATION (2014-2020) 2020) Challenge 5 Climate action, environment, resource efficiency and raw materials INFORMAL DRAFT 1 Copyright KPK PB UE
Bardziej szczegółowo2.2.6. Wskaźnik opisowy W10 Śmieci w morzu
Raport do Komisji Europejskiej dot. Wstępnej oceny stanu środowiska morskiego 133 2.2.6. Wskaźnik opisowy W10 Śmieci w morzu W10: Właściwość ani ilość znajdujących się w wodzie morskiej nie powodują szkód
Bardziej szczegółowoZastosowanie makrofitów w ocenie wód płynących
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu LETNIA SZKOŁA EKOLOGII Kurs naukowo-szkoleniowy przygotowujący do realizacji zadań wynikających z Ramowej Dyrektywy Wodnej i Dyrektywy Siedliskowej Zastosowanie makrofitów
Bardziej szczegółowoPrzedmioty podstawowe. Przedmioty kierunkowe. Przedmioty specjalnościowe - Analityka i toksykologia środowiska
specjalność: Analityka i toksykologia środowiska 1. 2. 3. 4. w. w. w. w. aud. lab. Przedmioty specjalnościowe - Analityka i toksykologia środowiska 8 Organizmy modelowe w badaniach toksykologicznych 10
Bardziej szczegółowoCELE I ELEMENTY PLANU GOSPODAROWANIA WODĄ W LASACH. Edward Pierzgalski Zakład Ekologii Lasu
CELE I ELEMENTY PLANU GOSPODAROWANIA WODĄ W LASACH Edward Pierzgalski Zakład Ekologii Lasu ZAKRES PREZENTACJI 1.Wprowadzenie 2.Informacja o projekcie : Metodyczne podstawy opracowywania i wdrażania planu
Bardziej szczegółowoOrganic plant breeding: EU legal framework and legislative challenges Ekologiczna hodowla roślin: ramy prawne UE i wyzwania legislacyjne
Organic plant breeding: EU legal framework and legislative challenges Ekologiczna hodowla roślin: ramy prawne UE i wyzwania legislacyjne Antje Kölling IFOAM EU Policy Manager EkoSeedForum 20-22 March 2014
Bardziej szczegółowoKOSZTY UŻYTKOWANIA MASZYN W STRUKTURZE KOSZTÓW PRODUKCJI ROŚLINNEJ W WYBRANYM PRZEDSIĘBIORSTWIE ROLNICZYM
Inżynieria Rolnicza 13/2006 Zenon Grześ, Ireneusz Kowalik Instytut Inżynierii Rolniczej Akademia Rolnicza w Poznaniu KOSZTY UŻYTKOWANIA MASZYN W STRUKTURZE KOSZTÓW PRODUKCJI ROŚLINNEJ W WYBRANYM PRZEDSIĘBIORSTWIE
Bardziej szczegółowoWarsztaty Ramowa Dyrektywa Wodna (2000/60/EC) Proces Wdrażania na Obszarze Rzek Parsęty, Regi i Wieprzy
Warsztaty Ramowa Dyrektywa Wodna (2000/60/EC) Proces Wdrażania na Obszarze Rzek Parsęty, Regi i Wieprzy RTP 22765 Organizowane we współpracy z Wojewódzkim Inspektoratem Ochrony Środowiska w Szczecinie,
Bardziej szczegółowoElżbieta Andrukiewicz Ryszard Kossowski PLAN BEZPIECZEŃSTWA INFORMACJI
Elżbieta Andrukiewicz Ryszard Kossowski PLAN BEZPIECZEŃSTWA INFORMACJI Information Security Protecting the Global Enterprise Donald L. Pipkin, Hewlett-Packard Company Prentice Hall PTR Upper Saddle River,
Bardziej szczegółowoSkala zjawisk abrazyjnych w minionym 20 leciu na przykładzie Mierzei Dziwnowskiej
Skala zjawisk abrazyjnych w minionym 20 leciu na przykładzie Mierzei Dziwnowskiej Kazimierz Furmańczyk, Joanna Dudzińska-Nowak Uniwersytet Szczeciński, Instytut Nauk o Morzu Europejska Agencja Środowiska:
Bardziej szczegółowoStanowisko. Sejmiku Województwa Kujawsko Pomorskiego z dnia 28 lutego 2005 r.
