PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE MIAST NADBAŁTYCKICH

Transkrypt

1 PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE MIAST NADBAŁTYCKICH

2 HENRYK SAMSONOWICZ Późne średniowiecze miast nadbałtyckich Studia uad dziejami H anzy nad Bałtykiem w XIV-XV w. WARSZAWA 1968 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE

3 O kładkę projektow ał HENRYK BIAŁOSKORSKI R edaktor Maria Zych R edaktor techniczny W itold M otyl K orektor A licja Kordas C opyright by Państw ow e W ydawnictw o Naukowe W arszawa 1968 Printed in Poland

4 I. POCZĄTKI I ROZWÓJ KONFEDERACJI HANZEATYCKIEJ W krajach nadbałtyckich późnego średniowiecza szczególną rolę odgryw ała Hanza. Nie jest naszyni zamierzeniem przedstawić czytelnikowi nową pełną syntezę dziejów miast hanzeatyckich. Chcemy jedynie, opierając się na ustaleniach licznych badaczy, naszkicować te zagadnienia ogólne, które w ydają się niejasno lub niesłusznie naświetlone, a ponadto uzupełnić stan naszej wiedzy analizą niektórych problemów. Przy czym, wbrew większości prac poświęconych Hanzie, za punkt wyjścia bierzemy wybrzeże Prus, najbliższe czytelnikowi polskiemu, a stosunkowo mniej znane. Poza porównawczymi materiałami z różnych portów nadbałtyckich w ykorzystujem y przede w szystkim bogate m ateriały z Lubeki, głównego miasta hanzeatyckiego. K ształt zew nętrzny ośrodków nadbałtyckich, ich polityka, zostały uformowane przez wielkie kupiectwo. Jem u też głównie niniejsze rozważania będą poświęcone. M iasta nad Bałtykiem w ystępują w źródłach pisanych i archeologicznych poczynając od IX w. Zmiana jakościowa w ich rozwoju nastąpiła wraz z rozpowszechnieniem się nowych form działania gospodarczego wprowadzonych w XII i XIII w. Zewnętrznym przejaw em nowego porządku było rozpowszechnienie 5

5 się praw a miejskiego, powstanie i rozwój stanu mieszczańskiego. Okres koniunktury gospodarczej nad Bałtykiem w X/XI w. wiązał się z istnieniem i działalnością licznych ośrodków osadniczych1. Źródła archeologiczne pozwoliły na zbadanie roli Haithabu, Wolina, Birki, stanowiących ciąg nadmorski wraz z innymi, mniej może znacznymi ośrodkami, takimi jak Truso, stara Lubeka, stary Rostock, Kołobrzeg i wiele in n y ch2. W chwili obecnej nie ulegają wątpliwości powiązania między tym i ośrodkami, w yrażające się nie tylko wzajemną wymianą, ale również podobnymi formami działania gospodarczego i politycznego. Wszystkie te ośrodki składały się z paru odrębnych członów. Z reguły centrum stanowił gród siedziba władzy politycznej. W skład osady wchodziły również inne skupiska 1 Por. artyk uły i prace F. Röriga wyd. w zbiorze: W irtschaftskrä fte im M ittelalter, W eim ar 1959, oraz tegoż Vom W erden und W e sen der Hanse, Leipzig 1940; E. K eyser, Städtegründungen und S tädtebau in N ordw estdeutschland im M ittelalter, Remagen/Rhein 1958; K. Jordan, Die Städtepolitik H einrichs des Löw en. Eine Forschungsbilanz, HGbl. 78/1960; H. R eineke, Uber Städtegründung. B etrachtungen und Phantasien, HGbl., 75/1957; H. Stoob, Die A usbreitung der abendländischen Stadt im östlichen M itteleuropa. U ntersuchungen im einer K artenfolge im altes östliches M itteleuropa, Zeitschr. f. Ostforschung, t. X, 1961, z. 1. Por. na tem at tego arty k u łu T. Lalik w P. Hist. 4/1965, oraz C. Haase, G rundfragen der nordw estdeutschen Städtegeschichte bis ins 13 Jh. Die Städte M itteleuropas im 12 und 13 Jh., Linz H. Arbm an, Birka, sveriges äldsta handelstad, Stockholm 1939; H. Jahnkuhn, Haithabu. Ein H andelsplatz der W ikingerzeit, Neum ünster 1956; W. N eugebauer, Der Stand der Ausgrabungen in A lt Lübeck, Zeitschr. d. Ver. f. Lüb. Gesch. XXXIII, 1962; K. Jażdżew ski, Gdańsk X - X III w. na tle Pomorza wczesnośredniowiecznego. Szkice z dziejów Pomorza pod red. G. Labudy, 1, Pomorze średniow ieczne, W arszawa 1958; A. Zbierski, Port G dański na tle miasta w X - X III w., Gdańsk 1964; S. M ielczarski, Truso, Rocz. Elbląski, t. II, 1964; L. Leciejewicz, Początki nadm orskich miast na Pomorzu Zachodnim, W rocław 1962; W. Filipow iak, Port w czesnośredniowiecznego W olina. M ateriały Zach. Pom., t. II, Szczecin 1956; B. W achowiak, Port średniowiecznego Szczecina, Gdańsk 1955, ostatnio też H. Bollnow, Studien zur Geschichte der pom m erschen Burgen und Städte im 12 und 13 Jh., Köln/Graz 1964, nie uw zględniający nowych G

6 mieszkalne o różnorakich funkcjach gospodarczych3: osady rybackie i targi z tabernami, o roli których w organizacji wymiany i konsumpcji pisano ostatnio sporo 4. Wszystkie osady leżały nie tylko przy morskim szlaku, ale także połączone były drogami lądowymi, które określane mianem dróg kupieckich (via mercatoria) 5 służyły m. in. wymianie najbardziej charakterystycznej w zakresie handlu średniowiecznego, tj. przy przewozie sukna 6. Nie ulega wątpliwości, że w ośrodkach tych mieszkali m. in. rybacy. Świadczą o tym tak znaleziska archeologiczne, jak i liczne przywileje znane np. z Gdańska XIII w.7 Badania archeologiczne wykazują istnienie różnych warsztatów rzem ieślniczych8. Nie ulega też wątpliwości, że osady nadbałtyckie zamieszosiągnięć badaczy polskich. S. Mews, Gotlands Handel und V erkehr bis zum A u ftre ten der Hanse, B erlin 1937; H. Ziółkowska, Pomorze a handel b a łtycki w okresie w czesnośredniow iecznym. P. Zach., 1951; M. Małowist, Z problem atyki dziejów gospodarczych stre fy b a łtyckiej we w czesnym średniow ieczu, RDSG, 10/1948, s. 84 nn.; J. Bronsted, Vikingerne, K obenhavn 1960; G. Labuda, Położenie średniowiecznego Rostoku, M ateriały Zach. Pom., t. II, Szczecin s K. Tym ieniecki, Podgrodzia w północno-zachodniej Słow iańszczyźnie i pierwsze lokacje m iast na prawie niem ieckim, Slavia Occidentalis, 2/1922, s. 55 пп.; Т. Lalik, Początki m iast го Polsce, Kw. Hist., 1/1960, s. 158; H. Samsonowicz, Tto gospodarcze w ydarzeń 1308 r. na Pomorzu G dańskim, P. Hist., 2/1965; A. Zbierski, Port Gdański na tle rozwoju miasta w X - X III w. Gdańsk * I. Cieśla, Taberna w czesnośredniow ieczna na ziemiach polskich, Studia W czesnośredniowieczne, t. iy, 1959, s. 159 nn., 192. O karczm ach i ich funkcji por. też K. Buczek, Targi i miasta na prawie polskim, W rocław 1964, s. 69 nn. 5 Tak na Pom orzu droga biegnąca do G dańska, Pom erell. Urk., n r 9, e Por. przyp. 2; także Pom erell. Urk., nr 26, 33. i Por. om ówienie w yników badań Gdańsk w czesnośredniow ieczny, pod red. J. K am ińskiej; J. Muhl, Fischerei und Störfang in alt Danzig, Archiv fü r Fischereigeschichte, H. 17, B erlin 1933, s. ü; W. N eugebauer, Das Suburbium von Alt L übeck, s. 11, Zeitschr. des Ver. f. Lüb. Gesch. 39, Lübeck 1959; H. Arbm an, B irka, s Por. J. Kam ińska, A. Nahlik, Etudes sur Vindustrie textile du haut M oyen-age en Pologne, Archaeologia Polona, III, 1960; L. Leciejewicz, Początki nadm orskich miast, tam że literatu ra, s. 117 nn.

7 капе były przez rzemieślników produkujących sukno, trudniących się obróbką żelaza, budową statków, szewstwem, krawiectwem i in. Przy ówczesnym stanie rzemiosła pracującego przeważnie na zamówienie koncentracja w arsztatów rzemieślniczych w dużych ośrodkach nadm orskich z jednej strony wiązała się z zapotrzebowaniem na produkty przemysłowe właśnie w osadach с stosunkowo dużym przepływie ludności, z drugiej zaś strony z potrzebam i kształtującej się adm inistracji państwowej reprezentow anej przez możnych. Na podstawie żywotów św. O ttona9 można stwierdzić jak to zrobili liczni badacze tego problemu że ośrodki wczesnomiejskie w XII w. zamieszkiwane były m. in. przez przedstawicieli posiadaczy ziemskich. Poza pionierską pracą K. Tymienieckiego zwrócili na to uwagę G. Labuda, B. Z ientara10 i inni, co zresztą w świetle badań uczonych rosyjskich i włoskich 11 nie w ydaje się być czymś wyjątkowym na terenie Europy. Takie same obserwacje czynią badacze skandynaw s cy 12, analiza materiału źródłowego pochodzącego z terenu późniejszej M eklem burgii potwierdza te spostrzeżenia 13. W grodzie rezydował książę wraz» Herbordi Dialogus de vita Ottonis Episcopi Bambergensis, wyd. R. KÖpke, MGH SS XX; Ebbonis V ita O ttonis episcopi Bambergensis, wyd. R. Корке, tam że XII. 10 K. Tym ieniecki, Pogrodzia w północno-zachodniej Słow iańszczyźn ie ; G. Labuda, P roblem atyka badań w czesnodziejow ych Szczecina, P. Zach. VIII, 1952; B. Z ientara, U początków szczecińskiego p a trycjatu. Rola feudalnej własności ziem skiej w kształtow aniu się podstaw gospodarczych kierow niczych w arstw społeczeństw a m iejskiego, p. Hist., 4/1962; tam że postaw ienie problem u i literatu ra. 11 G. Luzzato, Les activités économ iques du patriciat vén itien IX e - X I V e s., Annales d Hist. Econ. et Soc., IX, 1939; M. N. Tichom irov, D revnieruskije goroda, Moskwa 1956, s. 152 nn. 12 Por. przegląd lite ratu ry E. K. Hougen, Handel og Sam ferdsel i nordens V ikingtid, Viking, Bd. XXIX, Oslo 1965, s Por. G. Labuda, Położenie średniow iecznego R ostoku, s. 245 пп., zwłaszcza s. 259; W. Filipow iak, Port w czesnośredniow iecznego W olina, s. 196; J. B rankaćk, Einige B etrachtungen über Handwerk, Handel und S ta d tentw icklung der W estslaw en an der O stseeküste vom 9. zum 12 Jh., Hansische Studien, Berlin 1961, s. 7 nn.

8 z możnowładcami. Oni to właśnie brali udział w w y prawach wojennych mających na celu rabunek, a przy okazji ściśle z nim związany w w arunkach wczesnego średniowiecza handel. We wczesnym okresie średniowiecza dyferencjacja społeczna wiązała się zarówno z posiadaniem ziemi, jak chyba w większym stopniu - z posiadaniem m ajątku ruchomego. Ten ostatni był zdobywany podczas w ypraw w ojennych, znanych na ziemiach nadbałtyckich z X, XI i XII w. Celem rabunku musiały być przedm ioty o trw ałej wartości, dogodne do przewiezienia. Tak czyniło rycerstw o Krzywoustego rab u jące przedmieście Kołobrzegu, tak też postępowali Słowianie rabujący K onungahelę14. W ażnym obiektem wczesnego handlu byli ludzie, jeńcy zdobywani w wyprawach, ale obok nich przede wszystkim w grę wchodziły szlachetne kruszce i broń. Przedm iotem masowego handlu była też sól, główny produkt szerokiej w ym iany towarowej, oraz sukno. To ostatnie przywożone było w dużym stopniu z Flandrii już w okresie wczesnego średniowiecza, a przewyższając znacznie jakością gatunki wyrabiane nad Bałtykiem stanowić musiało zewnętrzną oznakę bogactwa możnowładców 15. Jakie cechy w yróżniały ten wielki handel w XII w. i wcześniej? Przede wszystkim przewożona masa towarowa była bardzo niewielka. Świadczyć może o tym choćby fakt, że większe statki, kilkudziesięcio- 14 Gall, K ronika, II, 28. Zapewne rok Snorri Sturlasson, Heim s- к ringla wg tłum. polskiego G. Labuda, Słow iańszczyzna pierw otna, W arszawa Mimo głosów przeciw nych utrzym uje się na ogół teza (H. Pirenne, Draps de Frise ou draps de Flandre. Histoire économ ique de l occident m edieval, wyd. E. C oornaert 1951, s. 53), że,,paliae frisonica pochodziły z Flandrii. Por. H. van W erveke, Die B eziehungen Flanderns zu Osteuropa in der H ansezeit, Die D eutsche Hanse als M ittler zwischen Ost und W est, Köln/Opladen

9 łasztowe (1 łaszt = 2-2,5 tony) pojawiły się na Bałtyku dopiero na przełomie XII i XIII w. 16 Niewielka ilość towarów wiązała się z bardzo ograniczonym ry n kiem na.produkty handlu zagranicznego17. Odsetek ludzi korzystających z wyrobów luksusowych zdobytych na w yprawach łupieżczych i handlu był praw dopodobnie bardzo niewielki. Należy przy tym pamiętać, że obszary leżące przy wielkim szlaku morskim były tu szczególnie uprzywilejowane. Ten stan rzeczy powodował, że handel zagraniczny minimalnie w pływ ał na lokalny stan gospodarki, natom iast był ważnym czynnikiem w tworzeniu i pogłębianiu dyferencjacji społecznej. Zawód kupca nie mógł też być jedynym źródłem utrzym ania wysokiego standardu życiowego. M usiał wiązać się z pozycją rycerza, posiadacza ziemskiego. Czy wszyscy posiadacze ziemscy, rycerze, byli kupcami? Zapewne tak było jeśli chodzi 0 zaspokajanie potrzeb własnych. Położenie osady przy ważnym szlaku kom unikacyjnym ułatw iało te funkcje 1 rozszerzało je na pośrednictwo prowadzone na całym szlaku bałtyckim. Zapewne większość słowiańskich, skandynawskich, bałtyckich wielkich kupców XI/ /X II w. należała do grupy możnych, rycerzy, odgrywających istotną rolę w tworzeniu organizacji wczesnopaństwowych. Chcielibyśmy tu podkreślić, że przy istnieniu miejscowego wielkiego handlu istniała grupa specjalistów, którzy tylko lub głównie zajmowali się tą sferą działalności zawodowej. Istnienie ich jednak widzielibyśmy wśród grupy wędrownych drobnych kupców, którzy wykorzystywali szlaki tak morskie, jak przede wszystkim lądowe przewożąc iß P. Heinsius, Das S c h iff der Hansischen Frilñzeit, W eimar 1956, S Por. uwagi A. Gieysztora, W ieś i miasto słowiańskie przed X III w.; rynki lokalne i regiony ekonom iczne. Sprawozdania Wrocł. Tow. Nauk. 1962, 17 A., s

10 z miejsca na miejsce sól, ryby morskie, a także towary luksusowe. Nie wydaje nam się słuszne, by widzieć w tych kupcach jedynie przybyszów z zachodu Europy, tym bardziej że liczba ich była spora. Mogli oni odwiedzać mniej lub bardziej regularnie lokalne targi. Nie ulega bowiem wątpliwości, że targi funkcjonowały i na terenie przedhanzeatyckich ośrodków wielkiego handlu nad B ałtykiem 18. Na targi przybywali mali ludzie z towarami z okolicy, których notują jeszcze źródła XIII-wieczne 19, a którzy nie występowali jako odrębny zawód kram arzy. Ci ostatni pojawili się dopiero w drugiej połowie XIII w.: w Kilonii w 1264 r., w Strzałowie w 1278, w Bremie w 1259 r. 20. gdzie zorganizowali się w związku z działającym targiem, jak to wyraźnie jest stwierdzone w brem eńskim przyw i leju dotyczącym urzędu kram arskiego21. Pojawienie się cechów kram arzy poprzedzone było działalnością licznych zawodowych przekupniów, jeżdżących z towarami bądź blisko ośrodka handlowego, bądź na dłuższych szlakach 22. Jak przy wielu mniejszych, tak przy targach odbywających się w większych ośrodkach istniały w krajach chrześcijańskich kościoły, pełniące obok sakralnych różnorakie funkcje gospodarcze i mi 18 Ostatnio na ten tem at T. Lalik, Miasta Pomorza Gdańskiego i ich u strój w X III w., Zap. Hist. 4/1965, s. 7 nn. w polem ice z książką E. Rozenkranza, P oczątki i ustrój m iast Pomorza G dańskiego do schyłku X IV w., Gdańsk O w zajem nym stosunku różnych kręgów w ym iany por. T. Lalik; O cyrku la cji kruszców w Polsce X - X II w- P. Hist. 1/1967, s ; A. Gieysztor, Lokal M arkets and Foreign Exchanges in Central and East Europe before 1200, Ergon V, i» A. v. B randt, Ein S tü ck kaufm ännischer B uchführung aus dem letzten Viertel des 13 Jh., Zeitschr. d. Ver. f. Lüb. Gesch. 44, 1964, s. 5 nn. so E. K öhler, Einzelhandel im M ittelalter. B eiträge zur betribs- und socialw irtschaftlichen S tru k tu r der M ittelalterlichen K ram erei, S tuttg art 1938, s. 121; H. Sasse, Das bremische K ram eram t, Brem ischen Jahrbuch, 1931, s. 110 nn. 21 Brem. UB. I n ja k widzi to H. P irenne, Les villes du m oyen-âge, B ruxelles 1927, s. 103 nn. i L. Febvre, Philippe II et le Franche-Comté, Paris 1919, s. 35. ii

11 lita rn e 23. Gród, podgrodzie rzemieślnicze, port, targ, osada rybacka, rezydencje możnych, tworzyły osobne jednostki osadnicze pełniące jednak razem funkcje miasta na wybrzeżu Bałtyku i odgrywające wspólnie istotną rolę w rozwoju dalszych stosunków tak gospodarczych. jak i kulturalnych. W chwili, gdy rozpoczęła się penetracja Niemców na północy i na wschodzie, w 10 osadach miejskich Norwegii istniały już grupy społeczne, które zaczęły specjalizować się wyłącznie w wielkim h a n d lu 24. Jeden z najstarszych europejskich rym ow anych podręczników kupieckich z Norwegii przynosił zalecenia, które wskazywały jak należy część m ajątku zdobytego na transakcjach handlowych zabezpieczać w ziemi. 1/з zysku miała być już stale przeznaczana na cele handlow e25. Podobną sytuację można zaobserwować w Nowogrodzie, gdzie część bojarów w coraz większym stopniu zaczęła się zajmować handlem 26. Na terenach Pomorza sytuacja nie była jasna i między badaczami nie ma zgody co do tego czy w XII/XIII w. wyodrębniali się z możnowładztwa wielcy kupcy. Zagadnienie to wiąże się z bardzo istotną, a niejasną sprawą odrębności prawnych, w yróżniających przedstawicieli zawodów m iejskich od m ieszkańców w si27. W XII w. nie istniały spisane normy praw ne, które by zaw ierały inne przyw ileje lub obowiązki 23 p. Johansen, Die K aufm annskirche«im Ostseegebiet, Studi in Onore di A rm ando Sapori, t. I, Milano 1957, s ; E. Sandow, Die M arktkirche St. Nicolai in H erford und ihre F unktionen, H erforder Jahrb u ch 2, 1961, s. 27; J. Reetz, Ecclesia forensis, Zeitschr. d. Ver. f. Lüb. Gesch. 44, 1964, s A. E. Herteig, M arknadsplatser-stadsbildningar, Tor, t. 10, 1964, s K onungkuggjá (Speculum Regale) ed. F. Jonsson, K obenhavn 1923, tłum. niem ieckie E. Mogh, G eschichte der norw egisch-isländischen L iteratur, Strassburg 1904, s Na szerokim tle przedstaw ia tę problem atykę В. Z ientara, U początków szczecińskiego patrycjatu, s Por. dyskusję na ten tem at podjętą przez K. Buczka, Targi i miasta. 12

12 dla ludzi zajmujących się handlem czy rzemiosłem z racji przebyw ania w miastach. Istniało prawo ta r gowe 28, połączone z mirem targowym, z wykształceniem się systemu podatkowego. Było to jednak prawo zwyczajowe, które w m iarę postępu w dziedzinie gospodarki towarowej uzupełniane było przez praktykę. Nie było natomiast, a przynajmniej nic na to nie w skazuje, istotïiych różnic między większymi, nazw ijmy je miejskimi, targami i mniejszymi wiejskimi. Nie istniały żadne prawa, które by wyróżniały miasta od wsi na terenach późniejszej M eklemburgii i Księstwa Pom orskiego29. Dalej na wschód, na Pomorzu Gdańskim, gdzie przemiany zachodziły nieco wolniej, w XIII w. istniały już faktyczne odrębności, będące wynikiem powiązań z zachodnimi sąsiadam i i sankcjonowane praw em branym z przykładów m iast działających według obyczaju niemieckiego. Naszkicowana powyżej sytuacja ulegała dużym zmianom poczynając od połowy XII w. Wojny toczone na terenie Słowiańszczyzny od Wagrii do Wisły i na terenie zam ieszkałym przez ludy bałtyckie, doprowadziły do względnego wyludnienia terytoriów słabych demograficznie. Jednocześnie wyż ludnościowy (w w a runkach Europy średniowiecznej) Nadrenii i Westfalii doprowadził do stosunkowo licznej emigracji na wschód. Kupcy i rycerze niemieccy traktując tereny nadbałtyckie jako obszar sui generis kolonialny, gdzie można było dogodnie ulokować kapitał, a jednocześnie zdobyć ziemię, rozpoczęli zakładanie placówek handlowych, organizujących rynki lokalne włączane do 28 Na tem at targów por. T. Lalik, Die M ärkte des 12 Jh. in Polen, Ergon, v. III; H. Stoob, Die M inder Städte. Formen der Stadtentstehung im Spätm ittelalter, V ierteljahrschrift f. Soz. u. W irtschaftsgesch. 46, 1959, s. 2 nn. M Przekonująco na ten tem at T. Lalik, Miasta Pomorza, s