Stanowisko Sejmiku Województwa Kujawsko Pomorskiego z dnia 28 lutego 2005 r. w sprawie ogłoszenia obszaru Województwa Kujawsko Pomorskiego strefą wolną od upraw genetycznie zmodyfikowanych organizmów (GMO)
Bardziej szczegółowoWERYFIKACJA WYZNACZENIA SILNIE ZMIENIONYCH CZĘŚCI WÓD JEZIORNYCH WRAZ ZE SZCZEGÓŁOWYM UZASADNIENIEM
UL. TAMA POMORZAŃSKA 13A 70-030 SZCZECIN SEKRETARIAT: 091-44 -11-200 Fax: 091-44 -11-300 Inf. nawigacyjna: 091-44 -11-301 e-mail: sekretariat@szczecin.rzgw.gov.pl www. szczecin.rzgw.gov.pl www.bip.szczecin.rzgw.gov.pl
Bardziej szczegółowoBADANIA ZRÓŻNICOWANIA RYZYKA WYPADKÓW PRZY PRACY NA PRZYKŁADZIE ANALIZY STATYSTYKI WYPADKÓW DLA BRANŻY GÓRNICTWA I POLSKI
14 BADANIA ZRÓŻNICOWANIA RYZYKA WYPADKÓW PRZY PRACY NA PRZYKŁADZIE ANALIZY STATYSTYKI WYPADKÓW DLA BRANŻY GÓRNICTWA I POLSKI 14.1 WSTĘP Ogólne wymagania prawne dotyczące przy pracy określają m.in. przepisy
Bardziej szczegółowoWYTYCZNE DO PROWADZENIA BADAŃ TERENOWYCH
ZAŁĄCZNIK 2.4 WYTYCZNE DO PROWADZENIA BADAŃ TERENOWYCH ORAZ DO SPOSOBU ZESTAWIANIA I PRZETWARZANIA DANYCH O MAKROFITACH W JEZIORACH Opracowanie: dr Agnieszka Kolada dr hab. Hanna Ciecierska Uniwersytet
Bardziej szczegółowoProfil Czasopisma / The Scope of a Journal
1 / 5 Profil Czasopisma / The Scope of a Journal Kwartalnik naukowo techniczny Inżynieria Przetwórstwa Spożywczego Polish Journal of Food Engineering, stanowi forum publikacyjne środowiska naukowego i
Bardziej szczegółowoPONOWNA OCENA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO DLA PROJEKTÓW SPALARNIOWYCH POIIŚ
PONOWNA OCENA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO DLA PROJEKTÓW SPALARNIOWYCH POIIŚ Mariusz Włodarczyk Senior Consultant for Environment Protection Mott MacDonald Polska Sp. z o.o. PONOWNA OCENA ODDZIAŁYWANIA
Bardziej szczegółowoWZPiNoS KUL Jana Pawła II Rok akademicki 2016/2017 Instytut Inżynierii Środowiska Kierunek: Inżynieria środowiska II stopnia
WZPiNoS KUL Jana Pawła II Rok akademicki 2016/2017 Instytut Inżynierii Środowiska Kierunek: Inżynieria środowiska II stopnia Zagadnienia do egzaminu magisterskiego na rok akademicki 2016/2017 Kierunek:
Bardziej szczegółowoWdrażanie metod analizy środowiskowego ryzyka zdrowotnego do ustalania i przestrzegania normatywów środowiskowych
Program Wieloletni Wdrażanie metod analizy środowiskowego ryzyka zdrowotnego do ustalania i przestrzegania normatywów środowiskowych Etap II Przegląd wytycznych i zalecanych rozwiązań pod kątem wykorzystania
Bardziej szczegółowoSWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny. Wydział Zamiejscowy we Wrocławiu. Karolina Horodyska
SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny Wydział Zamiejscowy we Wrocławiu Karolina Horodyska Warunki skutecznego promowania zdrowej diety i aktywności fizycznej: dobre praktyki w interwencjach psychospołecznych
Bardziej szczegółowoMetody biologiczne w ocenie stanu środowiska
1. Nazwa przedmiotu/modułu w języku polskim Metody biologiczne w ocenie stanu środowiska 2. Nazwa przedmiotu/modułu w języku angielskim Biological methods for the environmental assessment 3. Jednostka
Bardziej szczegółowoPrzedmioty podstawowe. Przedmioty kierunkowe. Przedmioty specjalnościowe - Analityka i toksykologia środowiska
specjalność: Analityka i toksykologia środowiska I rok II rok Wymiar godzin 1. 2. 3. 4. podstawowe kierunkowe 124 Przedmioty specjalnościowe - Analityka i toksykologia środowiska specjalnościowe 866 9
Bardziej szczegółowoZakres i metody badań inwentaryzacyjnych prowadzonych w obszarze Zatoka Pucka i Półwysep Helski PLH i Zatoka Pucka PLB w 2011 i 2012 roku
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Zakres i metody badań inwentaryzacyjnych
Bardziej szczegółowoPrzedmioty podstawowe. Przedmioty kierunkowe. Przedmioty specjalnościowe - Analityka i toksykologia środowiska
specjalność: Analityka i toksykologia środowiska I rok II rok Wymiar godzin 1. 2. 3. 4. podstawowe kierunkowe 78 Przedmioty specjalnościowe - Analityka i toksykologia środowiska specjalnościowe 504 9 Organizmy
Bardziej szczegółowoMaciej Zastempowski. Uwarunkowania budowy potencja u innowacyjnego polskich ma ych i rednich przedsi biorstw
Maciej Zastempowski Uwarunkowania budowy potencja u innowacyjnego polskich ma ych i rednich przedsi biorstw Wstęp... 13 Rozdział 1. Sektor małych i średnich przedsiębiorstw... 21 1.1. Kontrowersje wokół
Bardziej szczegółowoSzacowanie ryzyka ekologicznego na terenach zdegradowanych przez składowiska odpadów
Dr inż. Jerzy Mikołajczak Wydział Geodezji Górniczej i Inżynierii Środowiska Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie im. Stanisława Staszica Szacowanie ryzyka ekologicznego na terenach zdegradowanych przez
Bardziej szczegółowoDevelopment, Evaluation and Implementation of a Standardised Fish-based Assessment Method for the Ecological Status of European Rivers
Development, Evaluation and Implementation of a Standardised Fish-based Assessment Method for the Ecological Status of European Rivers MoŜliwo liwość wykorzystania Europejskiego Indeksu Rybnego EFI opracowanego
Bardziej szczegółowoGospodarstwa rolne z obszarów o szczególnie dużej cenności przyrodniczej na tle gospodarstw pozostałych
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowy Instytut Badawczy Gospodarstwa rolne z obszarów o szczególnie dużej cenności przyrodniczej na tle gospodarstw pozostałych Marek Zieliński
Bardziej szczegółowoNetwork Services for Spatial Data in European Geo-Portals and their Compliance with ISO and OGC Standards