13 wielkiego szlaku biegnącego z Rusi Nowogrodzkiej do Flandrii. Ekspansja niemiecka prowadzona bądź zbrojnie, bądź pokojowo, nie prowadziła do obalenia istniejącego systemu gospodarczego na obszarach nadbałtyckich. W zasadzie wszystkie największe skupiska osadników niemieckich powstały na miejscach o dawnej tradycji gospodarczej30. Nawet jeśli założenie m iasta następowało na surowym korzeniu, to nawiązywało jak np. Elbląg do dawniejszego miejsca w ym iany, niekiedy jeśli nie zawsze bezpośrednio ją kontynuując. W aglomeracji już istniejących miast pojawiał się nowy ośrodek zakładany przez kupców niemieckich31. Niemcy przynosili ze sobą jednak ustrój samorządowy lepiej przystosowany do rozwijającej się gospodarki tow arow ej, gw arantow any im przez niemieckich czy słowiańskich książąt, którzy później ograniczani w swej suwerenności na obszarze miast, początkowo uzyskiwali odpowiednio wyższe dochody. Stosowanie kredytu, opieranie się w handlu na spółkach, których działalność obwarowana była podobnym lub jednolitym prawem, umożliwiały obok postępu w zakresie transportu i organizacji pracy lepsze zaspokajanie potrzeb konsumentów. Dawni mieszkańcy m iast prowadzili również swą działalność: rzem ieślniczą, rybacką 32, a naw et wielkokupiecką niejednokrotnie włączając się do nowej organizacji handlu. Nieso o. Johnsen, N orw egischer W irtschaftsgeschichte, Jena 1939, s. 13; G. Labuda, Położenie średniow iecznego Rostoka, s. 276; L. Leciejewicz, Początki nadm orskich m ia st, W. Filipow iak, W olin najw iększe miasto Słow iańszczyzny zachodniej, Pomorze Średniow ieczne, s. 36 nn. Por. też K. Górski, Geograficzne podstaw y plem iennej organizacji Pomorza, Zesz. Nauk. UMK, Historia II, T oruń H. Samsonowicz, Tło gospodarcze w ydarzeń 1308 r. na Pomorzu G dańskim, P. Hist. 1965, n r 2, s. 202 nn. 32 por. K. Górski, Upadek słow iańskiego W olina, Slavia A ntiqua, t. 5, 1956, oraz uwagi polem iczne W. Filipow iaka, Szczecin 1958, s iá

14 którzy przestawiali się na działalność na wsi, też zresztą prowadzoną na nowych zasadach. W tym miejscu należy w yjaśnić zagadnienie narodowości istotne dla dalszych rozważań. Oczywiście, że różny język, różne obyczaje, różne formy życia dzieliły niemieckich przybyszów od słowiańskich autochtonów. Ale w XIII w. antagonizmy narodowościowe nie należały do tak ostrych jak w parę stuleci później. Poważną rolę (zdaniem niektórych badaczy poważniejszą) odgrywały niekiedy połączone z nimi różnice międzystanow e33. Wielcy kupcy niemieccy (hanzeatyccy) reprezentow ali jednolite społecznie środowisko. Odrębni stanowiskiem prawnym i zawodowym wchodzili oni w skład ówczesnego społeczeństwa składającego się z wielu innych analogicznych grup. W XIII w. nad Bałtykiem istniała np. grupa możnowładcza odgrywająca poważną rolę w księstwach Pomorskim czy Gdańskim Mimo napływ u i to dość gwałtownego rycerstw a niemieckiego, konflikty między przedstawicielami obu narodowości nie przybierały ostrzejszego charakteru. Możni słowiańscy germanizowali się, możni niemieccy otrzymywali analogiczne prawa i przywileje co i rycerstwo pomorskie. W grę więc wchodziły wspólne interesy stanu średniowiecznego. W sposób bardziej skomplikowany kształtowały się wzajemne stosunki na terenie miast w XIII w. Nie antagonizm y narodowościowe, ale stanowe były b ardziej widoczne. Niekiedy tylko np. w Nowogrodzie W ielkim różnice narodowościowe, wzmocnione różnicami religijnym i, wiązały się ściśle z innym statusem S3 A. v. B randt, Die Hanse und die nordischen M ächte im M ittelalter, Köln 1962, s. 7, 12, G. Labuda, W alka o zjednoczenie Pomorza z Polską to X - - X iv w., Pom orze Średniowieczne; B. Z ientara, M ożni słow iańscy na dw orze Ottona I szczecińskiego, W ieki średnie, W arszawa 1962, s. 201 пп.; E. R ozenkranz, Początki i ustrój m iast, s

15 prawnym i społecznym35. Niemcy byli członkami grup uprzyw ilejow anych i to wzbudzało niechęć miejscowego społeczeństwa. Tak więc można stwierdzić, że kupcy hanzeatyccy przynosili inne formy pracy, ale nie przynosili ich na tereny puste gospodarczo 36. Wręcz przeciwnie, mogli oni działać tylko w w arunkach zapewniających im kontakt z zapleczem, z którego mogli wywozić różne produkty. Przybycie kolonistów niemieckich musiało być często korzystne dla możnych słowiańskich, którzy nie narażając się na ryzyko dalekiego handlu mogli sprzedaw ać nadwyżki swoich produktów. Co w ażniejsze, nowi przybysze dużo lepiej musieli orientować się w potrzebach wielkiego ryn k u północnej Europy. W arto tu wspomnieć o tezach wybitnego znawcy zagadnienia F. Röriga 37, głoszącego, iż koloniści niemieccy byli przedsiębiorcami organizującymi nowy porządek średniowiecznej Europy. Stanowisko to, w świetle późniejszych prac badawczych, jest nie do utrzym ania. Po pierwsze kupcy hanzeatyccy w znacznej mierze opierali się na daw nym porządku i głównym źródłem ich utrzym ania były dochody czerpane z feudalnej renty gruntow ej, parceli w mieście i świadczeń feudalnych. Po drugie włączyli się oni w funkcjonujący już system gospodarczy. Rola ich w organizacji rynku wewnętrznego wzrastała od XIII stulecia, ale podstawy gospodarcze rozwoju ośrodków wielkiego handlu istniały przed przybyciem Niemców. Sól 35 p. Johansen, Novgorod und die Hanse, Städtew esen und Bürgertu m als geschichtliche K räfte, Lübeck 1953, s. 135; A. R utkow ska- Fłachcińska, Gmina m iejska w początkach X III w. w Polsce, W ieki średnie, W arszawa 1962, s E. A. C hristensen, Skandinavia and the Advance of the Hanseatics, The Scandinavien Econ. H istory Rev. 2/195?» gdzie polem ika z teorią,,próżni ekonom icznej * przed czasami Hanzy. Także G. Labuda, Położenie średniowiecznego R ostoku, s Por. zbiór art. W irtschaftskräfte im M ittelalter, W eimar

16 kołobrzeska, podobnie jak i sól z salin lüneburskich, rozprowadzana była przed pojawieniem się gmin niemieckich, a stanowiła jeden z ważniejszych towarów w handlu krajów południowego wybrzeża B ałtyku38. Drewno, futra, stanow iły także znane produkty eksportowane z terenów nadbałtyckich, podobnie jak b u r sztyn czy niewolnicy 39. Towarowa produkcja zboża w świetle ostatnich badań B. Zientary 40 odgrywała znaczną rolę od XIII w., ale była ona w ynikiem ogólnoeuropejskiej sytuacji gospodarczej. O organizacji życia gospodarczego terenów Rosji w XII/XIII w. przez przybyszów z Zachodu w ogóle nie może być mowy 41. Rezultatem kolonizacji niemieckiej nad Bałtykiem, niejednolitej na całym rozpatrywanym terytorium był napływ kapitałów z Zachodu i upowszechnienie pieniądza w miejsce dotychczasowego systemu opartego na wymianie towarów, ew entualnie płacideł; stworzenie nowych form organizacji handlu, które pozwoliły na stosunkowo jednolitą politykę wielkich kupców oraz wprowadzenie i upowszechnienie prawa pisanego regulującego tryb postępowania w zakresie stosunków zawodowych w mieście. Pierwszą i drugą spraw ą zajmiemy się w dalszych rozdziałach, tu zreferujem y 38 L. Leciejew icz, Początki nadm orskich m iast, s. 15, G. Körner, Die K apazität der Lüneburger Saline, Lüneburger B lätter 13, 1962, S J. K löcking, Der alte Lübecker Handel m it heim ischem Holz, M itt. des Ver. f. Lüb. Gesch. 16, 1941, s. 1. Na podstaw ie znalezisk num izm atycznych odtw arza rejon gospodarczy XII w. z ośrodkiem w Lubece R. G aettens, Die W irtschaftsgebiete und die W irtschaftsgebietspfennig der H ohenstaufenzeit, Lübeck в. Z ientara, K ryzys agrarny w Marchii W krzańskiej w X IV W arszawa 1961, s. 52, 77; tenże, Rola Szczecina w odrzańskim i bałtyckim handlu zbożem X III - X IV w., P. Hist. cz. 1, 3/1961, cz. 2 4/ P. Johansen, Der hansische Russlandhandel insbesondere nach Novgorod in kritischer B etrachtung, Die Deutsche Hanse als M ittler zwischen Ost und W est, Köln/Opladen A. L. ChoroSkevic, Torgovla V. Novgoroda s Pribaltikoj i zapadnoj E vropoj v X IV X V w., Moskwa 1963, s Późne średniowiecze m iast nadbałtyckich 17

17 sprawę początków organizacji hanzeatyckiej i rozwoju ustroju miejskiego 42. Początków Hanzy dopatrywano się w najstarszych umowach między miastami, przy czym centralną rolę odgrywać tu miała Lubeka. Założona została w 1143 r. przez hrabiego Adolfa Schauenburga. przybyłego do k raju Wągrów na skutek nadania mu ziem słowiańskich. Helmold pisząc, że kraj był wyniszczony i pusty, podkreśla rolę Adolfa w zorganizowaniu z Flandrii, Holandii, U trechtu, W estfalii i Fryzji imigracji, której zapewniono nadania, wolnizny i przyw ileje43. Ośrodkiem nowych włości miał stać się opuszczony przez Słowian gród między Trawą a Wakenicą. Szybki rozwój nowego ośrodka dzięki pobliskim salinom wzbudził zainteresowanie Henryka Lwa, który po pożarze osady założył, zapewne w 1157 r., nowe, konkurencyjne miasto Löwenstadt. Kupcom lubeckim udało się jednak uzyskać zgodę H enryka Lwa na przeprowadzenie kolejnej lokacji, już ostatecznej, ok r. W yda 42 Ogólnie na tem at początków i roli Hanzy por. m. in. E. Daenell, B lüthezeit der deutschen Hanse, B erlin 1906, s. 390 nn. Ph. Dollinger, La Hanse, Paris 1964, s. 65 nn.; F. Rörig, Geschichte Lübecks im M ittelalter, Lübeck 1926, s. 35 nn.; W. Naudé, G etreidenhandelspolitik der europäischen Staaten von X III bis X V III Jh., B erlin 1896, s. 207 nn.; G. A. Kiesselbach, Die w irtschaftlichen G rundlagen der deutschen Hanse, B erlin 1907 s. 95; H. Lesiński, Handel na w ybrzeżu słow iańskim X lli w. w św ietle ceł m orskich, P. Zach. 1951; L. K. Goetz, D eutsch-russische H andelsgeschichte des M ittelaltersf Lübeck 1922, s. 51 nn.; K. Fritze, Die Hansestadt Stralsund. Die beiden ersten Jahrhunderte ihrer Geschichte, Schw erin 1961; E. v. Lehe, Der Hansische K aufm ann des 13 Jh. nach dem Beispiel von Lübeck und Hamburg, Zeitschr. der Ver. f. Hamb. Gesch ; F. Gause, Die G ründung der Stadt Königsberg im Zusam m enhang der P olitik des Ordens und der Stadt Lübeck, Zeitschr. f. O stforschung 3 Jg. 1954, s. 517 nn.; J. Hansen, Beiträge zur Geschichte des Getreidehandels und der G etreidepolitik Lübecks, Lübeck 1914, s. 24; F. Sem rau, Der Getreidenhandel und der deutschen Hanse bis zum Ausgang des M ittela lters, A schaffenburg, b. r. Już po oddaniu tej pracy do druku ukazała się bardzo interesująca książka K. Fritze, Am W endepunkt der Hanse. U ntersuchungen zur W irtschafts- und Sozialgeschichte wendischer Hansestädte in der ersten H älfte des 15 Jhs, B erlin Chronica Slavorum Cap. 58, 76,

18 je się słuszny pogląd o przeważającej roli mieszkańców Nadrenii i Westfalii, przy czym zasadnicze znaczenie należałoby przypisać kupcom Kolonii działającym w oparciu o przemysł metalurgiczny i produkcję wina. Włączenie basenu Morza Bałtyckiego do stałej w ym iany Europy stworzyło wielkie możliwości awansu dla licznych uboższych i bogatszych warstw społeczeństwa niemieckiego. Szybki rozwój krajów zachodnich w pierwszej połowie XII w. stworzył dogodne w arunki rozwinięcia się obok Kolonii takich ośrodków miejskich, jak: Soest (początek XII w.), H alberstadt, Goslar, D ortmund, Hildesheim, Magdeburg. Wąski rynek, ograniczony zasięg odbiorców wyrobów rzemieślniczych i przedmiotów handlu, stw arzał konieczność reglam entacji wymiany i produkcji. Otwarcie nowych terenów otworzyło możliwości dla powstawania nowych cechów, nowych gildii kupieckich, które mogły działać na obszarach atrakcyjnych gospodarczo. W tym także widzielibyśmy przyczynę powstawania paru czy kilku osad tworzących razem jedno miasto. Trzy Rostocki, dwa Elblągi, trzy Królewce, trzy Gdański tworzyły jedną całość. Osady te m iały nieco odm ienny charakter gospodarczy i tym samym daw ały różne możliwości zrobienia kariery, które zresztą w XII w. robione były szybko. Już drugie najdalej pokolenie Lubeczan było na tyle silne, że w 1180 r. wygrywając zatarg między Fryderykiem Barbarossą a Henrykiem Lwem uzyskało opiekę cesarską ze strony Barbarossy. Stało się to pierw szym krokiem do uzyskania od F ry deryka I w 1188 r..,iura honestissima, a w 1226 r. statutu miasta cesarskiego od Fryderyka II. Trzeba zwrócić uwagę, że od połowy XII do połowy XIII w. nastąpiły dalsze wydarzenia, które wiązać należy z kształtow aniem się i rozwojem organizmów państw o wych nad Bałtykiem. Kawalerowie Mieczowi opanowa 19

19 li Inflanty, Krzyżacy założyli w Prusach silne państwo oparte na wzorach sycylijskich. Właśnie mieszczaństwo lubeckie przyczyniło się do ustalenia stosunków politycznych na północy współdziałając w uwięzieniu W aldemara II, a następnie w bitwie pod Bornhöved (1227), kładącej kres pretensjom wczesnofeudalnej Danii do opanowania basenu Bałtyku. Już od połowy XII w. mieszczaństwo niemieckie skoncentrowało swoją uwagę na produktach nadbałtyckich. Umowa z 1162 r., zawarta pod auspicjami H enryka Lwa, stw arzała podstawę współpracy mieszkańców Gotlandii z kupcam i W estfalii i Dolnej Saksonii, wśród których byli już i przedstawiciele Lubeki. Stanow iła też podstawę funkcjonow ania universi m ercatores imperii Romani Gotlandiam frequentantes, wzmiankowanych już w 1165 r. Gotlandia była nie tylko obszarem dostarczającym produktów bałtyckich, którym i handlowali tam tejsi chłopi, ale najw ażniejszym etapem w drodze po szwedzkie i rosyjskie futra. Nowogród Wielki zresztą mógł dostarczać nie tylko płodów ziemi rosyjskiej, ale był również kolejnym ogniwem łączącym Bizancjum i Wschód z Europą. Już pod koniec XII w. kupcy niemieccy uzyskali prawa, które w efekcie doprowadziły do założenia kantoru w Nowogrodzie. Drugim punktem końcowym szlaku była Lubeka, która obok Visby, Soest i Dortmundu była jednym z organizatorów kantoru. Etapy szlaku stanowiące samodzielne rynki lokalne, zakładane były przeważnie przy dawnych osadach miejscowych. Ryga w 1201 r., Rostock w 1218, Wismar w 1228, Strzałów w 1234, Gryfia w 1248 miały już przywileje, ale tak skupiska osadnicze, jak i osady targowe istniały w tych miejscach wcześniej **. W 1237 r. otrzymał prawo miejskie Szczecin, w 1233 Chełmno jako pierwsze 20 «Por. HUB I ПГ 273, 275, 320, in.

20 z rozw ijających się m iast zakładanych przez K rzyżaków. Jednocześnie koloniści niemieccy osiedlali się w miastach skandynawskich, głównie w Sztokholmie. Spółki kupców działały w połączeniu z rozwijającymi się organizacjami handlowymi na zachód od Sundu 45. Etapy drogi na wschód były zorganizowane przez jednolitą kulturalnie ludność odgrywającą główną rolę w życiu politycznym nowych miast 46. Sytuacja jednak zmieniła się już w pierwszej połowie XIII w., kiedy porty bałtyckie w coraz większym stopniu zaczęły się usamodzielniać pod względem gospodarczym i szybko osiągały poziom m iast o dawniejszej m etryce osadniczej. Stowarzyszenie kupców jeżdżących do Gotlandii straciło swoje znaczenie, w miejsce tego zaczęły pojawiać się sojusze i związki między miastami regulujące z jednej strony strefy wpływów, a z drugiej wciągające do systemu handlowego nowo wyrosłe miasta. Rozpatrzenie pokrótce tych sojuszów pozwoli na zorientow anie się w ich genezie i znaczeniu dla kształtowania się nowego porządku gospodarczego. Około 1230 r. Lubeka zawarła przymierze z Hamburgiem 47. Dotychczas badacze dziejów Hanzy 45 w. Stein, Die deutsche Genossenschaft in Brügge und die E ntstehung der deutschen Hanse, HGbl. 1908, s. 409 nn.; tenże, Die Hansebruderschaft der K ölner E nglandfahrer und ihr S ta tu t vom Jahre 1324, HGbl. 1908, s. 197 nn. 46 F. Gause, Die G ründung der Stadt Königsberg, s. 517 nn.; G. Fink, Elbing als Gründung der L übecker,. Elb. Jahrb. H. 14, t. 1, 1937, s. 29 nn.; F. Techen, Die G ründung W ismars, HGbl. 1903; E. C arsten, E lbing, die Hanse und W estfalen, Elb. Hefte 17, 1957; H. T hierfelder, Hamburger in R ostock im 13 Jh., Zeitschr. d. Ver. f. Hamb. Gesch. 46, 1960, s Tejże autorki B rem er Beziehungen zu R ostock im 13 Jh., B rem er Jahrb. 48, 1962, s. 203; K. Kum lien, Schw eden und L übeck zu Beginn der Hansezeit, HGbl. 78, 1960, s. 37; F. Benninghoven, Ein Osnabrücker Fernhandelgeschlecht im Livlandhandel des 13 Jhr., Hamburger m ittel- und ostdeutschen Forschungen IV, 1963, s, 157; H.D. Berlekom p, Probleme der Frühgeschichte Stralsund, G reifsw ald-stralsunder Jahrbuch 1963/4, s HUB, I, nr 239; рог. K. Koppm ann, Der Vertrag zwischen H amburg und Lübeck vom Jahre 1241, HGbl

21 z К. Koppmannem na czele, wiążąc ten układ z funkcjonowaniem szlaku łączącego Bałtyk z Morzem Północnym i z kształtowaniem się własnej polityki miejskiej nie podkreślali równie bodaj istotnej kwestii, że oba miasta zobowiązały się uznawać swoje przepisy prawa handlowego na zasadzie w zajem ności48. Tym samym rzecz w XII w. nie stosowana w dziedzinie prawa pisanego przyjęto istnienie grupy mieszczan-kupców wywodzących się z dwóch ośrodków i posiadających w obu jednakowe możliwości działania zawodowego. Rozszerzeniem i konsekwencją tej pierwszej umowy stały się następne, poczynając od umowy z 1241 r. 49, gwarantującej współdziałanie obu miast w zakresie handlu, zwalczania rozbojów, wzajemnego pokrywania strat itp. Miasta musiały mieć środki, by podjąć tego rodzaju akcję, zabezpieczającą wymianę na trasie wschód zachód. W. większym stopniu niż w poprzednim okresie opłacalny stał się handel prowadzony w oparciu o prawo wartości, o kredyt i pieniądz. Rok 1241 był rokiem intensywnej działalności obu miast. Lubeka zawarła analogiczne układy z S oest50, Hamburg z Brunśw ikiem 51. Tym samym powstały przesłanki prawnego zabezpieczenia towarów kupców z Soest w Brunświku, co oczywiście nie było zamierzeniem ustawodawców, ale praktycznym skutkiem umów zawieranych przez przedsiębiorców handlo 48 HUB, I, n r 239: quod scire vos cupim us, quod jus nostrum et jus vestrum esse debet et vice versa, ta u t vestri [Lubeccy] burgenses cum bonis suis sine occupacione in civitatem nostram deductis in nostra civitate per omnia ea pace et securitate gaudere debeant, qua nostri burgenses cum bonis ipsorum fru i dinoscuntur... D okum ent w ydany jest przez w ójta i rajców Ham burga. Na podstaw ie licznych przykładów późniejszych, niżej cytow anych, nie ulega wątpliwości, że analogiczny dokum ent wystaw iła rada m iejska Lubeki.' 49 HUB, I, n r 303, 304, HUB, I, nr 309, HUB, I, nr 315, ponowiony i rozszerzony w 1247 r. tam że nr

22 wych będących jednocześnie przedstawicielami władz miejskich. Nie tylko umowy zrównujące mieszczan różnego pochodzenia stanow iły czynnik unifikujący mieszczaństwo nadbałtyckie. W wykształceniu się prawnej i zawodowej grupy jest to, naszym zdaniem, podstawowa różnica w porównaniu z okresem poprzednim dużą rolę odgryw ały również inne akty normatywne. Działalność zawodowa o czym będzie mowa w rozdziale VI najaktyw niejszych czy n ajbogatszych kupców wytwarzała stan faktyczny, który służył za wzór w innych, analogicznych sytuacjach. W 1246 r. książę mekłemburski Jan I nadał w Wismarze przyw ilej dla mieszczan Rygi głoszący, że ci ostatni cieszyć się m ają takim i samymi prawami jak Lubeczanie 52. Jak niżej o tym wspominamy praw a Lubeki nadawano również innym miastom nadmorskim. Czynnikiem jednoczącym mieszczaństwo była obrona wspólnych interesów przed działalnością wielkich feudałów niemieckich. Proces ten jest najlepiej widoczny na przykładzie zachodniego skrzydła Hanzy. Najstarsza umowa między Münster i Osnabrück wraz z mniejszym i miastam i, zaw arta w 1246 r., przew idywała wspólną ochronę targów odbywających się w Westfalii, w diecezji M ünster53. W 7 lat później, w 1253 r., oba te miasta wraz z Dortmund, Soest i Lippstadt zaw arły nową umowę skierowaną już konkretnie przeciw w estfalskim i innym feudałom, ra bunkową działalnością zagrażającym bezpieczeństwu dróg i targów, a także bezpośrednio samym zainteresowanym miastom. Umowa, odnawiana i rozszerzana w 1263 i 1268 r. 54, była konkretnie realizowana, skoro 52 HUB, I, n r 346. ss Tamże, nr Tamże, n r 460, 589,