INSPIRE Conference 2010 INSPIRE as a Framework for Cooperation Network Services for Spatial Data in European Geo-Portals and their Compliance with ISO and OGC Standards Elżbieta Bielecka Agnieszka Zwirowicz
Bardziej szczegółowoPODOBIEŃSTWO BOTANICZNE POMIĘDZY GRUPAMI STANOWISK O RÓŻNYM STANIE EKOLOGICZNYM
Karol PIETRUCZUK *, Krzysztof SZOSZKIEWICZ *, Anna BUDKA **, Dariusz KAZER ** ocena rzek, stan ekologiczny, indeks Jaccarda, makrofity PODOBIEŃSTWO BOTANICZNE POMIĘDZ GRUPAMI STANOWISK O RÓŻNM STANIE EKOLOGICZNM
Bardziej szczegółowoStanisław Leszczycki Institute of Geography and Spatial Organisation Polish Academy of Sciences Warszawa, Twarda 51/55
Stanisław Leszczycki Institute of Geography and Spatial Organisation Polish Academy of Sciences 00-818 Warszawa, Twarda 51/55 www.igipz.pan.pl Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława
Bardziej szczegółowoKrytyczne czynniki sukcesu w zarządzaniu projektami
Seweryn SPAŁEK Krytyczne czynniki sukcesu w zarządzaniu projektami MONOGRAFIA Wydawnictwo Politechniki Śląskiej Gliwice 2004 SPIS TREŚCI WPROWADZENIE 5 1. ZARZĄDZANIE PROJEKTAMI W ORGANIZACJI 13 1.1. Zarządzanie
Bardziej szczegółowoW Szczecinku o rewitalizacji jezior
Opublikowany w Oficjalna strona Urzędu Miasta Szczecinek ( https://www.szczecinek.pl) Strona główna > W Szczecinku o rewitalizacji jezior W Szczecinku o rewitalizacji jezior Publikowane od: 20.10.2017
Bardziej szczegółowoProposal of thesis topic for mgr in. (MSE) programme in Telecommunications and Computer Science
Proposal of thesis topic for mgr in (MSE) programme 1 Topic: Monte Carlo Method used for a prognosis of a selected technological process 2 Supervisor: Dr in Małgorzata Langer 3 Auxiliary supervisor: 4
Bardziej szczegółowomoduł pełny Kierunek lub kierunki Ochrona Środowiska, specjalność: Zarządzanie zasobami wód i torfowisk
moduł pełny M uu_uu Os_S_06 Kierunek lub kierunki Ochrona Środowiska, specjalność: Zarządzanie zasobami wód i torfowisk studiów Nazwa modułu kształcenia Funkcjonowanie systemów mokradłowych Functioning
Bardziej szczegółowoWPŁYW CZYNNIKÓW TECHNICZNYCH NA STAN EKOLOGICZNY MAŁYCH I ŚREDNICH CIEKÓW NIZINNYCH
INFRASTRUKTURA I EKOLOGIA TERENÓW WIEJSKICH INFRASTRUCTURE AND ECOLOGY OF RURAL AREAS Wpływ czynników technicznych... Nr 13/2010, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddział w Krakowie, s. 157 166 Komisja Technicznej
Bardziej szczegółowoPRZEGLĄD WYBRANYCH METOD OCENY BIORÓŻNORODNOŚCI
Ekonomia i Środowisko 2 (49) 2014 Hanna Kruk PRZEGLĄD WYBRANYCH METOD OCENY BIORÓŻNORODNOŚCI Hanna Kruk, dr Akademia Morska w Gdyni adres korespondencyjny: Wydział Przedsiębiorczości i Towaroznawstwa ul.
Bardziej szczegółowoPCA Zakres akredytacji Nr AB 023 ZAKRES AKREDYTACJI LABORATORIUM BADAWCZEGO Nr AB 023 wydany przez POLSKIE CENTRUM AKREDYTACJI Warszawa, ul. Sz
PCA Zakres akredytacji Nr AB 023 ZAKRES AKREDYTACJI LABORATORIUM BADAWCZEGO Nr AB 023 wydany przez POLSKIE CENTRUM AKREDYTACJI 01-382 Warszawa, ul. Szczotkarska 42 Wydanie nr 7, Data wydania: 27 lipca
Bardziej szczegółowoSporządzanie wykazów: wydawnictw monografii naukowych, czasopism naukowych i recenzowanych materiałów z konferencji międzynarodowych
Sporządzanie wykazów: wydawnictw monografii naukowych, czasopism naukowych i recenzowanych materiałów z konferencji międzynarodowych www.konstytucjadlanauki.gov.pl www.facebook.com/mnisw www.facebook.com/mnisw
Bardziej szczegółowoPRACA LICENCJACKA SPECJALNOŚĆ: GEOINFORMACJA PROPONOWANA PROBLEMATYKA W ROKU AKADEMICKIM 2016/2017
PRACA LICENCJACKA SPECJALNOŚĆ: GEOINFORMACJA PROPONOWANA PROBLEMATYKA W ROKU AKADEMICKIM 2016/2017 Dr Jolanta Czerniawska (jolczer@amu.edu.pl) 1. Analizy morfometryczne i wizualizacja rzeźby wybranego
Bardziej szczegółowoFormularz recenzji magazynu. Journal of Corporate Responsibility and Leadership Review Form
Formularz recenzji magazynu Review Form Identyfikator magazynu/ Journal identification number: Tytuł artykułu/ Paper title: Recenzent/ Reviewer: (imię i nazwisko, stopień naukowy/name and surname, academic
Bardziej szczegółowoKlasyfikacja wskaźników wód powierzchniowych województwa podlaskiego w punktach pomiarowo-kontrolnych
INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BIAŁYMSTOKU Klasyfikacja wskaźników wód powierzchniowych województwa podlaskiego w punktach pomiarowo-kontrolnych na podstawie badań
Bardziej szczegółowoZintegrowana strategia zrównoważonego zarządzania wodami w zlewni
Zintegrowana strategia zrównoważonego zarządzania wodami w zlewni Projekt finansowany ze środków funduszy norweskich, w ramach programu Polsko-Norweska Współpraca Badawcza realizowanego przez Narodowe
Bardziej szczegółowoZARZĄDZANIE ZASOBAMI WÓD I TORFOWISK
Katedra Hydrobiologii Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie ZARZĄDZANIE ZASOBAMI WÓD I TORFOWISK STUDIA II STOPNIA Jedyna taka specjalność w Polsce!!! Zapraszamy do wyboru specjalności Zarządzanie zasobami
Bardziej szczegółowoZAŁACZNIK NR 2 Lista źródeł możliwych do pozyskania informacji z zakresu różnorodności biologicznej, przy opracowywaniu KIP i ROS
ZAŁACZNIK NR 2 Lista źródeł możliwych do pozyskania informacji z zakresu różnorodności biologicznej, przy opracowywaniu KIP i ROS Źródło informacji Ustawa o udostępnianiu informacji o środowisku i jego
Bardziej szczegółowoOcena hydromorfologiczna rzek w oparciu o River Habitat Survey
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska LETNIA SZKOŁA EKOLOGII Kurs naukowo-szkoleniowy Ocena hydromorfologiczna rzek w oparciu o River Habitat Survey Poznań, 15-17 lipca
Bardziej szczegółowoEkologia roślin i fitosocjologia SYLABUS A. Informacje ogólne
Ekologia roślin i fitosocjologia SYLABUS A. Informacje ogólne Elementy sylabusu Nazwa jednostki prowadzącej kierunek Nazwa kierunku studiów Poziom kształcenia Profil studiów Forma studiów Kod przedmiotu
Bardziej szczegółowoZastosowanie analizy genów markerowych do badań zakwitów toksycznych cyjanobakterii w jeziorach
AUTOREFERAT ROZPRAWY DOKTORSKIEJ Aleksandra Bukowska Zakład Ekologii Mikroorganizmów i Biotechnologii Środowiskowej, Instytut Botaniki, Wydział Biologii, Uniwersytet Warszawski Zastosowanie analizy genów
Bardziej szczegółowoINSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BIAŁYMSTOKU
INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BIAŁYMSTOKU Klasyfikacja elementów stanu/ potencjału ekologicznego i stanu chemicznego wód powierzchniowych płynących województwa
Bardziej szczegółowoŚledź (Clupea harengus) jest ważnym gatunkiem z punktu widzenia funkcjonowania ekosystemu (Varpe et al., 2005, Pikitch et al., 2014), a także odgrywa
Śledź (Clupea harengus) jest ważnym gatunkiem z punktu widzenia funkcjonowania ekosystemu (Varpe et al., 2005, Pikitch et al., 2014), a także odgrywa istotną rolę ekonomiczną, stanowiąc znaczną część połowów
Bardziej szczegółowo