23 miasta związkowe rozliczały się z wojsk zaciężnych w 1270 r. 55, i spełniała swoje cele, skoro w w arunkach zagrożenia militarnego przyłączyły się do niej inne ośrodki56. Niewątpliwie wspólne wystąpienia miały inny ciężar gatunkęwy, niezależnie od tego czy skierowane były przeciw gwałtom panów gruntowych, czy przeciw potężnym kontrahentom. Wystąpienie m iast saskich przeciwko Gandawie o zwrot poniesionych strat w r. 1267/8 zrzeszyło już 12 dużych ośrodków reprezentujących różną pozycję gospodarczą i p olityczną57. Niewątpliwym a bardzo istotnym novum było także pokojowe i zapewne kompromisowe rozstrzyganie niektórych sporów. Pierwszy zjazd tzw. miast wendyjskich czyli słowiańskich ( per Slaviam constitutas 58), powstałych na słowiańskich terytoriach odbył się w Wismarze w 1256 r., który z powodzeniem pośredniczył w sporze między Lubeką i Rostockiem 59. Jak dalece czynniki polityczne odgryw ały tu istotną rolę, świadczy skuteczne i z wdzięcznością kwitowane udzielanie pomocy Bremie przez H am burg (1259), umowy między Kolonią i H am burgiem (1258), Kolonią i Utrechtem (1262), Brunświkiem i M agdeburgiem (1258) czy Hamburgiem i Hannoverern (1264) 60. W wyniku zacieśniającej się w ciągu dwudziestu paru lat sieci związków powstał system, którego praktyczna działalność i spraw ne funkcjonowanie zaznaczyło się w dziedzinie polityki, przede 55 Tamże, n r 680. se Tamże, n r 681, A ttendorn w 1270 r. na życzenie D ortm undu i Soest, co może zresztą oznaczać i form ę pewnego przymusu. 57 Tamże, n r 650. Brem a, Stade, H am burg, L üneburg, Q uedlinburg, H alberstadt, H elm stadt, Goslar, Hildesheim, B runsw ik, Hannover, W ernigerode. 58 Tamże, n r 812, 1278 r. W dokum encie E ryka duńskiego dla m iast w endyjskich. 59 HR, I 1, n r 1; HUB, I, nr HUB, I, n r 510, 513, 517, 584,

24 wszystkim polityki gospodarczej. Do tworzących dużą siłę miast zwracać się zaczęli o pomoc w walce z książętami ministeriałowie i przedstawiciele mniejszych osad. Formalnie kierowano te prośby do władz różnych, przeważnie największych, miast, które zresztą po zakończeniu wspólnej akcji nie miały nadal żadnej jednolitej władzy 61. Tym samym im więcej podejmowano wspólnych akcji, im były one częstsze, tym większa była jednolitość działania mieszczaństwa. Silniejsze związki z natury rzeczy łączyły miasta bliżej siebie położone, przy czym w grę wchodziły niewątpliwie potrzeby ściśle gospodarcze. Rozwój międzynarodowego handlu pociągnął za sobą konieczność stworzenia jednolitego środka płatniczego. Jak niżej się o tym przekonamy próby unifikacji systemu monetarnego nie dały rezultatu także i w późniejszym okresie, kiedy gospodarka towarowa XIV i XV w. była bardziej rozwinięta. Niemniej właśnie w pierwszej połowie XIII w. przeprowadzono pierwsze posunięcia w tym zakresie. W rejonie Morza Bałtyckiego, z ośrodkami w Lubece i Hamburgu, wprowadzone zostały pieniądze oparte na wielokrotności szylinga, którego wartość obliczana była zawartością k ru szcu 62. Zdawkowa moneta realna fenig (denar) stała się najczęściej używanym środkiem obiegowym. Już w 1255 r. dwa największe miasta w tej części Europy Lubeka i Hamburg zaw arły układ regulujący jakość fenigów bitych w obu m ennicach63. Została stworzona podstawa sprowadzania wartości do wspólnego mianownika, handel mógł być prowadzony na podstawie wspólnego czy wspólnie uznawanego środka 61 Tamże, n r 493, 1256 r. 62 R. K iersnowski, W stęp do n u m izm a tyki polskiej w ieków średnich, W arszawa 1964, s. 44, 50 nn. 63 HUB, I, nr 477,

25 wymiany. Był to jeden z ważniejszych czynników w dziejach nowej organizacji handlu nad Bałtykiem. Drugim, występującym w tym samym czasie, była polityka celna. Rzecz prosta, pobieranie ceł i myt było znanym od dawna źródłem dochodu, jednak charakte r ich ulegał zmianom w okresie średniowiecza. Na przełomie XII i XIII w. nad Bałtykiem nastąpiło zatarcie się różnicy między cłem mytniczym (mytem), którego podstawą pobierania były jednostki środków komunikacji i transportu, od ceł specyfikacyjnych pobieranych od określonego to w aru 64. Cło specyfikacyjne z biegiem czasu w coraz mniejszym stopniu pobierane było od objętości czy ilości towaru, a w coraz większym stopniu od jego wartości. Już taksy celne wydane dla Lubeki w latach 1163 i 1188, 1248, dla Hamburga w 1248 r., dla Gryfii w 1275, Flandrii w 1252, Szczecina 1255 i wreszcie dla Gdańska w r. łączyły pobierane opłaty od jednostki komunikacyjnej statku, z opłatą od ilości towaru, a w pewnych wypadkach od jego wartości. Co ważniejsze rozwój ustawodawstwa celnego doprowadził już w XIV w. do pojawienia się także cła typu ochronnego, będącego wyrazem określonej polityki gospodarczej; nie należy go oczywiście mylić z cłami okresu wczesnego m erkantylizm u. W swej późnośredniowieczs. W eymann, Cła i drogi handlowe w Polsce piastow skiej, Poznań 1938, s. 3, 5; E. Schuberth, Das Danziger Zollwesen im 9 Jahrhunderten, Danzig 1936, s. 12, 17; De Tol van lersekeroord, docum enten en rekeningen , uitg. W. S. Unger, S G ravenhage 1939; W. Stieda, Schiffahrtregister, HGbl. 1884, s. 89; tenże, Revaler P fundzollbiicher und Q uittungen des 14. Jhr., Halle 1887; A. Callery, Des douanes avant Colbert, Revue Hist. XVIII, E. Assm ann, Die S tettin er zollrolle des 13 Jh., HGbl. 1952, s. 56, 57, 69; P. Hasse, Die älteste Lübecker Zollrolle, HGbl s. 45, 47, 48; C. Mollwo, Die ältesten Liibischen Zollrollen, Lübeck 1894, por. też ree. K. Kopm anna w HGbl. 1894, s W nikliwa krytyka źródeł lubeckich przeprow adzona została na szerokim tle porównawczym przez F. Frensdorffa, Die Zollordnung Liibischen R echts, HGbl., 1897, s. 106 nn. 26

26 nej formie były one pobierane na określony cel: polityczny, a jednocześnie wyrażały się udzielaniem zwolnień celnych i tym samym uprzywilejowaniem jednych kupców w stosunku do drugich. Taryfa funkcjonująca w Gdańsku w XIII w. wyraźnie miała na celu, poza zasilaniem skarbu książęcego, uprzyw ilejowanie pewnych grup kupiectw a 66. W w arunkach rozwoju miast hanzeatyckich polityka celna związana była z polityką w ładzy miejskiej. Już w XII w. Lubeka za pomocą przepisów celnych przeprowadziła uprzywilejowanie wielkich kupców miejscowych, specjalistów w handlu zamorskim na niekorzyść cudzoziemców, kupców lądowych i k ra m a rz y 67. System monopoli w handlu późnego średniowiecza, który zaczął dominować nad Bałtykiem w X III w., funkcjonował poprzez sieć komór celnych nastawionych na określony towar i określone grupy kupców, poprzez wydawanie i egzekwowanie taryf celnych. Znamy wiele taryf odbijających aktualny stan rzeczy w zakresie polityki i handlu, a także pozwalających poznać kierunki i dążenia polityki gospodarczej, jakość towarów i co ważniejsze w tym przypadku wzajem ne relacje w arto ści68. Polityka celna, będąca jednym z ważniejszych czynników w zakresie działania mieszczaństwa, była zatem istotnym czynnikiem two- 66 W ydana przez Św iętopełka dla Gdańska Pom m erell. UB, n r 33. Dla innych obszarów por. uwagi D. Th. E nklaara, S tu kk en betreffende den V rijdom, s. 307, dotyczące polityki zwolnień celnych stosow anej przez hrabiów Nassau. D. K ranhals, Danzig und der W'eichselhandel von 16. bis zu m 17. Jh., Leipzig 1942, s. 4; W. M antels, Beitrüge zur Lübisch Hanseatischen Geschichte, Jena 1881, s Dokładną analizę najstarszych cen lubeckich przeprow adził P. Hasse, Die älteste L übecker Zollrolle, s. 59. Na terenie Polski por. St. K utrzeba, T a ryfy celne i polityka celna w Polsce od X III do X IV w., Ekonom ista 2, W arszawa 1902, s Por. HUB, I, n r 223, 1227, r., cło w Lubece, n r 432 cło w Damme, n r 435 w Bruges, n r 573, 1262 w Holsztynie, n r 808, 809, 1278 r. w Lüneburgu, n r 868, 1280 r. w Strzałowie W indegeld. 27

27 rżącym wspólną platform ę działania miast nadbałtyckich. Polityczne i gospodarcze przyczyny doprowadziły do powstania związków zaw artych nad samym Bałtykiem 69. Układ z 1259 r. między Lubeką, Rostockiem i Wismarern dotyczył równouprawnienia i wzajemnego zwolnienia z kar kupców wszystkich trzech m iast70. Przez część literatury przedmiotu umowa ta uważana jest za pierwszy układ hanzeatycki. Nie jest to zupełnie słuszne, biorąc pod uwagę i poprzednie, i wiele następnych, ale nie ulega wątpliwości, że związki między kupcami, zawarte w połowie XIII w., kształtowały formy działania na szlaku bałtyckim do połowy następnego stulecia. Związki te zresztą, zgodnie z tym co zostało wyżej powiedziane, zaw ierali przedstawiciele coraz liczniejszych miast. Już w tym samym roku do umowy 3 wielkich miast wendyjskich dołączyła się Wołogoszcz71. W 6 lat później miasta wendyjskie wspólnie zastanawiały się w Wismarze nad podjęciem środków przeciwko w zrastającym rozbojom 72 i prowadziły wspólną politykę zagraniczną. Król duński Eryk w 1278 r. zwolnił od ceł wszystkie miasta w endyjskie wym ieniając Lubekę, Wismar, Rostock, Strzałów, Gryfię i Szczecin 73, w pięć lat później w związku obronnym przeciw agresji m argrabiów brandenburskich obck tych sześciu wzięły udział Dymin i Nakło 7ł. Jednolite form y działania umożliwiały orga 69 Nie cytując całej rozległej lite ra tu ry wspom nieć należy: F. Rörig, Die Entstehung der Hanse und der O stseeraum, W irtschaftskräfte des M ittelalters, W eimar 1959; U. K leist, Die sächsischen Städtebünde Zwischen W eser und Elbe im 13. und 14. Jh., 1892; F. K allm erten, Liibische B undnisspolitik , 1932; Ph. D ollinger, La Hanse. 70 HR, I 1, nr 3, HUB, I, nr HUB, I, n r Tamże, n r Tamże, n r Tamże, n r 917, r

28 nizowanie niektórych przedsięwzięć przez kupców jednego m iasta działających w imieniu innych mieszczan. Tak było np., kiedy Lubeka podjęła akcję dyplom atyczną przeciw uprzyw ilejow anym kupcom z Półwyspu Iberyjskiego i działała w interesie Münster, Dortm undu, Goslaru, H alberstadtu, H alle i M agdeburga 75. Za najbardziej istotne i kończące ten etap kształtowania się form organizacyjnych nad Bałtykiem uważalibyśmy dwa wydarzenia z osiemdziesiątych lat XIII stulecia. W 1280 r. w walce o większe możliwości samodzielnego handlu kupcy niemieccy opuścili swoją siedzibę-kantor w Bruges i przenieśli się do Ardenburga. Półtora roku później, ok r. starsi związków kupieckich miast westfalskich, saskich i wendyjskich po wzajemnym porozumieniu się i dojściu do kompromisowej ugody z Brugią postanowili wrócić na stare, wygodniejsze m iejsce76, już wówczas realizując jednolitą politykę gospodarczą 77. Okazją do d ru giego wspólnego wystąpienia miast nadbałtyckich był konflikt z Norwegią. Od początku XIII stulecia kupcy nadbałtyccy, głównie Lubeczanie, zaczęli zaopatrywać Norwegię w zboże, mąkę, słód, co powodowało z jednej strony upadek tamtejszego rodzimego handlu i z drugiej wzrost znaczenia coraz bardziej uprzywilejowanych Niemców 78. Kiedy król Eryk Prestahatore w trosce o własne dochody spróbował ukrócić monopol cudzoziemców rozpoczynając od konfisk aty ich towarów, m iasta nadmorskie pod przewodem 75 Tamże, n r , 1281 r. *6 T am te, n r 891. "7 Ruś Nowogrodzka rów nież coraz częściej była odwiedzana przez kupców niem ieckich. Por. m. in. HUB, I, n r 663, 665, 1268, 1269 przepisy ks. Jarosław a dotyczące handlu. 8 Por. przyw ilej Hakona z 1248 dla Lubeczan, HUB, I, nr 366 i M agnusa z 1278 i 1279 tam że n r 818, 840, zw alniający m. in. od praw a brzegowego. 29

29 Lubeczan rozpoczęły zbrojną akcję przeprowadzając blokadę Norwegii. Statki m iast w endyjskich rabow ały i paliły konkurencyjne statki, głównie angielskie 79, uniemożliwiając dowóz żywności i w efekcie Eryk został zmuszony do kapitulacji. Król potw ierdzając wszystkie dotychczasowe przywileje zobowiązał się do pokrycia strat poniesionych przez m iasta nadbałtyckie, przesądzając o supremacji gospodarczej Niemców w Norwegii na okres 200 lat. W dokumencie Eryk wymienił: Lubekę, Hamburg, Wismar, Rostock, Bremę, Strzałów, Gryfię, Szczecin, Dymin, Nakło, Gotlandię, Elbląg, Rygę i Rewel. Tym samym wśród uprzyw ilejow anych były już reprezentowane wszystkie kraje nadbałtyckie. >Nieco miejsca poświęcimy omówieniu form ustrojowych miast nadbałtyckich. Jak staraliśmy się w ykazać w innym miejscu 80 w XIII w. prawo m iejskie nie regulowało form władzy. Stanowczo należy odrzucić do dziś jeszcze pokutujący pogląd, że akty lokacyjne w XIII w. przynosiły gotowe recepty dotyczące porządku i organizacji życia miejskiego. Nie dysponujemy wszystkimi aktami normatywnymi z wczesnego okresu rozwoju gmin, lecz i na podstawie istniejących danych 81 możemy dojść do następujących 79 E ryk norw eski do króla Anglii Edw arda I w 1285 r. HUB, I, n r 969. Na tem at stosunków Hanza Norwegia por. podsum ow ujące lite ratu rę referaty P. Kirchberg, B em erkungen zum Verhältnis K a ufmann - Fischer in Norwegen zur Hansezeit, Hansische Studien, s ; A. E. Christensen, Skandinavia and the Advance o f the Hanseatics, The Scand. Econ. Hist. Rev. 2/1957 oraz z opracow ań ogólnych: Ch. К. W iberg, Hanseaterne og Bergen, B ergen 1932; О. A. Johnsen, Norwegische W irtschaftsgeschichte, Jena н. Samsonowicz, Z zagadnień ustrojow ych miasta średnio wiecznego, W ieki średnie, W arszawa 1962, s Tamże, s. 151 nn. lite ratu ra przedm iotu. 81 F. F rendorff, Das lilbische R echt nach seinen ältesten Formen, Leipzig 1872; tenże, Das Stadtrecht von W isby, HGbl. 1916; I. G, N apiersky, Die Quellen des Rigisehes Stadtrechts, Riga 1876; J.F. Hach, Das alte liibische R echt, Lübeck 1893; W. Ebel, Forschungen zur geschichte des 30

30 konkluzji. Pierwotne podstawy odrębności prawnej opierały się na immunitecie nadanym przez suwerena (świeckiego lub duchownego) kilkunastu lub kilkudziesięciu osobom reprezentowanym przez różną liczbę przedstawicieli. Pierw si nazywani byli cives, drudzy consules 82. Pierwszym nie spisanym! aktem było stworzenie coniuratio ludzi, którzy chcieli zawrzeć umowę z panującym. Ich cechą zewnętrzną w Lubece było posiadanie g runtu 83, pierwotnie nadanego również przez suwerena, później dokupywanego po wzbogaceniu się na handlu. Posiadłość ziemska w XII, a częściowo jeszcze w XIII w. była najbardziej wymierną formą własności przy szacowaniu renty czy podatków, a w ram ach ogólnej przebudowy dochodów feudalnych sprowadzenie osadników miejskich umiejących dobrze płacić za parcelę, leżącą w obrębie gminy posiadającej im munitet sądowniczy, stało się obiektem zabiegów władzy te ry to ria ln e j84. Obok naliibischen Rechtes, I, Lübeck 1950; tenże, Lübecks K aufm annsrecht, G öttingen 1952; tenże, Die Liibische Rechtsfindung, Urteilsbildung und Zuständigkeit in den lübischen G erichten des 13. bis 19. Jh. Städtewesen und Bargertum als geschichtliche K räfte, Lübeck 1953, s por. uwagi J. B arm ann, Die Städtegründungen Heinrichs des Löw en und die Stadtverfassung des 12 Jhrs., KÖln/Graz 1961, s. 3, 9 opartej na dużej liczbie przykładów z Lubeki, Freiburga, B runśw iku, M onachium i Szwerina. 83 K und sei das unsere S tadt Lübeck m it vollem Recht und vor G ericht vervolget hat die nachbeschriebenen Erben, Häuser, Buden, Rer.cen und G üter auf G rund der im G erichtsbuche geschriebenen verfestungen wg C. W. Pauli, Lübec/cische Zustände zu Anfang des X IV Jh., Lübeck 1847, cz. II, s. 55 nn. To samo k o n statują m. in. F. Benninghoven, Rigas E ntstehung, s. 76 dia Inflant, G. Des M arez, Etude sur la propriété foncière de villes du m oyen-âge, Gand 1898, s. 247 nn. i Fr. B lockm ans, Het gentsche Stadspatriciat, A ntw erpen 1938 dla terenów F landrii, s. 131 nn. Por. też ostatnio T. Rosłanowski, Recherches sur la vie urbaine et en particulier sur le patriciat dans les villes de la m oyenne Rhenanie septentrionale, W arszawa 1964 i te goż autora: K ształtow anie się średniow iecznego patrycjatu Kolonii na tle rozw oju m iejskiego w X i l - X i l i w. Studia z dziejów osadnictw a III 1965, gdzie widzi również kształtow anie się gm iny z m inisteriałów i m eliores. 84 Tak na Pom orzu w X III w., por. T. Lalik, Miasta Pomorza, s

31 dania gruntów znajdowały się w pierwotnych aktach prawnych zapewne przywileje dotyczące swobody prowadzenia handlu i rzemiosła iw tym należałoby dopatrywać się im munitetu gospodarczego i sądowego. Władza formalnie należała do suwerena, a w praktyce stopniowo organizowana była przez możne rody mieszczańskie. Postanowienia władz staw ały się precedensami, a wraz z upowszechnianiem się pisma spisywane wraz z w yrokam i staw ały się obow iązującym i normami postępowania. Przede wszystkim dotyczyło to dziedzin prawa karnego, cywilnego i zawodowego. W. Ebel dzieli zachowany m ateriał na 5 grup wyodrębniając normy prawa handlowego, frachtowego, okrętowego, przepisy o stowarzyszeniach i spółkach kupieckich, wreszcie reguły dotyczące przynależności do gminy m iejskiej85. Jeszcze w XV w. ortyle lubeckie stwarzały całkowicie nowe precedensy prawne we wszelkich niemal dziedzinach życia 86. Tym tłumaczy się zakładanie w XIII w. miast na wzór Lubeki, Wisby czy M agdeburga. Oznaczało to zalecenie stosowania znanych rozwiązań w postępowaniu np. spadkowym, czy zawodowym oraz określenie m iejsca ewentualnego sądu apelacyjnego. Każde jednak; nawet niewielkie miasto, posiadało jakieś sobie tylko właściwe cechy charakterystyczne, stąd też brały się modyfikacje wyroków i przepisów uzależnione od miejscowych w arunków 87. Różne możliwości różnych miast w zakresie rozwoju samorządu gminnego, różne podstaw y gospodarcze, prowadziły do tak istotnych 85 w. Ebel, Lübecks K aufm annsrecht, s. 1 nn. 86 L übecker R atsurteile, Bd. I , wyd. W. Ebel, G öttingen Na ten tem at por. H. Samsonowicz, Z zagadnień ustrojow ych, s. 152; E. Keyser, Die A nfänge des deutschen Handels im Preussenlande, HGbl. 1927, s. 79. Podobnie T. Lalik, Miasta Pomorza, s. 30. Dla innych nieco terenów W. Maisei, Sądow nictw o miasta Poznania do końca X V I w., Poznań 1961, s. 28 nn. 32

32 różnic w wykształconej władzy jakie istniały np. między Gdańskiem i Toruniem 88. Stąd też każde większe miasto czerpiące wzory z różnych ośrodków i uwzględniające własne potrzeby i możliwości tworzyło odrębny model ustrojowy. W późniejszych wiekach XIV czy XV recepcje praw ne były bardziej dokładne, tym bardziej że dotyczyły mniejszych i słabszych miast, oraz tym w yraźniejsze, że praktyka wytworzyła już bardziej określone normy postępowania. W XII i pierwszej połowie XIII w. rozwój i kształtowanie się ustroju miejskiego polegało na przystosowaniu się do nowych potrzeb gospodarki towarowo-pieniężnej. W tym tkw i przyczyna wielości systemów ustrojowych zarejestrowana przez E. Rozenkranza 89, który różne etapy tego samego procesu chciałby nazwać różnymi prawami. Podobnie jak późniejsze lokacje miast w XIII/XIV w. były w dużym stopniu jednym z etapów ani początkowym, ani końcowym długiego procesu rozwojowego 90, tak przyjęcie tzw. praw a niemieckiego nad Bałtykiem było tylko uwieńczeniem długotrwałej ewolucji różnych miejscowych norm prawnych oraz wpływów najbardziej podówczas rozwiniętych ośrodków gospodarki towarowo-pieniężnej. Rozpoczynało ono dalszy rozwój norm regulujących różne dziedziny ży c ia Zestawia je H. Samsonowicz, Z zagadnień ustrojow ych, s O statnio por. E. R ozenkranz, Polskie i obce prawa m iejskie na Pomorzu G dańskim w średniow ieczut K om unikaty Instytutu Bałtyckiego, z. 3, Gdańsk во Tak F. Lenczowski, Ze studiów nad problem am i m iast śląskich do końca X IV w ieku, Opole 1965, s. 50 nn.; S. Traw kow ski, W sprawie roli kolonizacji n iem ieckiej w przem ianach k u ltu ry m aterialnej na ziem iach polskich w X III w., Kw. HKM 2/1960, s. 198; S. Russocki, E tapy lokacji m iejskich na M azowszu w X IV - X V w., P. Hist. 2/1964; A. R utkow ska-płachcińska, Zur Frage der Stadtgem einde in Polen zu Beginn des 13 Jh., E rgon III, s. 354.»i Por. sprawozdanie L. Leciejewicza, Sym pozjum poświęcone początkom miast nadbałtyckich w Visby, Kw. HKM 1/1964, s. 175, szczególnie wypowiedź W. Ebla. 3 Późne średniowiecze m iast nadbałtyckich 33

33 Brak sprecyzowanych przepisów regulujących tryb rządzenia sankcjonował samowładzę grup obdarzonych przywilejami przez panującego, niezależnie od tego czy pierw otnie tylko rada reprezentow ała ogół mieszkańców czy ich ogólne zgromadzenie. Dopiero, kiedy wykształciła się liczna grupa dorównująca meliores w potędze finansowej, odsunięta od wpływu na rządy miastem, władza patrycjuszy została zagrożona. W strząsy społeczne XIV - XV w. były wynikiem w alk nie o zmianę prawa pisanego, lecz o zmianę faktycznej sytuacji w zakresie sprawowania władzy. Dopiero ruchy społeczne schyłku średniowiecza doprowadziły do sprecyzowania praw i obowiązków organów gmin m iejskich, dokonanego zresztą dopiero w czasach nowożytnych. K ształtowanie się sojuszy politycznych, podobne formy ustrojowe przyspieszały pojawienie się w XIV w. organizacji zwanej Hanzą niemiecką. Czym była Hanza niemiecka, działająca jako podmiot polityczny od XIII do XVII w., której formy szczątkowe przetrwały do XX w.? Dyskusji na ten tem at nie będziemy tu referować, wspomnimy jedynie o ważniejszych, ostatnio sformułowanych, poglądach uczonych z różnych krajów. Większość badaczy starszego pokolenia literatury co słusznie skrytykował A. v. B ran d t92 starała się patrzeć na zjawisko zwane Hanzą niemiecką oczami człowieka nowoczesnego. Stąd też próbowano definiować związek hanzeatycki jako półpaństwo, państwo związkowe, za wszelką cenę starając się dostrzec elem enty organizacji społecznych, których w rzeczywistości nie było. Jedynym czynnikiem łączącym były przecież zjazdy 02 a. v. B randt, Die Hanse als m ittelalterliche W irtschaftsorganisation, Die D eutsche Hanse als M ittel zw ischen Ost und W est, Köln/ /Opladen 1963, s

34 nieregularne, bez określonych kompetencji, o nierów nej frekwencji, nigdy nie powszechne. W polemice z G. A. Kiesselbachem W alther Stein słusznie zwrócił uwagę na fakt, że,,hanza oznaczała formę spółki, związku między ludźmi upraw iającym i ten sam zawód 93. Czy kierownictwo spółki ma coś wspólnego z władzami państwowymi? Oczywiście nie. Stanowisko to, nieco uproszczone, doczekało się rozwinięcia w licznych pracach F. Röriga. W ybitny ten uczony stał na stanowisku, że związki personalne, zawierane między najbardziej wpływowym i posiadaczami kapitału mieszczańskiego, po opanowaniu przez tych ostatnich w ładzy w miastach i podporządkowaniu sobie polityki miejskiej, przekształciły się w związki międzymiejsk ie 94. Badacz ten podkreślał już jednak znaczenie czynnika niemieckiego, trak tu jąc Hanzę jako organizację służącą ekspansji niemieckiej na wschód. Pogląd ten rozwijany był przez literaturę różnych krajów w w arunkach nie sprzyjających obiektywizmowi naukowemu. W dalszych badaniach związku hanzeatyckiego zwrócono baczniejszą uwagę na stanow y charak ter związku, widząc w nim organizację mieszczaństwa i szlachty skierow aną przeciw królowi i książętom. Padały też sformułowania mówiące o Hanzie jako o idei ponadregionalnej, wypływającej ze związku gospodarczego95, o związku jednoczącym szlachtę i miasta w imię narodowej jedności, a skierowanym przeciw feudalnym książętom 96. Rzecz w tym jednak, że wszelkie te spekulacje nie są oparte w w ystarczają 93 w. Stein, Die deutsche G enossenschaft, s. 433, 445; tenże, Die H ansebruderschaft, s. 199, 210; tenże, Hansa, HGbl. 1909, s f. Rörig, Die E ntstehung der Hanse, s. 542, 575, k. D. Sievers, Der G em einschaftsgedanke in der deutschen Hanse, Zeitschr. f. Volkskunde 59, 1963, s E. Voigt, Reichsgewalt und hansisches Bürgertum, Wiss. Z eitschr. E. M. A rndt. Univ. G reifswald, XII, 1963, s

35 cym stopniu na źródłach. Ponadto pytanie czy np. w drugiej połowie XV w. istniała jedność narodowa kupca gdańskiego i bremeńskiego? Łączyły ich interesy, łączył wspólny język; dzieliła różna przynależność państwowa, dzielił patriotyzm lokalny związany z ziemią, czy regionem 97. Należy również podkreślić, że między poszczególnymi miastami istniała sprzeczność interesów, która z biegiem lat coraz bardziej się zaostrzała. Na zagadnienia te zwrócili uwagę badacze NRD, którzy podkreślili ogólnoeuropejski charakter związku działającego w interesie patry cjatu sprawującego w ładzę. Oni też wysunęli program, którego realizacja pozwoli lepiej zrozumieć istotę zjawiska typowego także dla innych stref późnośredniowiecznej Europy 98. Ph. Dollinger w ostatniej syntezie, biorąc to wszystko pod uwagę i podkreślając trudności z zaklasyfikowaniem prawnym zjawiska Hanzy, ostrożnie nazywa związek wspólnotą hanzeatycką ". Najambitniejsze i najciekawsze próby oceny zjawiska Hanzy zawierają nowe prace jednego z najlepszych znawców problemu A. v. Brandta 10. Według tego badacza, opierającego się na gruntow nej znajomości bogatej literatury przed 97 Por. S. H erbst, Św iadomość narodowa na ziemiach pruskich w X V - X V II w., K om unikaty M azursko-w arm ińskie 75, 1962, s. 3 nn. 08 z licznych prac należy wym ienić: H. Sproem berg, Die Hanse in europäischer Sicht, Festschrift f. D. Th. E nklaar, Groningen 1959, s. 127 nn.; G ründzuge der Geschichte der deutschen Hanse, pod red. J. Schildhauera, Zeitschr. f. Geschwiss. 1963; J. Schildhauer, K. Fritze, Stand und A ufgaben der H ansegeschichtsforschung in der DDR, Wiss. Z eitschr. d. E. M. A rndt. Univ. G reifsw ald, IX, 1956/60, s. 167 nn.; J. Schildhauer, Forschungen zu r hansischen und hanseatischen geschichte, , Wiss. Zeitschr. E. M. A rndt. Univ. Greifswald, XII, 1963, s. 129 nn. K. Fritze, A m W endepunkt der Hanse. 99 ph. Dollinger, La Hanse, s. 11. io» A. v. B randt, Die Hanse und die nordischen M ächte; tenże, Die Hanse als M ittelalterliche W irtschaftsorganisation, zwłaszcza s. 11, 19. Por. polem iczne uwagi H. Samsonowicz w KH 3,' 1964, s. 787; K. Czok w Deutsche Literaturzeitung fü r K ritik der internationalen W issenschaft, Jg. 86, H. 1, 1965, szp

36 miotu, Hanza w żadnym razie nie reprezentow ała je dnolitej organizacji, nie była jednolita narodowo i politycznie. Były to ram y koniunkturalnych związków zawieranych przez różne miasta w celu odniesienia określonej korzyści. Jako całość Hanza stanowiła stowarzyszenie ludzi należących do tej samej grupy społecznej głównie wielkiego kupiectwa o podobnym sposobie prowadzenia interesów. Antagonizmy działały nie w sferze pojęć narodowych, ale stanowych i głównym przeciwnikiem kupców niemieckich były nie monarchie skandynawskie czy słowiańskie, lecz księstwa północnoniemieckie. Potęga i znaczenie, jakie zdobyli kupcy hanzeatyccy oparta była głównie na pośrednictwie w wielkim handlu średniowiecznym. Dzięki takiem u postaw ieniu spraw y uzyskujem y możliwość dokonania konsekw entnej periodyzacji dziejów Hanzy pod kątem formy organizacji kupiectwa nadbałtyckiego. Przejmowanie przez kupców niemieckich starych ośrodków wymiany w połowie XII w. nad Bałtykiem, powstanie Lubeki stanowiło pierwszy etap dziejów Hanzy. Drugi etap od sześćdziesiątych lat XII w. to było rozszerzenie tej działalności na trasie do Gotlandii i jednoczesne wejście na rynki światowe z m a sowym towarem bałtyckim śledziami. Trzeci etap, trw ający około wieku, stanowił włączenie północnych ziem, którym i interesowali się hanzeaci Inflant do swego systemu i nawiązanie kontaktów z Rusią Nowogrodzką. Wreszcie ostatni etap czwarty od schyłku XIII w., charakteryzował działalność przy pomocy opanowanych instytucji miejskich. Dlatego też w czwartym etapie możemy mówić o hanzie miast, a nie, jak poprzednio, o hanzie kupców. Jeśli wielka Hanza była związkiem kupców, to nie była państwem, związkiem miast czy jakąkolwiek formą organizacji 37

37 politycznej. Z nieokreślonego charakteru Hanzy w y pływała koniunkturalność poszczególnych związków m iędzymiejskich, w ypływ ał brak stałej władzy wykonawczej i jej organów. Czynnikami łączącymi miasta były: spółki między różnymi miastami, analogiczny status społeczny i praw ny, wspólne przyw ileje uzyskiwane za granicą. W okresie rozwoju gospodarczego państw nadbałtyckich kupcy hanzeatyccy przestali być potrzebni. Hanza w XV - XVII w. traciła na znaczeniu, jej miejsce zajmowali kupcy reprezentujący państwa nowożytne. Von Brandt z tych twierdzeń wyciąga wnioski: penetracja Hanzy na obszary nadbałtyckie wiązała się z ekspansją nie czynnika narodowościowego, ale społecznego kupieckiego mieszczaństwa. Trudno odmówić dużej dozy słuszności tak naszkicowanej problematyce dziejów Hanzy. Wydaje się jednak, że mimo sugestywnego ujęcia nie może ona w pełni zadowolić. Punkt wyjścia rozumowania autora jest niewątpliwie trafny. Hanza oznacza wielkich kupców, oznacza zatem władze miast nadbałtyckich, które ukształtow ały się w w yniku działalności bogatego mieszczaństwa. Wydaje się jednak, że von Brandt pominął jeden istotny czynnik, kształtujący to nowe społeczeństwo, a mianowicie czynnik geograficzny. Hanzeaci to kupcy, którzy w XII w. działali w Nadrenii i W estfalii i stam tąd rozjeżdżali się na północ i wschód w poszukiwaniu terenów eksploatacji gospodarczej. Niezależnie od tego czy pochodzili oni z Kolonii, czy z miast niderlandzkich reprezentow ali jednolite formy pracy zawodowej, jednolitą kulturę, podówczas jednolity w zasadzie język.-stąd w konsekwencji ich obcość narodowościowa i kulturowa na obszarach, które stanowiły dla nich tereny eksploatacji. A utor pisze o podstawowych sprzecznościach 38

38 społecznych, nie narodowościowych, ale przecież od XII w. ten nowy typ społeczny kupca wielkomiejskiego w Szwecji, Polsce, Inflantach właśnie był rep rezentowany przez Niemców. Wielcy kupcy miejscowi pochodzili z innych środowisk społecznych, związanych, jak staraliśm y się wskazać powyżej, z rycerstw em, i bardzo prędko albo przystosowali się do im portowanych form, albo utracili swoje poprzednie znaczenie w handlu. Przy omawianiu kwestii narodowościowych Hanzy warto może zwrócić uwagę na jeszcze jedną sprawę. Obcość kulturow a przybyszów, o czym będziemy mówić niżej, była jednym i zarazem jednym z wielu czynników kształtujących poczucie odrębności narodowej u Skandynawów, Słowian czy Bałtów. Ale nie była to wyłącznie obcość niemiecka. Jeszcze w XIV w. ziemie nadbałtyckie były terenem wypraw rycerstwa nie tylko niemieckiego, reprezentowanego głównie przez Krzyżaków, ale i angielskiego, francuskiego, holenderskiego 101, szukającego m ajątku i sławy. P raw da, że była ich znaczna mniejszość, ale pod koniec tego stulecia pojawili się kupcy angielscy, holenderscy, którzy z czasem mieli wyprzeć ze szlaku bałtyckiego Niemców. Ekspansja zachodu na wschód miała na celu szukanie terenów eksploatacji; nie wiązała się ze świadomą akcją narodowościową. Skutki jej natomiast doprowadziły i to już chyba w XIII, a na pewno w pierwszej połowie XIV w. do wzrostu poczucia odrębności autochtonów ziem n ad b ałty ck ich 102. To 101 SRP II, s W yprawa W ilhelma IV holenderskiego; H. Prutz, Rechnungen über Heinrich von D erby s P reussenfahrten und 1392, Leipzig 1893, s. 1; Ch. H igounet, Z La Rochelle do Torunia. W y- prawa baronów do Prus i zw iązki gospodarcze ( ), Zap. Hist. 3/ por. chociażby Н. Chłopocka, Tradycja o Pom orzu G dańskim w zeznaniach św iadków na procesach polsko-krzyżackich w X IV i X V W., ROCZ. Hist. XXV/1, 1959, S

39 z kolei łączyło się ze wspomnianym wyżej podziałem według ziem i krajów i stw arzało nowe formy patriotyzm u lokalnego pruskiego czy inflanckiego. Działalność organizacji wielkokupieckiej nad Bałtykiem Hanzy wiązała się także ze wzrostem krajowych powiązań wewnętrznych. Już F. Rörig stwierdzał niejednokrotnie, że rozwój wielkich miast możliwy był w oparciu o rozwój rolnictwa na ich zapleczu 103. Jest to stwierdzenie, którego prawdziwość w ynika zdaniem naszym z dwóch przesłanek: po pierw sze z konieczności wyżywienia skupisk ludności nierolniczej, a więc wytworzenia rejonów towarowej produkcji rolnej; po drugie z potrzeby dysponowania towarem własnego zaplecza w wielkim handlu. Ta ostatnia przesłanka wiązać się musiała z zorganizowaniem zaplecza i umożliwieniem skupu i składów towarów. Uzupełniając definicję A. v. Brandta można by zatem powiedzieć, że Hanza stanow iła luźną konfederację władz miejskich, działającą na określonym obszarze i w yrastającą z określonych potrzeb gospodarczych. Oczywiście konfederacja ta prowadziła niekiedy bo wcale nie zawsze wspólną politykę zagraniczną. Do przyjętych poglądów na ten tem at należałoby wnieść także poprawki. Na ogół przyjm uje s ię 104, że okresy charakteryzowane powyżej do XIV w. stanowiły etapy rozwoju Hanzy zakończonego triumfem politycznym, jakim był zwycięski pokój strzałowski w 1370 r. Dalsze okresy widziane były jako etapy walki o u trzy manie zdobytych pozycji, na ogół walki pomyślnej, юз f. Rörig, Die G ründungsunternehm erstadte des 12 Jhr., W irtschaftskräfte im M ittelalter, W eimar 1959, s. 249 nn. 104 A. v. B randt, R ecent Trends in Research on Hanseatic History, s. 32, tam że om ówienie literatu ry, s. 25 nn. Ph. Dollinger, La Hanse, s. 9 i passim. 40

40 choć coraz trudniejszej i wreszcie w pierwszej połowie XVI wieku zakończonej upadkiem znaczenia Hanzy. Interpretacja ta nie wydaje się najbardziej słuszna. Szczególnie zaś kontrow ersyjna w ydaje się dotychczasowa ocena XIV w. Nie ulega wątpliwości, że za początek politycznej działalności miast nadbałtyckich jak to przedstawiliśm y wyżej należy uznać lokacje miejskich gmin niemieckich. W drugiej połowie XIII stulecia działał już zorganizowany system hanzeatycki, odnosząc sukcesy tak gospodarcze, jak polityczne, których wymownym przykładem jest zwycięska blokada Norwegii w latach Kiedy stan ten uległ zmianie? Oczywiście wraz ze zmianami gospodarczymi, jakie nastąpiły w ciągu XIV stulecia. W świetle opinii niemal całej historiografii widoczne jest zakłócenie rozwoju ekonomicznego Europy w pierwszej połowie XIV w., które rzecz prosta odbiło się także na wielkim handlu bałtyckim 105. Nie ios O statnio na ten tem at M. Małowist, The Problem o f the Inequality of Economic D evelopm ent in Europe in the Later M iddle Ages, The Econ. Hist. Rev., 2nd ser., vol. XIX, n r 1, 1966; J. Topolski, N arodziny kapitalizm u w Europie, s. 32 nn. Oczywiście, jak to na podstaw ie obfitej lite ratu ry w idać (por. B. Z ientara, K ryzys agrarny, s. 140, przyp. 79), chodzi tu głównie o kryzys związany ze zjaw iskam i społecznym i, ze spadkiem dochodu posiadaczy ziem skich. O braku stabilizacji gospodarczej średniow iecza świadczy widoczne gw ałtow ne obniżanie zaw artości kruszcu w m onecie C. M. Cipolla, C urrency D epreciation in M ediaeval Europe, Econ. Hist. Review, 2nd ser. vol. XV, 1962/3, s. 413, a także w gw ałtow nych skokach cen widocznych w XIV - XV w. (M. M estayer, P rix du blé et de Vavoine de 1329 à 1793, Revue du Nord, 178/1963), zwłaszcza w latach , , iî9, ; A. P. Usher, Prices of W heat and C om m odity. Price Indexes fo r England , The Review of Economic Statistics, 12/1931. Na tem at społecznych i gospodarczych konfliktów nad B ałtykiem i w k ra jach sąsiednich w XIV w. por. też K. Fritze, Sociale und politische A useinandersetzungen in wendischen Hansestädten im 14 Jh., S tädtische V olksbewegungen im 14 Jh. Bd. I, B erlin 1960, s. 147; tenże, Tendenzen der Stagnation in der E ntw icklung der Hanse nach 1370, Beiträg e zur Geschichte des O stseeraum es, Win. Zeitschr. der E. U. A rndt Univ. G reifsw ald, Gesellsch. u. Schprachsw iss. Reiche nr 5/6, J. XII 1963, s Por. też R. van U ytven, La Flandre et le Brabant,,,terres de 41

41 będziemy tu zatrzym yw ali się nad ustalaniem dokładnej daty początkowej kryzysu. W ydaje się, zgodnie z cytowanymi już ustaleniami, że słynna czarna śmierć r. była akcentem końcowym kryzysu społecznego, którego początków należy szukać przynajm niej kilkanaście lat wcześniej. W w arunkach narastających trudności rynkowych jedyną możliwością utrzym ania pozycji społecznej, poziomu stopy życiowej hanzeatów stało się znalezienie nowych form działania. Pierwszy ogólny zjazd Hanzy w 1356 r. stworzył nowe, szersze i silniejsze ram y organizacji kupców nadbałtyckich. Jednocześnie niemal na w i downię w ystąpił W aldemar IV. Jego akcja w 1361 r. i zdobycie Gotlandii doprowadziły do dalszych ulepszeń w organizacji związku. Powołana do życia w 1367 r. konfederacja k o lo ń sk a106 potrafiła w prowadzić nowe formy walki gospodarczej i politycznej i przechylić szalę zwycięstwa na stronę hanzeatów. Lata wojen duńskich zakończonych pokojem w Strzałowie określalibyśmy więc już jako okres kryzysu dotychczasowych form działania i szukania nowych dróg wyjścia z impasu w jaki dostał się związek kupców Hanzy. Niewątpliwy sukces polityczny nie powinien przysłaniać rzeczywistych tru d ności. Walki z Nowogrodem i Flandrią w 1388 r., rozwój piractwa (słynni Vitalienbriider), konflikty społeczne w Lubece byłyby dalszymi dowodami narastających trudności. W ciągu XV w. hanzeaci kończyli jeszcze parokrotnie różne wojny prom ission" sous les ducs de Bourgogne? Revue du Nord 43, 1961, s. 281, gdzie au to r w skazuje na przem iany społeczne prow adzące do silnej polaryzacji w XV w. O statnio ciekaw ie naśw ietla problem działalności Hanzy na tle kryzysu K. Fritze, A m W endepunkt der Hanse. ios D. Schäfer, Die Hansestädte und König W aldemar von Dänem ark. Hansische Geschichte bis 1376, Jena

42 zwycięsko: z Danią w Wordingborgu w 1435 г., z Holandią w Kopenhadze w 1441, z Anglią i Francją w Utrechcie w 1474 r. Były to jednak zwycięstwa powierzchowne a zawierane układy świadczyły o coraz poważniejszym zagrożeniu pozycji Hanzy 107. Trzeba jednak podkreślić, że trudności wiązały się z handlem prowadzonym w sposób tradycyjny. Jednocześnie bowiem od drugiej połowy XIV w. pojawiają się pierwsze przesłanki nowego układu stosunków handlowych w północnej Europie. Należałoby go w iązać z rozwojem specjalizacji produkcji towarowej różnych krajów. Ostatnie ćwierćwiecze przyniosło zmianę w strukturze wywozu Anglii, która stała się jednym z głównych eksporterów własnego sukna. Na potęgę pierwszej wielkości wyrosła w XV w. Holandia, specjalizująca się w nowym sukiennictwie, okrętownictwie, piwowarstwie 108. W XV w. do wymiany europejskiej włączone zostało zboże polskie, od 1478 r. podbój Nowogrodu przez Iwana III zmienił układ sił gospodarczych w Rosji. O statnim akordem przekształceń była wojna ze Szwecją, próby reform Jürgena W ullenwevera w r. i wreszcie reorganizacja związku hanzeatyckiego w połowie stulecia 109. Zatem okres badany z punktu widzenia polityki hanzeatyc- 107 м. Hoffm an, Lübeck und Danzig nach dem Frieden zu W ordingborg, HGbl. 1901, podkreśla co praw da sukces jaki odniosła Lubeka, s. 29, ale w ykazuje również jak dalece osłabiła się w następstw ie pokoju pozycja Hanzy (tam że, s. 42). Podkreśla to też M. Małowist, Studia z dziejów rzem iosła, s. 413 nn.; K. Fritze, A m W endepunkt der Hanse. ioe e. M. Carus Wilson, O. Colem an, England's E xport Trade " 1547, Oxford 1963; M. Małowist, Studia z dziejów rzem iosła, s. 398 nn.; F. Vollbehr, Die Holländer und die D eutsche Hanse, pfin g sb lätter des Hansischen G eschichtsvereins, 25, io«g. W aitz, Lübeck unter Jürgen W ullenw ever und die europäische P olitik, t. 1-3, Jena ; P. Simson, Die Organisation der Hanse in ihrem letzten Jahrhundert, HGbl. 13, 1907, passim. 43

43 kiej trw ałby ok. 400 lat i dzielił na trzy podokresy od połowy XII do połowy XIII w., od połowy XIII do połowy XIV w. i od połowy XIV do połowy XVI w. Ten ostatni, najbardziej nas interesujący, który chcielibyśmy tu naświetlić charakteryzowałby się kryzysem handlu prowadzonego przez związki miast i stopniowym rozwojem handlu europejskiego w oparciu o możliwości gospodarcze państw nadbałtyckich.

44 II. ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE I JEGO PRZEMIANY W jakich w arunkach przestrzennych przebiegał proces dziejowy miast nadbałtyckich? Czy środowisko geograficzne przyczyniało się do wytworzenia form działania nad Bałtykiem, było czynnikiem jednoczącym, czy dzielącym w poczynaniach miast hanzeatyckich? Mówiąc o środowisku geograficznym mamy na myśli rzeźbę terenu, nawodnienie, glebę, w arunki biocenotyczne, klimat, wreszcie wszelkie efekty gospodarki ludzkiej. Nie roszcząc sobie pretensji do odtworzenia wszystkich zmian zachodzących w przestrzeni byłoby to bowiem zadanie znacznie przekraczające zakres i możliwości pracy pragniem y jedynie zastanowić się nad niektórymi czynnikami, które zmieniały w arunki działania ludzkiego. Nawet jeśli nie potrafimy odtworzyć stosunków klim atycznych czy hydrograficznych, to konieczne w ydaje się zwrócenie uwagi na kierunki zmian. Tym samym umożliwi to postawienie hipotezy dotyczącej jakości innych niż obecnie w a runków życia ludzkiego 1. i Ogólne wiadomości na ten tem at przynoszą prace: M. Dobrowolska, P rzem iany środowiska geograficznego Polski do XV w., W arszawa 1961, s. 5. Por. a rt. ree. T. L alika, HKM 4/1961, s. 827 пп.; К. Buczek, Ziemie polskie przed tysiącem lat (zarys geograficzno- -historyczny), W rocław -Kraków 1960, s. 5; J. K ondracki, Geografia fi 46

45 Obszarem badanym jest teren działania m iast hanzeatyckich, położonych nad Bałtykiem. Z punktu widzenia zatem fizyczno-geograficznego interesować nas będą rejony zwane przez J. Kondrackiego prowincjam i: obszar Niżu Środkowoeuropejskiego zaliczanego do obszaru Europy zachodniej, część Niżu Wschodniobałtyckiego, zaliczanego do obszaru Europy wschodniej i część masywu prekam bryjskiego platformy wschodnioeuropejskiej, zaliczanego do Europy północnej2, z punktu widzenia odrębności morfolozyczna Polski, W arszawa 1965, s. 246; M. Strzem ski, P rzem iany środowiska geograficznego Polski jako tła przyrodniczego rozw oju rolnictw a na ziem iach polskich (od poł. III tys. p.n.e. do naszych czasów), Kw. HKM 3/1961, s. 331; Les fleuves et l'évolution des peuples, Europe O rientale, Paris j. K ondracki, Geografia fizyczna, s. 30,

46 gicznych, geobotanicznych i klim atycznych 3 (por. m a pa I). Tak Niż Środkowoeuropejski, jak i Wschodniobałtycki są obszarami zasypania lodowcowego (przy czym zasypanie to na wschodzie jest niewielkie). Cały teren wyrzeźbiony jest przez lodowiec w liczne zagłębienia bezodpływowe, pocięty wzgórzami kam ienistym i i żwirowymi, piaszczystymi równinami. Niż Środkowoeuropejski zasadniczo różni się od Wschodnioeuropejskiego klim atem i roślinnością; zachód znajduje się pod wpływam i nadatlantyckich mas powietrza, wschód należy do przejściowej strefy kontynentalnej. Różnice klimatyczne widoczne są w szacie roślinnej (występowanie buka, dębu bezszypułkowego, jaworu, oraz z pewnymi odchyleniami jodły, świerku i innych gatunków drzew). Niż Środkowoeuropejski, szeroki na ok. 200 km ciągnie się od Wezery poprzez szerokie pradoliny Łaby i Odry, piaszczyste, podmokłe wrzosowiska i lasy Lüneburger Heide, liczne depresje. Wzgórza morenowe osiągają wysokość do ok. 300 m n.p.m., ale przeciętne są niższe. Gdzieniegdzie pod cienką skorupą utworów lodowcowych wychodzą starsze fazy geologiczne. Podobny krajobraz morenowy rozciąga się od Danii do zlewiska Dźwiny 4. Zupełnie różne są w arunki fizykogeograficzne na terenie Fennoskandii. Archaiczna prekam bryjska płyta 5 popękana i rozczłonkowana działaniami erozji, lodowca i nowszych ruchów górotwórczych stanowi urozmaicony krajobraz górski o rwących górskich rzekach i bogatych zasobach ru d żelaza. Na południe 3 W. Szafer, Zarys ogólnej geografii roślin, W arszawa 1952, s. 22 podkreśla fakt zgodności klim atu z właściwym dlań spektrum biologicznym. 4 S. Pawłowski, K ryteria m orfologiczne i inne w ocenie dylu w iu m Danii i Polski, Kosmos, R. LV, 1930, seria A, Lwów 1931, s j. Lewiński, Historia Ziem i, W arszawa 1956, s

47 duże jeziora i żyźniejsze rów niny dodatkowo urozm aicają krajobraz znajdujący się pod wpływem różnorakich czynników klimatycznych. Na zachodzie w i doczny jest wpływ Atlantyku, wschód charakteryzuje raczej klim at kontynentalny. Trzy prowincje, różne pod względem klimatu, świata zwierzęcego i roślinnego, częściowo rzeźby i gleb, złączone są położeniem nad ry n n ą b ałty ck ą6. Śródziemne morze północy mimo swych niewielkich rozmiarów ( km2) posiada zróżnicowany charakter tak fizjograficzny, jak i tym samym pod względem fauny. Skagerrak, K attegat oraz cieśniny duńskie (Wielki Bełt, Mały Bełt, Sund) stanowią jak gdyby zwężającą się zatokę Morza Północnego, która w zachodniej części Kattegat ma podobny do tego ostatniego stopień zasolenia (30%o), spadający w splocie cieśnin duńskich do 10-12%o. Bałtyk właściwy - tzw. basen środkowy mający kształt odwróconej litery L, płytki (przeciętna głębokość 55 m, ale z rzadkimi głębiami dochodzącymi do 459 m) zawiera 6-8%o soli. Natomiast wcinająca się na północ Zatoka Botnicka ma niemal słodką wodę (3%o), odcięte od otwartego morza zalewy zawierają jeszcze mniej soli (np. Zatoka Pucka 0,005%o). Nie są to jednak stałe liczby. Dopływ wody oceanicznej do dolnych warstw powoduje dużo większe zasolenie tych ostatnich od w arstw górnych. W cieśninach duńskich w warunkach zachodniej cyrkulacji powietrznej zasolenie zwiększa się do 30%o, w warunkach wschodniej cyrkulacji spada do 10%o. Płytkość B ałtyku, oddalenie od Oceanu i wydłużenie południkowe w pływ ają na specjalne e E. G. Woods, The Baltic Region. A stu d y in Physical and Human G eography, London 1937, s. 1, 35 nn.; K. Górski, Polska w zlew isku B a łtyku, Gdańsk 1947, s. 7 nn.; K. Demel, B ałtyk, Czas. Geogr., t. XXVI, z. 4, 1955; J. Kondracki, Geografia fizyczna, s. 158 nn. 48

48 stosunki termiczne. Amplituda średniej tem peratury jest znacznie większa niż na sąsiednim Morzu P ółnocnym. Na zachód od K attegatu tem peratura powierzchni morza waha się od 5 do 16 С w ciągu roku. Na Bałtyku w ystępują naw et niekiedy w zimie tem peratury ujemne (zamarzanie znacznych połaci morza), w lecie natom iast dochodzą do +18 C. Surowsze II. Zlewisko Bałtyku wg K. Górskiego zimy, cieplejsze lata powodują z kolei odpowiednio mniejszy wpływ morza na klimat. W arunki naturalne Bałtyku sprzyjają mimo zamarzania żeglowności. Stosunkowo niskie fale (do 3 m) minimalne wahania poziomu spowodowane przypływami i odpływami, ułatw iają żeglugę i dobijanie do przybrzeżnych przystani. Od południa i ze wschodu w padają do B ałtyku 4 Późne średniowiecze m iast nadbałtyckich 49

49 żeglowne rzeki (por. mapa II) ułatw iające komunikację z rozległymi obszarami zlewiska tego morza: Newa i jeziora, które łączy z morzem, Dźwina, Niemen, Wisła, Odra. Przez jez. Ładogę i Onegę można było stosunkowo łatwo zbliżyć się do zlewiska Morza Białego, przez Wyżynę W ałdajską dotrzeć do źródeł Wołgi i Dniepru wpadających do mórz Kaspijskiego i Czarnego, wreszcie równoleżnikowe pasy wielkich dolin Niżu Środkowoeuropejskiego ułatw iały komunikację na zapleczu południowego wybrzeża Bałtyku, między Wisłą, O drą i Łabą. Biebrza i Narew, Noteć i W arta, Hawela i Szprewa tworzą wodne ciągi komunikacyjne stosunkowo łatw e do połączenia. Jakie czynniki składowe krajobrazu uległy zmianom, w jakim kierunku zmierzały te zmiany oraz jakie czynniki determinowały w okresie nas interesującym możliwości działania gospodarczego? Teza, której udokumentowanie jest troską wielu przedstawicieli historiografii światowej, mówi, że w ciągu ostatniego tysiąclecia uległy zmianie wszystkie czynniki składowe środowiska naturalnego. Jest to truizm, jeśli się weźmie pod uwagę działalność człowieka. Warto jednak zastanowić się chwilę nad niektórymi elementami środowiska: rzeźbą pionową, glebami, wodami, klimatem, szatą roślinną i fauną. Poczynając od XII w. zmienia się w sposób widoczny szata roślinna i to zmienia się w dwojakim sensie. Po pierwsze uległa znacznemu przerzedzeniu, po drugie nastąpiło częściowe wyparcie jednych gatunków roślin przez inne. L iteratura przedm iotu zgodnie przyjmuje, że do XII/XIII w. powyżej połowy powierzchni ziem nadbałtyckich zajmowały lasy, oczywiście nie rozmieszczone równomiernie. Finlandia pokryta była niemal cała lasami zajmującymi także znaczne obszary Inflant, P rus i Pomorza. Na Pomorzu, podobnie jak 50

50 na obszarze M eklemburgii i Danii, występowały częściej uprawne terytoria bezleśne7. Do XVII w. według przybliżonych obliczeń ok % lasów uległo wytrzebieniu, szczególnie na obszarach Niżu Środkowoeuropejskiego. Również skład drzewostanu uległ zmianie w interesującym nas okresie. Południowe wybrzeża Bałtyku zalesione były drzewami liściastymi (dęby, buki, graby, lipy i wiązy). Bardziej na północ przeważał bór świerkowo-jodłowy (ok. 60% powierzchni) z dużą domieszką sosny (ok. 15%). Sądząc z badań palinologicznych, XII w. przyniósł początki zmian łączonych z nadejściem subatlantyku III, charakteryzującego się oziębieniem i wahaniam i w ilgotności 8. Wraz z osuszeniem i oziębieniem rozpoczęło się przesuwanie granicy dębów i grabów, wiązów, buków (klasa Querco Fagatea) na południowy zachód, zmniejszyła się ilość brzozy, rozprzestrzeniła się sosna (dochodząc do 45% powierzchni) na miejsce świerku (ok. 30%). Zjawisko trzebieży łączyć należy z rozwojem osadnictwa, a także co w przypadku basenu Bałtyku ma szczególne znaczenie z eksportem drewna i produktów leśnych na użytek krajów Europy zachodniej. Zmiany w szacie leśnej musiały wiązać 7 M. Strzem ski, P rzem iany, s. 344; K. Buczek, Ziem ie polskie, s. 34, tam że literatura. K. Slaski, Zasięg lasów Pomorza w ostatnim tysiącleciu, P. Zach (z. 5-7 ); H. M ortensen, Die m ittelalterlichen deutsche K ulturlandschaft und ihr V erhältnis zur Gegenwart, Viert. Jah r. f. Soz. u. W irtsch. Gesch. 45, 1958, s. 17; C. Schott, Die N aturlandschaften Schlezwig - Holstein, N eum ünster 1956; J. Jaakkola, Geschichte Finnlands im M ittelalter, Helsinki 1959, s. 2; F. Mager, Der W ald in A ltpreussen als W irtschaftsraum, Köln - Graz 1960, s. 27. Por. krytyczne uwagi K. Buczka, Nowa praca o historii lasów w Prusach, Zap. Hist. 3, 1963, s J. Stasiak, Badania nad staro żytn ym krajobrazem Pojezierza Suwalskiego w rejonie Szw ajcarii, B iałystok 1965, s. 29, 34; J. Kondracki, Studies on the Natural Landscape in the M azurian Lake District, P.G. t. 31, 1959, suppl., s W obu pozycjach odsyłacze do prac R. S. Tüxena i jego szkoły referujących badania nad reko nstruk cją krajobrazu m etodą analizy pyłkow ej. 51

51 się ściśle z popytem na określone gatunki drewna. Najczęściej importowane było drewno dębowe (wańczos, klepka i dyle), następnie sosnowe (maszty), osinowe i cisowe 9, co jest o tyle istotne, że w X II- X III w. dały się zaobserwować zm iany w występowaniu tych właśnie gatunków. Po drewno dębowe trzeba było w ykorzystując spławne dopływy Bałtyku jeździć coraz dalej, natom iast u schyłku wieków średnich, w okresie dużego zapotrzebowania na budulec okrętowy, sosny masztowe przez krótki czas rosły niedaleko morskich wybrzeży. Zmiany w charakterze zalesienia, a co za tym idzie zm iany charakterystycznych dla nich spektrów biologicznych w ypływ ały chyba przede wszystkim ze zmian stanu nawodnienia. I znowu należałoby spojrzeć na to zagadnienie od dwóch stron. Po pierw sze zmieniała się aktywność morza, po drugie zmieniał się poziom wód gruntowych i wód otwartych. Nie wchodząc w skomplikowane i chyba do końca nie wyjaśnione przyczyny wzmożonej aktywności oceanu, stwierdzić wypada, że współczesna geografia wiąże transgresje ze zmianami klimatycznymi i na ogół zgodnie stoi na stanowisku następujących okresów: okres spokoju po transgresji karolińskiej poprzedzać miał w X I-X II w. okres szczególnie silnego atakowania i niszczenia lądu w okresie tzw. transgresji późnośredniowiecznej (XIII-XV w.). Następnie aż do początku XVIII w. trw ał kolejny okres spokoju poprzedzający do dziś dnia działającą aktywność zwaną transgresją nowożytną 10. Dla linii brzegowej Bałtyku 9 Th. Hirsch, Danzigs Handels-und G ew erbsgeschichte u n ter dem H errschaft des D eutschen Ordens, Leipzig 1858, s Por. też: H. Obuchow ska-pysiow a, O handlu drew nem w Polsce X V I w., Sylwan 4/1964, s J. P. Bakker, The Significance of Physical Geography and Pedology fo r Historical Geography in the N etherlands, T ijschrift voor econom ische en sociale geografie 49, 1958, s. 218 nn. Por. też M. Kii- 52

52 transgresje oceaniczne m iały o wiele mniejsze znaczenie niż dla wybrzeży Morza Północnego. Ale wzmożona aktywność oceanu musiała wpływać na większe zasolenie wód na wschód od cieśnin duńskich. Jeśli zaś jak na to wskazują badania transgresja późnośredniowieczna była szczególnie silna, to warunki naturalne w Bałtyku musiały być inne niż w czasach nowożytnych. Inny procent zasolenia wody mógł stworzyć w arunki korzystne dla pojawienia się licznych ławic śledzi, które w XII w. pojawiały się w okolicach Rugii i Pomorza, by w XIII w. przenieść się do wybrzeży Skanii, a w XV w. były już zjaw iskiem rzadkim na Bałtyku 11. Czy zatem nie można by postawić tezy, że obok przyczyn społeczno-gospodarczych na rozwój i upadek hanzeatyckiego handlu rybam i w pływ ały także ruchy oceaniczne? Duże zmiany hydrograficzne zachodziły na obszarach niżowych, otaczających Bałtyk od zachodu, południa i wschodu. W okresie od XII w. następowało wyraźne opadanie wód gruntowych; zamulanie i wysychanie jezior i bagien. Opadaniu poziomu wód, stepowieniu sprzyjała redukcja przestrzeni leśnych, spełniających funkcje naturalnych zbiorników wilgoci. Dla stopnia nawilgocenia gleby duże znaczenie ma rodzaj lasu. Lasy liściaste w znacznie większym stopniu przetrzym ują wodę niż iglaste. W ahania skrajnych przepływów na terenach lasu z podszyciem nie przekraczają stosunku 1 : 10, także w ahania na obszarach o niewielkim zalesieniu świerkowym 1 : Te prom aszewski, Holandia, Geografia Pow szechna, t. III, W arszawa 1965, s. 325; G. Coolman, Het W estvlaam s Houtland. Ontstaan en evolutie van natuur en kultuurlandschap, Het H outland, III, 1961, z O. Blümcke, S tettin s Hansische Stellung und Heringshandel, in Schonen, Baltische Studien A.F. 37, 1887, s. 138 nn.; G. Doorm an, Nogm als de m ideeleuw se haringsvisserij. B ijdragen voor de Geschiedenis der N ederlanden 14, S G ravenhage-a ntw erpen 1959, s. 104 nn. 12 к. Buczek, ziem ie polskie, s. 58 nn.; tam że literatura. 53

53 porcje tłumaczą w dużym stopniu zmiany osadnicze zauważone przez T. Wąsowicz 13. Stwierdziła ona, że w pasie wielkich dolin osady otw arte i grody w XII - -XIII w. zostały przeniesione na wyższe tereny dolin rzecznych, tłumacząc to zmianami klimatycznymi i większym nawodnieniem kraju. Prawdopodobne wydaje się inne wyjaśnienie. Rozwój sieci osadniczej w XII - XIII w. w dorzeczu górnego biegu Wisły czy Odry niszczył w dużym stopniu lasy. Doroczna fala powodziowa szybciej i gwałtowniej spływała do morza, zalewając niżej położone miejscowości i zmuszając mieszkańców do przeniesienia się wyżej. Wydaje się też, że nasilenie fal powodziowych wiązać można z szybszym powstawaniem jezior deltowych usypywanych przez Wisłę i Odrę Druźna i Dąbia jeszcze bowiem na przełomie XIII i XIV w. Druźno miało połączenie z zalewem 14. Osuszenie terenu wiązało się z powstawaniem torfowisk w miejscach wyschniętych jezior. Co za tym idzie, zm niejszały się tereny połowów, utrudniana była kom unikacja wodna 15, a ułatwiana komunikacja lądowa. Powiększała się ilość gruntów ornych i w w yniku działalności ludzkiej niekiedy urodzajnych madów 1б. 13 w w ystąpieniu na IV M iędzynarodowym Kongresie Archeologii Słow iańskiej w W arszawie 1965 r. o przenoszeniu osadnictw a w dolinie Wisły w X III w. m otyw ując to większą ilością wody lub częstszymi burzam i; też K. Górski, Z problem atyki geografii historycznej: w pływ k lim a tu, Kw. HKM 3, 1965, s H. B ertram, w. La Baume, O. Kloeppel, Das W eichsel Nogat Delta, Danzig 1924; Z. M ikulski, W ielkie zm iany hydrograficzne w delcie W isły. Gazeta Obserw atora PIHM, t. 17, 1964, n r 3, s Przyw ilej z 1447 r. De libertate in flu vio s Regis, Vol. Leg., t. II, s. 686 w ydany przez Kazimierza Jagiellończyka i postanaw iający wolność żeglugi na rzekach świadczy o spławności rzek dziś już nie w ykorzystyw anych do tran sp o rtu tow arów (Prosną, Tyśm ienica), jak również o zm ianach jakie w spławności tych i Większych rzek zachodziły. iß Por. M. Strzem ski, Przem iany, s. 331; Z. Ludkiewicz, Osady holenderskie na nizinie sartaw icko-now skiej, T oruń 1934, s. 26 nn.; H

54 Linia brzegowa południowego wybrzeża Bałtyku ulegała znacznym zmianom (aczkolwiek mniejszym niż nad Morzem Północnym). Prądy morskie usypywały mierzeje Kurońską, Wiślaną, Helską. Jeszcze w XIII w. M ierzeja W iślana, a w XVII Helska stanowiły łańcuch piaszczystych wysp i mielizn, między którym i istniały dogodne przejścia dla statków. Usypywanie jednolitych wałów, zmiany w głębokości kanałów wiodących do portów położonych z dala od pełnego morza stanowiło jedną z ważniejszych trosk mieszkańców Królewca, Elbląga, Gdańska, Szczecina, Gryfii czy Rostocku w ciągu ostatnich 700 l a t 17. Niszcząca działalność morza widoczna jest w zmianach linii brzegowej Rugii i Księstwa Pomorskiego. Ogólnie rzecz biorąc południowe, nizinne brzegi morskie były w średniowieczu bardziej poszarpane niż obecnie, zatoki sięgały dalej w głąb lądu, komunikacja wodna była dla lekkich ówczesnych statków znacznie łatw iejsza 18. Ważniejszym i jeszcze bardziej skomplikowanym czynnikiem wpływającym na działalność człowieka był klimat. Ostatnio historycy starają się odtworzyć w arunki klim atyczne w ykorzystując m etody astro- nomiczne, geograficzne, archeologiczne, biohistorycz- I. Baranow ski, Wsie holenderskie na ziemiach polskich, P.H., t. 19, 1915, s. 65 nn. i" W. Quade, Die historische Tiefe in der Frischen Nehrung, M itteilungen des W estpr. G eschichtsvereins 1925, Jg. 24 s. 1 nn.; R. A. H. N ordm ann, Die Entstehung des Sekundären Delten der Elbinger W eichsel und Nogat, Danzig Por. też F. P rüser, Die Balge-Brem ens m ittelalterliche Hafen. Städtew esen und B ürgertum als geschichtliche K räfte. G edächtnisschrift fü r Fritz Rörig, Lübeck 1953, s. 477 nn. 18 Por. interesujące próby rek o n stru k cji wczesnośredniowiecznej linii brzegowej na Rugii F. Dwars, Der angebliche Landzusam m enhang zw ischen Rügen und dem Rüden, B altische Studien N.F. 45, 1958; S. M ielczarski, Truso, s. 20; A. Zbierski, Port G dański, s. 101; P. Sonntag, Strandverschiebungen und alte Ilüsterlinien an der W eichselm ündung bei Danzig, Zeitschr. d. W estpr. Geschver. 50,

55 ne 19. Klimat, jak zwracała na to uwagę dotychczasowa literatura, może wywierać wpływ na demografię. Skracanie się lub wydłużanie wegetacyjnych czy według określenia E. R om era20 dłuższych okresów gospodarczych, wpływało na ograniczanie terenów upraw nych. I tak, już w czasach historycznych osadnictwo na G renlandii zanikło, czy uległo znacznemu ograniczeniu, a w Alpach w zrosło21. E. C arpentier podbudow ała starszą tezę mówiącą o bezpośrednim w pływie klimatu na zdrowie i podkreśliła możliwości powiązań epidemii średniowiecznych z pogodą22. Pogorszenie się klimatu wpływać by miało bezpośrednio na wzrost śmiertelności. Wreszcie zwracano uwagę na zależność między wysokością zbiorów, i tym samym możliwościami wyżywieniowymi a stosunkam i klim a tycznymi 23. Pierwsze zagadnienie ograniczenie lub rozszerzenie stref osadniczych nie dotyczy obszaru naszych zainteresowań. W ciągu XII - XV w. widoczne jest stopniowe choć nieregularne rozprzestrzei» O statnio H. M irosek, Zagadnienie zm ian i wahań klim a tu po epoce lodow ej, Kw. HKM 2/1966, s. 243 пп.; K. Buczek, Ziem ie polskie, s. 48; J. M oniak, O w pływ ie prądu G olfowego i lodów na klim at Europy, Kosmos B. 1930, s. 129, 146; K. Górski, Z problem atyki geografii historycznej, s. 549, E. Le Roy L adurie, Histoire et clim at, A nnales ESC 1959, nr 1, s ; tenże, A spects historiques de la nouvelle climatologie, Revue Hist. 1/1961, s ; tenże, La conference d Aspen sur le clim at des X I e et X V I e s., Annales ESC 1963, s ; G. Beaujouan, Le tem ps historique. L'H istoire et ses m e thodes 1961, s. 59. Zestawia problem atyką G. U tterström, Climatic F luctuations, and Population Problem s in Early M odern History. The Scandinavian Economic History Review t. II, 1959, s E. Romer, O kresy gospodarcze w Polsce, W rocław 1949, s E. Le Roy Ladurie, Climat et récoltés a u x X V II e et X V III e s Annales ESC, 1960, s ; G. U tterström, Clim atic Fluctuations, s E. C arpentier, Famines et épidém ies dans l histoire du X IV e, Annales ESC, 1962, s Por. też M. D. Grm ek, Géographie m edicale et histoire des civilisation, Annales ESC, 1963, s , gdzie om ówienie lite ratu ry poświęconej dziejom medycyny. 23 H. Flohn, Klim aschw ankungen im M ittelalter ' und ihre historisch-geographische B edeutung, B erichte zur deutschen Landeskunde 7, H. 2, 1950, s ; J. Olagüe, Les changem ents de clim at dans l histoire, Cahiers d histoire m ondiale VII 1963, s

56 nianie się osadnictwa w Finlandii i Szwecji, rozwój kolonizacji w ew nętrznej we wszystkich krajach nadbałtyckich, które to zjawiska prościej można wiązać ze zmianami w zakresie sił wytwórczych. Migracja jak to słusznie wskazał Th. P enners24 wiąże się niekiedy ze skutkami epidemii, ale wydaje się, że tłumaczenie tych ostatnich zmianami klimatycznymi jest tylko jedną z hipotez, którą należałoby udowodnić. W chwili obecnej jest to o tyle trudne, że nasilenie epidemii jest niekiedy w argumentacji historyków dowodem na istnienie zmian klim atycznych i jednocześnie pozwala na wysunięcie przypuszczenia o w pływie zmian klim atycznych na nasilenie epidemii. Ważniejsze wydaje się inne spostrzeżenie, wiążące zmiany klimatyczne z wahaniami produkcji rolnej. Przy ich form ułowaniu należy jednak zachowywać dużą ostrożność. Badania krótkich odcinków czasowych niewiele wyjaśniają. H. Slicher van Bath przekonująco dowiódł, że produkcja zboża zależy od układu stosunków klimatycznych 8 faz w ciągu r o k u 25. Rzecz prosta, odtworzenie stanu ośmiu pór roku w ciągu dłuższych odcinków chronologicznych średniowiecza a nawet czasów nowożytnych - jest na razie niemożliwe wobec ubóstwa źródeł. W tym stanie rzeczy powstaje pytanie, czy nie należy zgodzić się z poglądami w Polsce już od dawna sformułowanymi przez W. Semkowicza głoszącymi niezmienność klimatu w okresie III subatlantyku, czyli w okresie nas interesującym Th. Penners, Fragen der Zuw anderung in den H ansestädten des späten M ittelalters, HGbl. 1965, s в. H. Slicher van Bath, Die Europäische A grarverhältnisse im 17 und der ersten H älfte des 18. Jhs. A. A. B ijdragen 13, 1965, s. 141; Tenże: Les problèm es fo n d a m enta u x de la société, W ageningen 1965, s. 9, gdzie omawia w arunki idealnego klim atu dla produkcji zboża. 2в w. Semkowicz, Zagadnienie klim a tu w czasach historycznych, P.G., t. 3, 1922, s. 34. Badania dotyczące np. opadów w ciągu ostat 57

57 Aby jednak zamknąć sprawę badań klimatycznych w okresie XII - XV w. należałoby jeszcze przeanalizować czy w trybie życia ludności zamieszkałej nad Bałtykiem nastąpiły jakieś zmiany, które można w y tłumaczyć tylko wahaniami klimatu. Wydaje się, że istotne znaczenie miał tu okres żeglowności po Bałtyku, a raczej przerw a w żegludze spowodowana pokrywą lodową lub niesprzyjającymi warunkami atmosferycznymi. Niestety stan źródeł nie pozwala na dokonanie precyzyjnych obliczeń. Ponieważ jednak wyciągnięcie wniosków dotyczących długich cykli jest warunkiem koniecznym przy omawianym zagadnieniu spróbujm y wykorzystać te źródła wysoce niedoskonałe, które posiadamy. Od drugiej połowy XIII stulecia zachowała się korespondencja dyplomatyczna miast hanzeatyckich leżących nad Bałtykiem. Od połowy XIV w. jest ona na tyle obfita, że pozwala na wyciągnięcie wniosków dotyczących pierwszej i ostatniej daty kontaktów między miastami. Oczywiście, należy zdać sobie sprawę, że nie każda informacja może wiązać się z datą żeglugi morskiej, że dużą rolę odgrywały także kontakty lądem. Wydaje się jednak, że można wysunąć pewne hipotezy. Biorąc pod uwagę tylko miasta nadmorskie, i przede wszystkim długi cykl około 200 lat, liczne błędy mogą się tu znieść i w efekcie uzyskamy krzywą, która obrazować będzie wahania długości przerwy zimowej. Warunkiem koniecznym przy tak nieprecyzyjnym działaniu będzie oparcie się na jednolitym typie źródła, jakim są akta recesów nich lat 140 zdają się potw ierdzać tezę o w ahaniach w yrów nyw anych w ciągu dłuższego okresu; Z. Kaczorowska, Opady w Polsce w przekroju w ieloletnim, W arszawa 1962, s. 96 nn., przy czym zaobserwowane różnice dochodzą w ciągu 35-letnich okresów do 25 /o. J. Ostrom ęcki, W iekow e wahania opadów w północnych zlewniach środkow ej E uropy, Gosp. wodna, R. 8, nr 4, W arszawa 1948, s

58 Długość przerw y zimowej na B ałtyku w latach Tabela 1 Lata Przybliżona data pierw szego rejsu I Przeciętna dłu- Liczba I gość przerw y Liczba I w zm ianek w żegludze ;wzmianek : ł (liczba dni) : i i 18 II ' III i 3 i , 4 II i II III 6 76 i II I I , 1 II I 10 i 43 i io : 20 I ; io i I ' 12 II ' 17 II j 10 I j II II 10, II ; ; 10 II! io! 102 ' II hanzeatyckich27. Obawy, iż w miarę rozwoju korespondencji dyplom atycznej zwiększa się liczba wzmianek i tym samym kurczy się okres przerwy zimowej rozwiewa tab. 1, która oparta jest na obliczeniu średnich arytmetycznych kolejnego dnia roku pierwszej w ym iany korespondencji, a więc daty dziennej i przeciętnej długości przerwy zimowej w odcinkach 10-letnich. Poza stwierdzeniem, że wnioski nie są uw arunkowane ilością źródeł, których zasób zwiększa się w ciągu XV w., trudno na podstawie tej tabeli uzyskać jakieś ogólniejsze informacje np. co do kierunków zmian. O wiele więcej daje w ykres m ediany okresów 27 h r i, u, n i. (Hanserezesse, Leipzig , 19 tomów, wyd.: cz. I, K. Koppm an, II cz. G.v.d.Ropp, III cz. D. Schäfer). 59

59 13-letnich obrazujący długość przerwy zimowej na Bałtyku 28. Przebieg krzywej wykresu 1 wykazuje ciekawe tendencje. Można na jej podstawie przypuszczać, że przerw a zimowa zmniejszała się do trzeciego dziesiątka Tabela 2 Długość przerw y zimowej na B ałtyku (podstawa do w ykresu 1 opartego na m edianie 13-letniej) Rok zm iany Liczba dni Rok Liczba zm iany dni Rok Liczba zm iany dni Rok Liczba zm iany dni Rok Liczba zm iany dni XV w., następnie rosła do lat siedemdziesiątych tego stulecia, by ponownie niewiele zmniejszać się do połow y XVI w. Ogólniejsze wnioski można by ująć w punkty następujące: od połowy XIV do połowy XVI w. w dziejach przerw y zimowej dadzą się zaobserwować 3 okresy, których istnienie można wytłum aczyć w ahaniami klim atycznym i: okres 1 stosunkowo łagodnych 1 łagodniejących zim, a więc sprzyjający zapewne w y mianie handlowej na szlakach morskich i nie tylko morskich. Jak w ynika z porównania z dziejami politycznymi Hanzy okres ten można wiązać z dużą ekspansją polityczną i gospodarczą związku, choć dalecy jesteśmy od bezpośredniego łączenia ze sobą obu zjawisk; okres 2 gwałtownie zaostrzających się zim w ciągu na 28 Zestawienie wzm ianek z HR I, II, III. 60

60 stępnego półwiecza, co za tym idzie rosnących tru d ności w żegludze (znowu na marginesie tych rozważań w arto przypomnieć, że w latach sześćdziesiątych pojaw iły się na Bałtyku pierwsze karaw ele por. niżej); < n i г i Г I I I ' L a ta i46o Przerwa zimowa na Bałtyku (mediana 13-letnich okresów) okres 3 od ostatniej ćwierci XV stulecia znowu pewnego złagodzenia klimatu,- przy czym jednak ostrość zim była większa niż w wieku XIV. Niedoskonałość posiadanego m ateriału źródłowego skłania też do bardziej uproszczonej interpretacji: w pierwszej połowie XV w. nastąpiło zaostrzenie klim atu, ograniczające możliwość zimowej żeglugi bałtyckiej. Warto podkreślić, że literatura przedmiotu zestawiana przez G. U tterström a dochodzi do zbliżonych wniosków, widząc zaostrzenie zim szczególnie w latach

61 i ogólnie biorąc w XV w 29. Zjawisko to szczególnie w XVI w. notowane jest i przez innych badaczy używających nawet dla drugiej połowy XVI w. określenia małego okresu zlodowacenia 30. Czy wykres powyższy oparty na medianie może stanowić punkt wyjścia dla wyciągania szerszych wniosków? Zagadnienie przerw y zimowej nie ogranicza się jedynie do sprawy transportu. Jak wykazała dyskusja na ten te m a t31 między E. Cieślakiem i St. M atysikiem, można mówić o różnorakich przyczynach w ydaw ania praw nych zakazów odbywania żeglugi w okresie przerwy zimowej. Podnoszona przez St. M atysika teza, że zakazy żeglugi w tym czasie były narzędziem polityki handlowej jest w pewnym stopniu do przyjęcia: istnienie przerwy inspirowało niektóre formy działania kupców. Ale ważną przyczyną wydania zakazów i tu jesteśmy zgodni z E. Cieślakiem były w arunki atmosferyczne i niebezpieczeństwa zimowej żeglugi. Rzecz ciekawa: miasta hanzeatyckie już w XIII w. zajmowały się tą sprawą, ale jak słusznie wskazuje E. C ieślak 32 nasi 2» G. U tterström, Climatic F luctuations, s. 15; H. Flohn, K lim a- Schw ankungen, s. 350; A. Kosiba, Problem w ahań klim atycznych i lodowaceń, Cz. Geogr., t. XVII, 1946, także widzi najzim niejszy okres w połowie XV w. 30 e. Le Roy Ladurie, Histoire et clim at, s. 25; J. P. B akker, The Significance o f Physical Geography, s. 230; B. H. Slicher van Bath, Die europäischen Agrarverhältnisse, s To sam o k o n statuje S. Ingioi, H istoryczne asp ekty zjaw isk klim atyczno-m eteorologicznych na Śląsku od X V I do pol. X IX w.t Spraw ozdania W rocław. Tow. Nauk. 17, 1962, A, s E. Cieślak, z zagadnień historii prawa m orskiego na B a łtyku i Morzu Północnym. (Przerwa w żegludze m o rskiej w okresie późnej jesieni i zim y Według postanow ień Zw iązku H anzeatyckiego z X IV i X V to.), р. Zach. z. 1-2, 1951, s ; S. M atysik, Zagadnienie zim ow ej przerw y w bałtyckiej żegludze Hanzy w X IV i X V w.y Zapiski T.N. w T oruniu, t. XVI z. 1-4, s. 128; E. Cieślak, N iektóre zagadnienia hanzeatyckiego handlu i transportu m orskiego, P. Zach. 1952, s E. Cieślak, z zagadnień, s. 90 nn. 62

62 lenie akcji ustawodawczej w tej dziedzinie przypada dopiero na wiek XV. Postanowienia dotyczące przerwy podejmują zjazdy z lat 1398, 1401, 1402, 1403, 1412, 1417, 1434, Porównanie ożywienia działalności ustawodawczej z realnymi warunkami żeglugi, które staraliśmy się przedstawić w wykresie 1, wskazuje na daleko idącą zbieżność: zjazdy zajmowały się przerwą w żęgludze w okresach zaostrzających się zim! Jest to zrozumiałe i potwierdza tezę E. Cieślaka: u tru dnienia w żegludze, wzrost katastrof, większe straty wszystkie te względy zmuszały kupców hanzeatyckich do podjęcia prób ograniczenia żeglugi w zimie. Z tego wypływa wniosek następny: częste powtarzanie zakazów świadczy o ich nieskuteczności. Nieskuteczność ta szczególnie ostro występowała w okresach sprzyjających żegludze na Bałtyku. Zakazy wówczas nie były potrzebne, straty się zm niejszały, malało ryzyko. Dopiero straty poniesione w ciągu jednej lub kilku ostrzejszych zim zmuszały do ponawiania zakazów. Na początku XV w. uchwały w Lubece 1403 r. określały czas przerwy zimowej na okres od świętego Marcina do K atedry św. Piotra w Antiochii, a więc od 11 XI do 22 II. Transporty śledzi i piwa miały skrócony okres przerwy od św. Mikołaja (6 XII) do Matki Boskiej Gromnicznej (2 II). W pierwszym przypadku przerw a miała zatem w y nosić 103 dni, w drugim 58 dni. Według rocznego zestawienia (tab. 2) mediana w tymże 1403 r., dotycząca nie przepisów a rzeczywistej przerwy, w y nosiła 68 dni. Różnice nawet jeśli byłyby większe ; nie powinny dziwić. Po pierwsze zakaz żeglugi dotyczył transportu towarów na większych statkach, po drugie już częstotliwość wydaw ania zakazów 33 HR, I, 4, s ; I, 5, S , s ; I, 5, s , I, 6, s Przepisy zestawia E. Cieślak, z zagadnień, s

63 w skazywała, jak wyżej stw ierdziliśm y, na ich nieprzestrzeganie. Można zatem kontynuować rozważania w oparciu o masowe, ale niestety niepewne źródła, jakimi są recesy zjazdów. Wahania klimatyczne tłumaczyłyby także pewne ułatw ienia transportu i sezonowość handlu. W ydłużenie okresu przerw y zimowej świadczy o wcześniejszej i ostrzejszej (lub dłuższej) zimie. Nie musi wcale świadczyć o ochłodzeniu się pory letniej. Wręcz przeciwnie, zaobserwowane w ciągu dłuższego okresu w Europie stepowienie krajobrazu 34 może się wiązać z kontynentalizacją klimatu, czyli z powstaniem większych am plitud średniej tem pera tu ry pór roku. Zaobserwowane nieregularności żeglugi na Bałtyku mogą świadczyć o tym właśnie zjawisku, podobnie jak podkreślane przez K. Buczka niew ątpliw e zm iany tak mikroklim atów, jak i klimatów lokalnych35. Niezależnie jednak od zmian w szacie roślinnej czy wyjątkowych odchyleń od średnich tem peratur ro czn y ch 36 i różnice w.mikroklimacie oczywiście musiały spowodować zmiany w trybie życia i pracy mieszczan nadbałtyckich. Zaostrzające się zimy zmuszały do koncentracji wysiłku ludzkiego w krótszym czasie. Długofalowe zmiany klimatyczne w XV w., jak się wydaje, mogły stanowić bodziec do bardziej wydajnej działalności człowieka. Jako dalszą ilustracją tej tezy posłużmy się zesta 34 z licznej lite ratu ry na ten tem at zacytujem y tytułem przykładu J. Lam bor, Stepow ienie środkow ych obszarów Polski, Prace PIHM, z. 34, W arszawa 1954; J. Ostrow ski, Zm iany klim atyczne i zm iany fa u n y a stepow ienie, Gosp. wodna, t. X III, 1953; G. R ichter, K lim a- schw ankungen und W üstungsvorgänge im M ittelalter, Peterm anns M itteilungen, 1952, H k. Buczek, Ziem ie polskie, s. 52. зв Na tem at wpływ u lokalnych w arunków na w ahania klim atu i pogody w Gdańsku por. A. Momber, K lim atische Verhältnisse, Danzig und seine B auten, B erlin, s. 8, 9. 64

64 wieniem ruchu w porcie gdańskim w ciągu roku. Niestety nie mamy tu danych dotyczących XIII i XIV w. W jakim stopniu w ciągu dłuższego czasu sytuacja w tej dziedzinie się zmieniała ilustruje zestawienie wiadomości z XV, XVI, XVII i XVIII w., przy czym od razu zastrzegamy się, że w grę wchodzić tu musiały nie tylko zm iany klimatyczne. Natężenie ruchu m iesięcznego w porcie gdańskim (w stosunku do frekw encji rocznej == 100) Tabela 3 M iesiące I !! I II III IV V i VI i U 17 VII VIII IX X XI! XII a H. Samsonowicz, Struktura handlu gdańskiego w pierw szej połowie X V w., PH 1962, z. 4, s. 711, na podstaw ie wykazów strat, b WAP Gd , 14, księga cła palowego. с H. Samsonowicz, M ateriały do dziejów żeglugi m orskiej w X V II w., Kw. HKM 3/1960, s. 300, tab. 1, na podstaw ie zestaw ienia urzędu cła palowego. Dane nie obejm ują okresu styczeń-m arzec. d Na podstaw ie obliczeń wywozu m asy tow arow ej. Cz. B iernat, S ta tystyka obrotu towarowego Gdańska w latach , W arszawa 1962, s , tab. 8. W tym przypadku wielkości mogą w ynikać nie tylko z liczby, ale i z wielkości statków. Ponieważ jednak zboże a o nie głównie chodzi eksportow ane było dużymi statkam i na zachód, więc w ydaje się, że błąd nie będzie zbyt wielki. Doskonale zdajem y sobie sprawę, że powyższa tabela oparta na niejednorodnym m ateriale źródłowym a ponadto dane w dwóch rubrykach są przypad- 5 Późne średniowiecze m iast nadbałtyckich 65

65 kowe i pochodzą z jednego roku nie może stanowić podstawy do wyciągnięcia szerszych wniosków. Jednak można chyba zaryzykować ostrożne stwierdzenie o zmianie w natężeniu ruchu na Bałtyku. Nie chodzi tu o analizę szczegółową tych zmian. Ważniejsze, b ardziej uzasadnione niedostatkiem źródeł, jest stw ierdzenie zmian dwóch wzniesień krzywej w ciągu roku. Szczyt pierwszy jest niewątpliwie wynikiem dostarczania wiosną do portu nowych towarów z zaplecza. Szczyt drugi efektem zbiorów zbóż, częściowo efektem jesiennych połowów śledzi. Oba wzniesienia są, ogólnie rzecz biorąc, rozpatrywane w ciągu dłuższego czasu, dzięki czemu zostały w y eliminowane przypadkowe wpływy wyznaczane przez dwa czynniki: w arunki naturalne i stosunki gospodarcze. Zmiany w dziedzinie gospodarczej musiały prowadzić do w yrów nania krzyw ej, a także do przyśpieszenia pierwszego wzniesienia. Lepsza organizacja, sprawniejsze środki komunikacji, większe możliwości przechowywania towarów przy nabrzeżach portowych mogłyby przyśpieszyć szczyt wiosennego ruchu, nawet jeśli koniunktura rynkow a w pływ ała na jego opóźnienie. Rozwój stosunków gospodarczych mógł doprowadzić także do przyśpieszenia ruchu statków w okresie szczytu jesiennego. Zakładając zatem niezmienność klim atu powinniśmy w późniejszym przekroju otrzymać mniej wyraźne wzrosty krzywej, obrazującej miesięczny ruch statków i ewentualnie bardziej do siebie zbliżone. Tymczasem jest inaczej. Szczyt wiosenny przypada przeważnie poza rokiem 1688, kiedy nastąpił w maju na czerwiec. Czy wysunięte przypuszczenie, że większe statki i lepsza organizacja pozwalały na pracę w gorszych warunkach atmosferycznych świadczy o tym, że klimat zaostrzał się? Jesienne nasilenie ruchu przypada kolejno na 6 6

66 wrzesień, sierpień, ponownie na sierpień i październik. Pierwsze trzy przekroje nie wskazują zatem na zmiany w okresie wegetacji roślin uprawnych i w konsekwencji na różnice klimatyczne. Natomiast przeskok w XVIII w. na październik znowu świadczyć może z licznymi zastrzeżeniami rzecz jasna o późniejszych żniwach niż 200 lat wcześniej. Wnioskiem ogólnym byłoby zatem raz jeszcze potwierdzenie istnienia wahań klim atycznych w pływ ających na działalność człowieka. Przy omawianiu zmiennych elementów środowiska geograficznego w ydaje się konieczne omówienie chociażby pokrótce procesu powstawania gleb. Zagadnienie to jakkolwiek dla nas uboczne, jest ważne ze względu na wpływ stosunków rolnych na proces powstawania i rozwoju miast, a następnie jako punkt wyjścia do badań nad rentą różniczkową. Typ gleby jest funkcją czasu37. Na jej jakość wpływa świat organiczny, głównie roślinny, w w arunkach określonego klim atu, rozw ijający się na w ietrzejącym podłożu skał macierzystych. Na interesującym nas terenie dominują gleby krzemianowe, powstałe w wyniku procesu bielicowania gliny zwałowej, przyniesionej przez lodowiec. Przeważają tu lasy iglaste, obok nich licznie występują wilgotne łęgi. Najbardziej urodzajne są gleby darniowo-łąkowe tarasów rzecznych (mady). Powyżej 50% powierzchni stanowią gleby piaszczyste: piaski luźne (wydmy), piaski podmokłe i piaski gliniaste (szczerki). Te ostatnie stanowią najlepszą glebę pod uprawę. Już w XIII w. kolonizacja niemiecka doprowadziła do przejściowego zagospodarowania ziem zalesionych, a po wyjałowieniu cienkiej w arstw y próchnicy do 37 j. Kondracki, Geografia fizyczn a, s

67 odkrycia piasków luźnych 38. Ale i działalność wodno- -akumulacyjna prowadziła., szczególnie wzdłuż całego wybrzeża morskiego, do przewiania piasków i uformowania wałów w ydm ow ych39. Zmieniać to musiało i zmieniało obraz osadnictwa, które z kolei wpływało na krajobraz naturalny, jak wskazują na to miasta Zelandii i Holandii 40. W zasadzie aż do końca XV w. jednak wzrost lub spadek produkcji rolnej będącej węzłowym problemem dla rozwoju miast zależał nieporównanie bardziej od wielkości obszaru branego pod uprawę niż od wydajności plonów, które nad Bałtykiem nie dochodziły do 4 z jednego ziarn a41. Sygnalizujemy jedynie te zagadnienia jako konieczne do zrozumienia przekształcania się środowiska n atu ralnego. Przem iany demograficzne będą przedmiotem rozważań następnego rozdziału, tu jedynie chcielibyśmy podobnie jak przy omawianiu klim atu przedstawić te zmiany osadnicze, które wpłynęły na tryb i formę działalności mieszczan. Jak się wydaje w grę wchodzą dwa zagadnienia: zmiana rejonów gospo 38 в. Z ientara, K ryzys agrarny, s J. K ondracki, Geografia fizyczna, s. w N. J. M. K erling, Commercial Relation of Holland and Zeeland w ith England fro m the Late 13-th C entury to the Close of the Middle Ages, Leiden 1954, s. 40; B. H. Slicher van Bath, The Economic and Social Conditions in the Frisian D istricts fro m 900 to 1500, A.A.G. B ijdragen 13, W ageningen 1965, s B. H. Slicher van Bath, De oogstobrengsten van verschillende gewassen, voornam elijk granen in verhouding tot het zaaizaad ca A. A. G. B ijdragen, 9, W ageningen 1963, s. 53 nn. Por. też W. Abel, Geschichte der deutschen Landw irtschaft vom frühen M ittelalter bis zum 19. Jh., S tu ttg art Rolę w ym iany zbożem omawia W. Naudé, G etreidenhandelspolitik der europäischen Staaten von X III bis X V m Jh., B erlin 1896, s. 207 nn. Rzecz ciekaw a, że m iędzy stronam i XV-wiecznych ksiąg cła palow ego-w Gdańsku zachowały się ziarna zboża, k tóre przez ekspertów zidentyfikow ane zostały jako ziarna pszenicy zw yczajnej, bardzo często w ystępującej w znaleziskach archeologicznych od wczesnośredniowiecznego okresu do dnia dzisiejszego. 6 8

68 darczych w ciągu XII - XVI w. nad Bałtykiem i zmiany głównych szlaków komunikacyjnych, będących wyznacznikami i sieci osadniczej, i aktywności poszczególnych ziem. Już poprzednio wskazywaliśmy na przesunięcia głównych obszarów połowów śledzi od Rugii do wybrzeży Morza Północnego. Podobnie i inne produkty, ważne dla gospodarki krajów nadbałtyckich, pochodziły z różnych k ra jó w 42. Można to zasygnalizować na przykładzie wspomnianego już zboża, które w XIII w. wywożone było głównie z zachodniej części wybrzeża, a w XV ponadto z terenów Pomorza Gdańskiego, Inflant i Polski. Inny ważny produkt bałtycki drewno w XIII w., wywożony był z krain położonych blisko morza, a w XIV i XV w. w coraz większym stopniu sprowadzany z Polski, Litwy, Finlandii. Sól w XIII w. rozprowadzana z salin Liineburga i Kołobrzegu została w XIV, a głównie w XV w. wyparta przez transporty z Baie. Futra i skóry dostarczane na rynki europejskie z Prus, Inflant i Rusi w XIII w., w następnym stuleciu w y wożone były: z Polski, z Litwy, z Finlandii. Tendencją ogólną było rozszerzanie się terenów gospodarczo związanych z miastami nadbałtyckimi. Graficznie można by to przedstawić w formie dwóch kół zakreślonych dla XIII i XVI w., a obejmujących obszary, które powiązane były siecią szlaków i połączeń kom u nikacyjnych. (Por. mapa III). Obszary połowów śledzi przesuwały się na zachód, produkcji zboża na wschód, podobnie jak rejony, z których wywożono produkty leśne (aż do XVI w.). Znacznie rozszerzał się obszar wydobycia soli, którą od drugiej połowy 42 Por. rozdz. IV Omówienie lite ratu ry i problem atyki P. Jo hansen, Umrisse und A ufgaben der hansischen Siedlungsgeschichte und Kartographie, HGbl. 73, 1955, s. 96 nn. 69

69 XIV w. sprowadzano głównie z Europy zachodniej43. Nie wchodząc tu w przyczyny prowadzące do tych przesunięć w arto je zasygnalizować. Polityka gospo- III. Główne rejony produkcji w wiekach XIII, XIV - XV i XVI darcza bowiem, uzależniona od surowców i organizacji produkcji inaczej nieco kształtow ała się nad Bałtykiem w ciągu omawianych trzech stu le c i44. Rozwijała się sieć szlaków kom unikacyjnych, co pociągało 43 w. Fellm ann, Die Salzproduktion im H anseraum, Hansische Studien, Berlin 1961, s. 64, m apa I i II. Tamże literatu ra. 44 por. ogólnie na ten tem at К. Buczek, K ilka uwag o zagadnieniach teoretycznych badań historycznych w ogóle, a historyczno- -osadniczych w szczególności (to odpowiedzi prof. St. Zajączkow skiemu), Kw.HKM, nr 1 * 2, 1962, s. 18. Szczegółowe związki stosunków 70

70 za sobą poznanie nowych terenów, nowych form organizacyjnych, odkrycie nowych bogactw naturalnych. Pogoń za dobrym drzewem okrętowym zmuszała do zapuszczania się daleko w głąb lądu spławnymi rzekami. Podstawowy kierunek szlaków wiodących wzdłuż Bałtyku przez miasta wendyjskie, pomorskie i pruskie, a następnie przez Inflanty na Ruś, nie uległ większym zmianom od XIII aż do XVI w 45. Ta główna oś wsparta drogą morską uległa znacznemu przedłużeniu na wschód i została u schyłku wieków średnich ściślej połączona z systemem dróg na wschodzie. Niezależnie od tego szlaki wiążące wybrzeże Bałtyku z zapleczem ulegały pewnym przeobrażeniom. Wydaje się, że w XIII i pierwszej połowie XIV w. siatka dróg handlowych opierała się na systemie kształtującym w ym ianę międzynarodową we wcześniejszym średniowieczu. Wraz ze zmianą struktury handlu, z umasowieniem towarów przewożonych przez mieszczan nadbałtyckich, od XIV w. w miejsce dróg łączących Bałtyk ze wschodem przez Morze Czarne nabierają znaczenia szlaki, dzięki którym miedź węgierska, drewno mazowieckie i futra litewskie czy ruskie docierają do wybrzeży. Strefa działalności handlowej bardzo się zmienia, m. in. w związku z przeobragospodarczych ze zmianam i dem ograficznym i dla obszaru nas in teresującego omawia ostatnio P. Sim onsen, B ygdesentrum og u tvar i nordnorsk bosetningshistorie, Viking, 26/1962, s. 179; K. Kum lien, Hansische Handel und H ansekaufleute in Skandinavien. Einige Problem e. Die Deutsche Hanse als M ittler Zwischen Ost und West, Köln/Opladen 1963, Wiss. A bhandlungen der A rbeitsgem einschaft Forschung des Landes N ordrhein-w estfalen, 27, s Por. A. Gieysztor, Polska w El libro del conoscim ento z poi. X IV w., P.Hist. 3/1965, s. 400; A. W olkenhauer, Eine kaufm ännische ItinerarroUe aus dem Anfänge des 16. Jhs., HGbl. 1908, s. 152, 157. L iteratu rę omawia P. Johansen, Umrisse und A ufgaben, s. 85. Podstaw ow e kierunki dróg XV-wiecznych por. F. B runs, H. W eczerka, Hansische Handelsstrassen, Atlas opr. H. W eczerka, Köln, Graz

71 żeniami krajobrazowymi, i dzięki oddziaływaniu na te przeobrażenia 46. Reasumując dochodzimy do pewnych wniosków: kraje nadbałtyckie łączyło położenie geograficzne. Warunki naturalne Niżu Środkowoeuropejskiego i Wschodniobałtyckiego stw arzały jednolity obszar pod względem fizyczno-geograficznym, determinujący pewne określone działanie gospodarcze. Jak się w ydaje w ciągu XIII - XIV i XV w. w arunki te ulegały zmianom, w ywoływanym tak przez w ahania klimatyczne szczególnie zaostrzenie się zim od początków XV w. jak i przez intensyw ną działalność ludzką. Ta ostatnia wpływała nie tylko na zmiany w siatce osadniczej i co za tym idzie na rozwój sieci drożnej, ale przez eksploatację lasów i na mikroklimat lokalny. Tym samym w arunki działania mieszczaństwa nadbałtyckiego w ciągu omawianych trzech stuleci ulegały istotnym zmianom. Bez ich uwzględnienia niepodobna myśleć o prawidłowym odtworzeniu przeszłości krajów nadbałtyckich. 46 Na tem at ujęć graficznych G. M ortenson, Beiträge zur nordöstliche M itteleuropa um E rläuterungen zur K arte Preussen und Livland um Z eitschrift f. O stforschung 9, 1960, s ; W. Maas, Zur Siedlungskunde W estpreussens, , M arburg/lahn 1958; M. Biskup, Prusy Królew skie w II połowie X V I w. (przy współudziale R. Koca), Atlas historyczny Polski, W arszawa 1961; A. Spekke, Die historischen K arten der baltischen K ü ste, Stockholm 1959, res. niem. Ogólne uw agi: R. Ogrissek, Die H ansekarte als Problem der Them atischen Kartographie, Hansische Studien 5,

72 III. ZALUDNIENIE MIAST NADBAŁTYCKICH1 Rozwój demograficzny miast jest wynikiem ewolucji gospodarczej i społecznej całego kraju, a nadto sąsiednich terytoriów wraz z miastam i tam położonym i 2. Współzależność ta nie jest prosta. N iejednokrotnie rozwój gospodarczy wiązać można w czasie z upadkiem starych ośrodków i ze wzrostem nowych. W ostatecznym efekcie rozwój miast w epoce feudalizmu jest skutkiem rozwoju wsi, ale bardzo często zależność ta jest pośrednia bądź w czasie, bądź w przestrzeni. Braki w źródłach są tak poważne, że dokładne odtworzenie w arunków demograficznych jest dla XIII - XV w. niemożliwe. Stosowanie pogłębionych i wszechstronnych metod badawczych nawzajem się weryfikujących przynosi jednak rezultaty, które mogą stać się punktem wyjścia dla odtworzenia przeszłości3. i Rozdział ten trak tu jem y jako dalszy, ciąg rozważań zaw artych w rozpraw ie Zagadnienia dem ografii historycznej regionu Hanzy w X IV - XV w., Zap. Hist. 4/1963. Por. H. W eczerka, B evölkerungszahlen der Hansestädte (insbesondere Danzigs) nach H. Sam sonow icz, HGb W zw iązku z tym ograniczym y się do niektórych tylko aspektów związanych z dem ografią historyczną. * Por. na ten tem at: M. M. Postan, Som e Economic Evidence of Declining Population in the Later M iddle-ages, Economic Hist. Rev. 1950, s. 237; F. B raudel, La demographie et les dim ensions des sciences de l homme, Annales ESC 3/1960, s s Zestawienie m etod badawczych R. Mols, Introduction à la dem o graphie historique des villes d Europe du X IV e au X V III e Louvain 1954/56, I - III, zwłaszcza t. I; H. Samsonowicz, Zagadnienia dem ografii 73

73 Zaplecze gospodarcze miast nadbałtyckich stanowiły kraje leżące w zlewisku Bałtyku. Zdajem y sobie sprawę z niedoskonałości tego założenia. Przyjm ując je zdobywamy jednak podstawę do czynienia porównań i ukazania w arunków demograficznych, w jakich rozw ijały się interesujące nas m iasta nadmorskie. Oczywiście natrafialiśm y na pewne trudności. Niemożliwe jest np. dzielenie Danii na część związaną z Bałtykiem i część związaną z Morzem Północnym, przybliżone granice polityczne Rusi Nowogrodzkiej również w y kraczają poza obszar interesującego nas dorzecza. Przedział między Lubeką i Hamburgiem jest sztuczny, nieuwzględnienie Norwegii nie leżącej przecież nad Bałtykiem także z punktu widzenia historii gospodarczej i politycznej nieuzasadnione. Włączenie natom iast Śląska przy rozpatryw aniu problem atyki nadbałtyckiej byłoby sztuczne dla XV w. Zgodnie ze stanowiskiem M. M ałow ista4 wiązalibyśm y tę ziemię o w yjątkow o dużym w tym czasie zaludnieniu ze strefą środkowej Europy. Sporna jest także przynależność Małopolski do omawianego terytorium, mimo że inkorporacja Pomorza stworzyła przesłanki ściślejszego powiązania całego dorzecza Wisły z jej ujściem. Tak czy owak wybór terenów jest arbitralny i oczywiście dyskusyjny; chodzi jednak o zdobycie ogólnej orientacji co do wielkości miast na określonym obszarze. Związek hanzeatycki w połowie XV stulecia działalnością gospodarczą obejmował obszar sięgający od Rusi Nowogrodzkiej do Anglii i Niderlandów. Obszar ten wynosił około 2615 tys. km 2 i zaludniony historycznej regionu H anzy w X IV - X V tu., Zap. Hist. 1963, z. 4, s. 524; por. też E. B aratier, La démographie provençale du X iile au X V I e s., Paris M. M ałowist, Uwagi o roli kapitału kupieckiego w Europie W schodniej w późnym średniowieczu, P. Hist. 2/1965, s

74 był przez ok tys. mieszkańców. Ok. 20% spośród nich mieszkało w miastach, przy czym 2,6% w miastach dużych, liczących powyżej 10 tys. mieszkańców. 1,1% ludności zamieszkiwało duże miasta leżące na wschód od cieśnin sundzkich. Ludność zamieszkałą na tym obszarze obliczać można jedynie w dużym przybliżeniu. Punktem wyjścia będą tu zarówno rezultaty badań szczegółowych, jak i założenia konstrukcji demograficznych Levasseura, Ratzela i Urłanisa 5, które zakładają określony wskaźnik zaludnienia na 1 km2 w warunkach różnych form gospodarczych. Przyjm ujem y, że Finlandia była zamieszkana przez myśliwsko-zbieracką ludność częściowo uprawiającą ziemię. Ruś Nowogrodzką, której granice są specjalnie trudne do określenia, również zamieszkiwali m yśliwi i zbieracze, częściowo rolnicy trudniący się dość prymitywnym rzemiosłem. Rolnictwo to, istniejące w mało sprzyjających w arunkach klimatycznych, stało na niskim poziomie i tylko częściowo stosowano tam wczesne formy płodozmianu. Dla obszarów myśliwskich gęstość zaludnienia przyjm uje się 0,2-0,7 mieszkańców na km 2, dla myśliwsko-rolniczych 1,8-5,5, wreszcie dla obszarów o ekstensyw nym rolnictw ie osób6 na km2. Inaczej kształtowała się sytuacja w Inflantach, gdzie istniały wielkie włości ziemskie będące na niskim poziomie, miejscowa gospodarka chłopska i pustkowia obok znacznych ośrodków m iejskich. Dzięki badaniom szczegółowym7 można osza- 5 Por. W. Kula, Problem y i m etody historii gospodarczej, W arszawa 1963, s. 424; E. Szturm de Sztrem, E lem enty dem ografii, W arszawa 1955, S Wg Ratzela, Belocha, cyt. za E. Szturm de Sztrem em, E lem enty dem ografii, s. 37, H. Łowm iański, P olityka ludnościowa Zakonu N iem ieckiego w Prusach i na Pom orzuf Gdańsk 1947, s ; I. Gieysztorowa, Badania nad historią zaludnienia P olski, Kw. HKM 3-4/1963, s. 542;

75 Tabela 4 Z aludnienie ziem nadbałtyckich w drugiej połowie XV w. K raj! Gęstość zaludnienia; na 1 km*! llczba (w tys.) 1 Finlandia 0,2-0,7 150 Ruś Nowogrodzka 2 400? Inflanty 2,4 420 Prusy krzyżackie 9,6 300 Litwa Polska i Prusy Królewskie 8, Pom orze Zachodnie, B randenburgia, M eklem burgia Lubeka, Holsztyn Szwecja Dania Ziemie nadbałtyckie 3, cować zaludnienie Prus krzyżackich, Polski i Litwy. Większe trudności natomiast powstają przy obliczaniu ludności Pomorza, B randenburgii i Holsztynu. Opieram y się tu na badaniach dotyczących gęstości zaludnienia Niemiec, przy uwzględnieniu wyższego poziomu rolnictwa w Holsztynie, a także specyficznej sieci osadnictwa wzdłuż pojezierzy. Całe pobrzeże Bałtyku zasiedlone było nierównomiernie. Obok dużych i licznych osad znaczne obszary zajmowały puszcze, pustkowia, jeziora8. Zaludnienie Szwecji można ustalić biorąc za punkt wyjścia zajęcia ludności trudniącej się rybołówstwem i rolnictwem, bardzo rzadko rozsianej na północy. Liczbę ludności Danii podajemy za literaturą przedm iotu 9. M. Biskup, Trzynastoletnia wojna z Zakonem K rzyżackim, W arszawa 1967, s. 48; T. Ładogórski, Studia nad zaludnieniem Polski X IV w., W rocław Por. cyt. w rozdz. II prace Śląskiego, Z ientary i in. & A. Nielsen, Dänische W irtschafstgeschichte, Jena Por. także W. Czapliński, K. Górski, Historia Danii, W rocław 1965, s. 79, którzy 76

76 Miasto Największe m iasta zlewiska B ałtyku T a b e la 5 Przybliżona liczba m ieszkańców w XV w. (w tys.) i Nowogród 30 Gdańsk 30 Lubeka 25 K raków 20 (?) Rostock 11 T oruń 11 Elbląg 10 Strzałów 10 Królewiec 10 Szczecin 9 W ismar 9 G ryfia 8 Ryga 8 Sztokholm 5 K ilonia 5 Poznań 4 Rewel 4 S targard 4 Razem 213 (w zaokrągleniu 210 tys.) Cały rozpatrywany obszar obejmował powierzchnię blisko 2 milionów km2. Tabela 4 ilustruje zaludnienie ziem nadbałtyckich w drugiej połowie XV w.10 Na tym obszarze istniało 18 ośrodków m iejskich liczących powyżej 4 tys. mieszkańców. Zestawiamy je w tabeli 5 n. p rzyjm ują, na podstaw ie analogii z F rancją, że w połowie XVIII w. ludność Danii liczyła m niej w ięcej tyle ile ok r., tj tys. m ieszkańców ze Skanią, Schleswigiem i Blekinge. W XV w. zaludnienie m usiało być niższe, niezależnie od niepewnej podstaw y w nioskow ania. 10 H. Samsonowicz, Zagadnienia dem ografii, s. 545, 546; H. Weczerka, Bevölkerungszahlen, s. 78. Por. B. Urłanis, Rost naselenija V Evropie, Opyt isćislenija, Moskva 1941, s. 153; J. Beloch, Die Bevölkerung Europas Im M ittelalter, Zeitschr. fü r Sozialwiss. Bd. III, 1900, s A. P. PronStejn, V elikij Novgorod v X V I veke, Charkov H. Samsonowicz, Zagadnienia dem ografii, s. 548, tab

77 Jak wynika z tego zestawienia ok. 3% ludności mieszkało w XV w. w m iastach liczących powyżej 4 tys. mieszkańców i odgrywających istotną rolę w handlu międzynarodowym. Warto zwrócić uwagę, że ponadto istniały miasta takie jak: Kopenhaga, Falsterbo, Malmö, Söderköping, Nyköping, Abo, Kowno, Wilno, Parnawa, Kłajpeda, Braniewo, Frombork, Tczew, Kołobrzeg, Słupsk, Bydgoszcz, Lublin, Sandomierz, N. Sącz, Gryfice, Schwerin, Güstrow i wiele innych, których razem naliczylibyśmy około 50, a zaludnienie których wahało się od 1000 do 4 tys. mieszkańców 12. Istniały poza tym małe ośrodki lokalne, których liczbę trudno ustalić. Te małe miasta, charakterystyczne dla wszystkich krajów Europy, spełniały funkcje składu na miejscowe produkty rolne, stanowiły usługowe etapy na szlakach handlowych, wreszcie reprezentow ały ludność zajm ującą się w dużym stopniu rolnictwem, hodowlą, rybołówstwem czy myślistwem 13. Liczba mieszkańców w osadach takich jak pomorski Hel, Bytów czy fińskie Ulfsby nie dochodziła do 500 u. Oceniając liczbę takich osad na ok. 500 na całym omawianym obszarze w ydaje się, że nie 12 G. Jastrow, Die Volkszahle deutscher Städte zu Ende des M ittelalters, B erlin 1886; R. Mols, Introduction, t. I, s. 295; H. Reineke, B evölkerungsproblem e der Hansestädte, HGbl. 1951, s. 6; E. K eyser, Die B evölkerung der deutschen S tädte, Städtew esen und B ürgertum, G edächtnischrift f. Fritz Rörig, Lübeck 1953, s. 31; H. Am m ann, W ie gross war die m ittelalterliche Stadt? Studium generale 9, 1956; S. Cipolla, J. D hont, M. Postan, Ph. Wolff, Rapport de démographie m édiévale, IX e Congrès International des Sciences H istoriques, Paris 1950, s. 65. Badacze zgodnie na ogół podkreślają istnienie tych m a łych m iast, przypisując im niekiedy na podstaw ie danych z państw Europy zachodniej nieco większą przeciętnie liczbę ludności. 13 por. J. Rutkow ski, Historia gospodarcza Polski, W arszawa 1953, s. 38; T. Ł adogórski, Studia, s. 144, 148; H. Stoob, Die M inderstadte, s. 1; R. Mois, Introduction, t. II, s. 43; H. Reineke, B evölkerungsproblem e, s. 25. O statnio por. F. Lenczowski, Ze studiów, s r. Denker, Finnlands Städte im M ittelalter, HGbl. 1959, s. 48; E. Rozenkranz, Początki, s. 207; S. Rühle, Die Stadt Heia im M ittelalter, Zeitschr. d. W estpr. G eschichtsverein 69, 1929, s. 107 nn. 78

78 Tabela 6 Zaludnienie m iast zlewiska B ałtyku w XV w. Typ m iasta Liczba m iast i ośrodków m iejskich Przybliżona liczba m ieszkańców /o ludności m iejskiej /o całej ludności om aw ianego obszaru Ośrodki lokalne do 500 mieszk ,4 Małe m iasta do 4000 mieszk ,6 Średnie m iasta do 10 tys. m ieszkańców ,4 Duże m iasta do 20 tys. m ieszkańców ,6 W ielkie m iasta powyżej 20 tys. m ieszkańców ,3 Razem 600! i [100] 7,5 popełnimy zbyt rażącego błędu przyjm ując przeciętną ich mieszkańców na 300 osób. Będzie to niższa granica niż przyjmowana przez J. C. Russela (400 mieszkańców) 15, ale i warunki osadnicze były w Szwecji czy w Inflantach całkowicie różne niż w Anglii. Spróbujm y zestawić powyższe obliczenia. M iasta grupujem y w 5 kategorii, które zdaniem naszym uwzględniają specyfikę badanego terytorium, spełniając postulaty w tej mierze licznych uczonych 16. is j. C. Russel, B ritish M ediaeval Population, A lbuquerque 1948, s íe Por. H. Samsonowicz, Zagadnienia dem ografii, s. 525, przyp. 9. Najbliższa klasyfikacja m iast wg wielkości zastosowana jest przez E. K eysera, Die B evölkerung, s. 31. Inni badacze (R. Mols, In tro duction, t. II, s. 40; H. Reineke, Bevölkerungsproblem e, s. 4) za małe m iasta uznają Uczące poniżej 8 tys. m ieszkańców. W ydaje się, że różnice w klasyfikacji w ynikają z różnic między badanym i tery to riam i. Dla ziem nadbałtyckich, w przeciw ieństw ie do sytuacji na zachodzie czy południu E uropy takie m iasta, jak Ryga, Poznań, Rewel odgryw ały rolę poważną, spełniając funkcje jakie według różnych autorów powinny spełniać m iasta średnie. 79

79 Z tabeli powyższej należałoby wyciągnąć następujący wniosek: w ydaje się, że organizatoram i wielkiego handlu, reprezentującym i czynniki sprawcze przemian późnego średniowiecza były miasta prowadzące samodzielną politykę gospodarczą, zgrupowane w ta beli 5. Było ich około 20, z 233 tys. mieszkańców stanowiących ok. 3,7 /o zaludnienia całego obszaru. Liczby te rzecz prosta są przybliżone. Ponadto nie uka- 2 ują różnorodności krajów nadbałtyckich, co ilustruje tab Jak z tego wynika w Prusach i w niektórych częściach Pomorza ludność miejska stanowiła poważny odsetek ludności miejskiej, tyle lub niemal tyle ile w rozwiniętych krajach zachodniej i południowej Europy lub w niektórych dzielnicach Polski. Ludność miejska północno-środkowej Finlandii reprezentowała poniżej l /o ogółu mieszkańców. Trzeba też pamiętać, że średnie, duże i wielkie miasta znajdowały się jedynie na południowym wybrzeżu Bałtyku. Tym samym trudno jest kłaść znak równości między ludnością miejską różnych krajów: w jednych rekrutowała się z mieszkańców małych, rolniczych osad, w innych także z przedstawicieli wielkiej gospodarki kredytowej 18. Jeśli jednak powyższe zestawienie uważamy za pożyteczne to dlatego, że wielki handel, który określał głównie rozwój miast nadbałtyckich działał na terenie całego zlewiska Bałtyku w ykorzystując jego w arunki i możliwości demograficzne. Słabość sieci miejskiej umożliwiała organizatorom tego handlu szeroką penetrację terenu, ale nie sprzyjała rozwojowi kredytu. Ustalenia powyższe stanowić będą punkt wyjścia dla 17 O parta na globalnym szacunku ludności w ośrodkach lokalnych porów nanych z danym i tabeli 5 i F. Braudel, La M éditerranée et le monde m éditerranéen à l époque de Philippe II, Paris 1949, rozdz. IV; J. F. Bergier, Genève et Véconomie éuropéenne de la Renaissance, Paris 1963, s. 55, H. Samsonowicz, Zagadnienia dem ografii, s

80 Tabela 7 Stopień urbanizacji k rajów nadbałtyckich Kraj Przybliżony /0 ludności m iejskiej Finlandia 1 Ruś Nowogrodzka 9 Inflanty 14 Litwa 7 Polska i Prusy Królewskie 15 Pom orze Zachodnie, B randenburgia, M eklem burgia 11 Lubeka, Holsztyn 32 Szwecja 5 Dania 3 Z aludnienie w m iastach pos zczególnych kategorii ilu stru je w przybliżeniu m apa IV, s dalszych rozważań, poświęconych demografii dynamicznej. Odtworzenie ná podstawie zachowanych źródeł cyklów długookresowych jest równie ważne jak trudne do zrealizowania. Nie wdając się w dyskusje zreferowane ju ż 19, pragniemy omówić zagadnienia w zrostu zaludnienia miast nadbałtyckich od X III do XV w. Literatura przedmiotu na ogół zgodna jest w twierdzeniu, że XIII wiek dla miast Hanzy był okresem silnego wzrostu demograficznego, podkreśla załamanie się linii wzrostu w XIV w. i stosunkowo szybkie uzupełnienie strat w ciągu następnych dwóch s tu le c i20. W brew pozorom obszerna literatura opiera 19 R. Mois, In tro d u ctio n, t. II, s. 100 nn. 20 G. Beloch, Die B evölkerung Europas, s. 412, 420. J. Russel, B ritish M ediaeval P opulation, s. 120; J. A. van H outte, Die Städte der N iederlande im Übergang vom M ittelalter zur N euzeit, Rheinische V ierteljahrsb lätter 27, 1962, s. 50; W. K ronshage, Die Bevölkerung G öttingens. Ein dem ographischer B eitrag zur Sozial- und W irtschaftsgeschichte vom 14 bis 17 Jh., G öttingen 1960, s. 400; Th. Penners, Der Um fang der altdeutschen N achw anderung in die Städte des Ostseegebietes, L üneburger B lätter 2/1951, s. 27 nn. 6 Późne średniowiecze m iast nadbałtyckich 81

81 się bądź na wielkościach nieporównywalnych, bądź operuje danymi, przy pomocy których trudno wyznaczyć jednolity ciąg liczbowy. Nie można bowiem opierać się przy szacowaniu zmian zaludnienia np. na wielkości flot, liczbie wojska czy bractw zawodowych21. Wielkości zmieniają się na skutek przekształceń w strukturze społecznej i gospodarczej, a nie na skutek, czy nie tylko na skutek, rozwoju demograficznego. Są jednak dane, porównanie których pozwoli na wyciągnięcie wniosków dotyczących gęściej zaludnionych k rajów Europy zachodniej. Będą tu należały spisy i szacunki podatkowe wykorzystane przez Russela przy obliczaniu ludności Anglii, podatki miejskie w Lubece, dane dotyczące konsumpcji produktów masowego spożycia, spisy nieruchomości w Genewie czy w Bolonii. W tym ostatnim przypadku trzeba zresztą postępować 7. największą ostrożnością: parcela mieszkalna w XIII w. różniła się od parceli XV w. i nie zawsze dym stanowiący podstawę obliczeń demografów oznaczał taką samą jednostkę 22. Ponadto szacunki dotyczące poszczególnych krajów są sporne. Opierając się na dotychczasowych ustaleniach 23 można stwierdzić tylko jedną ogólną praw idłowość, dotyczącą tendencji demograficznych w zachód- 21 W. Vogel, Zur Grösse des europäischen H andelsflotten im 15, 16 und 17 Jh., Forschungen und Versuche zur Geschichte des M ittelalters und der Neuzeit, Jena 1915, s. 269; G. B randes, Die geistlichen B rüderschaften in Hamburg während des M ittelalters, Zeitschr. d. Ver. f. Hamb. Gesch , , I, s. 89; J. de Sm et, b é ffe ctif des milices bourgeoises et la population de la ville en 1340, Revue Belge de Phil, et d Hist. XII O w ielkości w ojsk najem nych można wnioskować z Toruńskiej księgi żołdu z lat w ojny trzynastoletniej, WAP T oruń IV 3 (w druku, wyd. A. Czacharowski); R. Mois, In troduction, t. I, S R. Mois, Introduction, t. Ill, s j. c. Russel, B ritish M ediaeval P opulation; J. Beloch, Die Bevölkerung Europas, s O statnio badacze coraz m ocniej podkreślają, że baissa dem ograficzna rozpoczęła się przed czarną śm iercią. Epidemia przyśpieszyła tylko wcześniej pow stały proces. S. L. Thrupp, 82

82 i i 1 niej i północnej Europie: spadku zaludnienia w XIV w., a raczej już w końcu XIII w. Względne wskaźniki dla lat zostały zestawione w tabeli 8. Tabela 8 Tendencje dem ograficzne w Europie w latach Rok A nglia! Francja Norwegia Niemcy i i i (?) i Ogólnie, dla całej Europy, literatura przedm iotu24 szacuje wzrost zaludnienia z 78,7 min. w 1300 r. na 90,7 min. w 1500 r., tj. w liczbach względnych ze 100 na 115. Wnioskowanie dotyczące rozwoju demograficznego poszczególnych krajów i m iast jest zatem dość u tru d nione. Ponadto w grę wchodzą duże różnice regionalne nie mieszczące się w schemacie ogólnym. Tak np. Genewa w ciągu drugiej połowy XIV w. wykazuje wzrost o 60%, a w ciągu XV w. o 34% 25. Większe tempo wzrostu należy zanotować w Bolonii czy w Lubece 26. Krzywe ilustrujące rozwój liczby dymów w księstwie Brabancji w ciągu XV w. wykazują całkowicie różne tendencje dla wsi i dla m iasta эт. To samo można za The Problem of R eplacem ent Rates in Late Mediaeval English Population, Econ. Hist. Rev., 2 ser., 18/1965, s ; D. H erlihy, Population, plague and sonai change in rural Pistoia, , tam że, S в. Urłanis, Rost naselenija, s ; O statnio: H. van der Wee, C onjunctuur en economische groei inde Z uidlijke N ederlandentijdens de 14 e, 15 e en 16 e eeuw, B russel 1965, s j. F. Bergier, Genève, s se a. B elletini, La popolazione di Bologna dal secolo X V alvunificatione italiana, Bologna 1961, s. 25. D eutsche Städtebuch: F ra n k fu rt, Ham burg, Lubeka. W. Reisner, Die E inw ohnerzahl, s. 71, j. Cuvelier, Les dénom brem ents de foyers en Brabant (XIV e - - X V le s.), B ruxelles 1912, tabi. II. 83

83 obserwować na przykładzie Norwegii. J. A. Gade oblicza 28, że Bergen, największe miasto kraju, liczyło w końcu XI w. ok mieszkańców, ok r. ok. 5 tys. i ok r. 14 tys. mieszkańców, a zatem i w tym przypadku tendencje byłyby całkowicie różne od w ystępujących na wsi. W ydaje się to stw ierdzeniem ważnym. Dane ilustrujące cykle demograficzne zaczerpnięte zostały głównie ze źródeł miejskich. Jak wynika z poprzednich rozważań większość terenów nadbałtyckich była słabo zurbanizowana i procesy demograficzne przebiegać tam mogły w zupełnie innym rytm ie niż na Zachodzie. Ludność miejska, a szczególnie ludność miast dużych i średnich stanowiła minimalny odsetek ogółu mieszkańców i przemiany demograficzne w miastach o wiele mniej wpływały na ogólny stan krajów. Czy dane demograficzne podane w tabeli 4 można odnieść do okresów wcześniejszych? Wszelkie rozważania na ten tem at będą miały charakter dowolnych spekulacji. Można by uprościć sprawę stając na stanowisku dość powszechnie przyjętym, że dopiero w drugiej połowie XV w. zostały wyrównane straty spowodowane czarną śmiercią lat , a co za tym idzie, że liczba ludności z końca XIII i początku XIV w. była zbliżona do liczby na przełomie XV i XVI w. Jak niżej postaramy się przedstawić sprawa nie jest tak oczywista, przynajmniej jeśli chodzi o stosunki wschodnioeuropejskie. Ostatnio literatura przyjm uje dla schyłku średniowiecza wysoki wskaźnik wzrostu dochodzący do 3-4%o29. Rozwój gospodarczy i polityczny Polski za Kazimierza W., Węgier za Ludwika, 28 j. A. Gade, The Hanseatíc Control of Norw egian Commerce During the Late M iddle Ages, Leiden 1951, s. 24, 25, 74. 2» St. Hoszowski, D ynam ika rozw ojow a zaludnienia Polski w epoce feudalnej (X - X V III w.), RDSG, t. X III, 1951, s. 141; E. Vielrose, L udność Polski od X do X V III w., Kw. HKM, 1/1957, s

84 Litwy za Giedymina i Olgierda każe ostrożnie odnosić się do tezy o klęskach demograficznych tej części kontynentu. Mimo że fakt ich wystąpienia nie ulega wątpliwości nie doprowadziły one do tak poważnych konsekwencji jak na zachodzie Europy. Warto też zwrócić uwagę, że w XIV w. na zjazdach hanzeatyckich pojawiali się przedstawiciele coraz to nowych miast. Nie musi to świadczyć o rozwoju demograficznym, ale może wskazywać na zwiększenie roli małych i średnich miast, aktywizujących się gospodarczo, w których epidemie były mniejsze. Dane dotyczące Nadrenii, W estfalii i Śląska trak tu jem y tylko porównawczo 30. Rozwój Związku Hanzeatyckiego Tabela 9 Miasta Do 1370 r, Do końca XV w. Razem W endyjskie i pom orskie Pruskie i inflanckie B randenburskie Szwedzkie N adreńskie W estfalskie Dolnośląskie Razem Z tabeli tej wynika, że od 1370 r. przybyły do konfederacji 32 miasta. Ponadto na.obszarze nas interesującym od połowy XIV w. aktywizowały się nie należące do Hanzy małe i średnie miasta w Szwecji, Danii, Polsce. Rosji. Liczba ich wzrosła pokaźnie przyśpieszając rozwój gospodarczy tej części Europy. W ciągu XIII - XV w. jeszcze bardziej zmieniły się proporcje między poszczególnymi typam i miast. Okres 30 Na podstaw ie K. Pagel, Die Hanse, O ldenburg 1942, Por. H. Stoob, Die A usbreitung, s

85 ten przyniósł znaczny wzrost ludności w dużych miastach. Z tabeli sporządzonej wzorem tab. 6 dla XIII w. znikłaby rubryka wielkich miast. Nie będziemy dalecy od praw dy jeśli największe ośrodki Lubekę, K raków, Elbląg (może z w yjątkiem Nowogrodu) ocenim y jako skupiska nie dochodzące do 10 tys. mieszkańców. Miasta, które dla XV w. oceniamy jako średnie prawdopodobnie nie liczyły 4 tys. mieszkańców. Zapewne działające w XIII w. ta rg i31 były mniejsze niż małe ośrodki miejskie XV w. Jeśli chodzi o urbanizację różnica na niekorzyść w porównaniu z krajam i położonymi na zachód od Sundu i Łaby była zatem znacznie większa w XIII/ /XIV w. niż u schyłku średniowiecza 32. Jeśli procent ludności zamieszkałej w miastach przekraczał 7, to w świetle tych uwag w końcu XIII w. wynosił 0 wiele mniej. Jeśli zatrzymujemy się na tych liczbach, które mogą stanowić jedynie bardzo ogólną i hipotetyczną orientację tendencji demograficznych to dlatego, by zwrócić uwagę na dwa zagadnienia: czarnej śmierci w 1348 r. 1 mobilności ludności m iejskiej. W ielka zaraza połowy XIV w. od dawna absorbowała uwagę historyków. W krajach, gdzie poczyniła największe spustoszenie, tj. w Anglii, Francji, Włoszech, Niderlandach, Norwegii skutki jej były analizowane pod kątem wielkości strat biologicznych, zmian na rynku pracy, w rozwoju płac realnych, w rozwoju kredytu, w kształtowaniu się produkcji rolnej, rzemieślniczej, wreszcie przem ian w dziedzinie k u ltu ry 33. Nie ulega dziś wątpliwości olbrzymi 31 T. La lik, Die M ärkte, s Por. obliczenia Н. Samsonowicza, Zagadnienia dem ografii, s. 547, sta rsz ą lite ratu rą na ten tem at zestaw ia J. Kuliszer, Powszechna historia gospodarcza średniowiecza i czasów n ow ożytnych, t. I, W ar- 86

86 wpływ czarnej śmierci na rozwój dziejowy późnego średniowiecza. Czy jednak dotknęła ona całą Europę? Znane są rozm iary jakie przybrała epidemia w Bremie, Hamburgu, Lubece powołuje się często na przykład Wismaru i R ostocka34. Czy można sytuację panującą na wybrzeżu Morza Północnego i skraw kach zachodniego wybrzeża Bałtyku przenieść dalej na wschód? Rozpatrzmy tę sprawę bliżej. Jako przykład weźmy Gdańsk, do którego dotarła wielka zaraza r. Najdokładniejszy opis wydarzeń zawierają kroniki oliw skie35, gdzie obszernie przedstawiona jest historia zarazy od czasu zawleczenia jej ze wschodu od Turków przez statki genueńskie, aż do wygaśnięcia epidemii Fragment poświęcony zarazie w Prusach razi ogólnikami i maszawa 1961, s N astępnie B. Z ientara, K ryzys agrarny, s. 142 nn.; F. Lütge, Das 14!l5 Jh. in der Sozial- und W irtschaftsgeschichte, S tudien zur Sozial- und W irtschaftsgeschichte, Bd. 5, S tu ttg a rt 1963, s. 333; E. C arpentier, A u to u r de la peste noire: Famines et épidem ies dans Vhistolre du X lve s., Annales ESC, , s nn. dała przegląd historiografii nowszej. Zwraca uwagę na różnorakie aspekty czarnej śm ierci M. M. Postan, Some Economic Evidence, s. 221, 225; Y. Renouard, Conséquences et in térêts dém ographiques de la peste noire de 1348, population, t. 3, 1946, s. 409; J. Schreiner, Pest од PrisfaII i Senm iddelaldere, Oslo 1948, s. 71; M. Kow alew ski, Die w irtschaftlichen Folgen des Schw arzen Todes in Italien, Zeitschr. f. Soz. und W irtschaftsgeschichte, Bd. III, 1895, s. 406; W. M. Bowsky, The Im pact of the Black Death upon Sienese G overnm ent and Society, Speculum 93, 1964, s J. Torres Fontes, El ordenam iente de precios y salarios de Pedro I al reino de Murcia. A nuario de historia del derecho español, 31/1961, s. 280; R. Fossier, Rem arques sur les m ouvem ents de population en Champagne m eridionale dü X V e s., Bibl. de l Ecole de C hartes 122, 1965, s H. Samsonowicz, Zagadnienia dem ografii, s K. Koppm ann, Über die Pest des Jahres 1565 und zu B evölkerungsstatistik Rostocks im 14, 15 und 16 Jh., HGbl. 1901, s. 59 nn.; Th. Penners, Fragen, s. 25 nn.; H. R eineke, Bevölkerungsproblem e, s. 9; E. Peters, Das grosse Sterben des Jahres 1350 in Lübeck und seine A usw irkungen auf die w irtschaftliche und soziale S tru k tu r der Stadt, Zeitschr. d. Ver. f. Lüb. Geschichte u. A ltertum skunde, Bd. 30, 1940, s. 32 nn. D etm ar z Lubeki notuje współczesną opinię, że pozo-.. 1 stała przy życiu m ieszkańców m iasta. 35 SRP, I, s Starsza kronika ołiw ska i zwłaszcza SRP, V, s

87 IV. Wielkość m iast nadbałtyckich w XV w.