Marzena Mażewska, Marta Zakrzewska. ABC równości. podręcznik samorządowca

Transkrypt

1 Marzena Mażewska, Marta Zakrzewska ABC równości podręcznik samorządowca Gdańsk 2007

2 ABC równości - podręcznik samorządowca. autorki: Marzena Mażewska Marta Zakrzewska Koordynacja projektu oraz redakcja podręcznika: Małgorzata Tarasiewicz Stowarzyszenie Współpracy Kobiet NEWW-Polska projekt okładki: studio gato na podstawie opracowania Sopockiej Grupy Marketingowej Sp. z o.o. opracowanie graficzne i skład komputerowy: studio gato 2007 druk Astra ISBN opracowanie i druk raportu był możliwy dzięki finansowaniu projektu przez: Wspólnotę Europejską i Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej NEWW-Polska 2007 Stowarzyszenie Współpracy Kobiet NEWW Polska ul. Miszewskiego 17 p Gdańsk tel.: (58) tel/fax: (58) neww@neww.org.pl web:

3 Spis treści Wstęp Co oznacza termin równy status płci? 6 Co oznacza termin gender mainstreaming? 8 Spis i wyjaśnienie pojęć związanych z równym statusem 10 Przykłady standardów równościowych 17 Samorządy a perspektywa równościowa gdzie w działaniach samorządowych można wdrażać perspektywę równościową 25 Europejska polityka równości płci 44 Akty prawne gwarantujące równość płci 51 Przykłady dobrych i złych praktyk 57 Przydatne adresy instytucje europejskie, krajowe, organizacje pozarządowe zajmujące się problematyką równościową 61

4

5 PODRĘCZNIK SAMORZĄDOWCA Wstęp Władze samorządowe, których działania z natury rzeczy dotyczą codziennych spraw poszczególnych obywateli, są w szczególnie dużym stopniu odpowiedzialne za dbałość o wyrównywanie szans kobiet i mężczyzn. Sporo się o tym mówi w mediach, dokumentach unijnych czy na konferencjach poświęconych tematyce antydyskryminacyjnej. Informacje, które mogą być przydatne w spełnianiu tego zadania, postanowiłyśmy zebrać w podręczniku poświęconym roli samorządów w działaniach na rzecz równego statusu płci. Podręcznik porządkuje wiedzę z zakresu gender mainstreaming czyli wprowadzania problematyki płci do głównego nurtu polityki, pokazując w jaki sposób jest on realizowany w praktyce. Ważną częścią podręcznika są również konkretne przykłady z innych krajów unijnych, w których samorządy już od dłuższego czasu osiągnęły wysoką skuteczność w realizacji zadań przeciwdziałających dyskryminacji kobiet lub mężczyzn. Warto również zapoznać się z zawartym w publikacji omówieniem ustawodawstwa unijnego i polskiego, poświęconego kwestiom równościowym. Podręcznik wskazuje również adresy internetowe gdzie można znaleźć dodatkowe informacje na tematy związane z równością płci. Wydanie podręcznika jest częścią projektu ABC RÓWNOŚCI realizowanemu przez Stowarzyszenie Wspólpracy Kobiet (NEWW Polska) w ramach Europejskiego Roku Równych Szans Dla Wszystkich. Rok Równych Szans jest inicjatywą Unii Europejskiej realizowaną na terenie Europejskiego Obszaru Gospodarczego, mającą za zadanie promocję idei równych szans dla wszystkich jak również podkreślenie korzyści płynących z różnorodności. Uprzejmie prosimy o przesyłanie nam uwag na temat ewentualnych braków naszego podręcznika, co posłuży nam w przyszłości do przedstawienia doskonalszej publikacji. Dziękujemy. Małgorzata Tarasiewicz Dyrektor, NEWW-Polska 5

6 A B C R Ó W N O Ś C I 1. Co oznacza termin równy status płci? Słowo płeć w języku angielskim posiada dwa odpowiedniki: sex i gender. Pierwszy z nich (sex) odnosi się do biologicznych cech kobiety lub mężczyzny. W drugim znaczeniu płeć (gender) wskazuje na właściwości przypisywane kobiecie i mężczyźnie w określonej kulturze. Przypisane, czyli w naszym rozumieniu kulturowo nabyte. Są to cechy, które każdy z nas nabywa w czasie procesu socjalizacji czyli wychowania w rodzinie, najbliższym otoczeniu i w szerszej społeczności (np. społeczność wyznaniowa, naród). Fakt, że jest się kobietą lub mężczyzną, dziewczynką lub chłopcem wynika w sposób oczywisty z cech biologicznych, ale w znaczącym stopniu jest także pochodną kulturowych uwarunkowań. Do nich właśnie odwołuje się termin gender - powszechnie używany także w polskiej terminologii, a dosłownie tłumaczy się go jako społeczno-kulturową tożsamość płci. Odnosi się on do sfery oczekiwań i ról społecznych przypisywanych ludziom ze względu na przynależność do jednej z płci. Gender mówi o tym, co w konkretnym społeczeństwie i danym czasie uważane jest przez większość za odpowiednie dla dziewcząt i chłopców oraz dla kobiet i mężczyzn. Wyraźnie obrazuje ten fakt różnica w sposobie postrzegania kobiet w kulturze islamskiej i kulturze chrześcijańskiej, a co za tym idzie odmienna pozycja i prawa przyznawane kobiecie w każdym z tych kręgów kulturowych. Każda epoka i kultura daje odpowiedź na pytanie: Co oznacza bycie kobietą lub mężczyzną? Bardzo ważne jest uświadomienie sobie faktu, że owe oczekiwania i definicje ról nałożonych na przedstawicieli i przedstawicielki każdej z płci są zmienne. Kiedyś kobiety nie posiadały prawa głosu w polityce. Nie wynikało to przecież z faktu ich niezdolności do udzielania się w życiu publicznym, ale z narzuconych im odgórnie ról społecznych. Kobietom przypisane były wówczas role żon i matek, w których chcąc-nie chcąc musiały się spełniać. Publiczna przestrzeń natomiast, w tym przede wszystkim świat polityki, zarezerwowany był dla mężczyzn. Od tamtej pory poczynione zostały wielkie kroki w stronę przedefiniowania roli kobiety w stosunku do jej tradycyjnych wzorców. Nowa, społecznie przyjęta, a wywalczona przez kobiety ich własna definicja, to ta, która podkreśla równouprawnienie kobiet w stosunku do mężczyzn. Z równouprawnieniem związane jest pojęcie równego statusu płci. Oznacza on 6

7 PODRĘCZNIK SAMORZĄDOWCA przyznanie kobietom i mężczyznom równych praw, szans oraz możliwości do samorealizacji w społecznej rzeczywistości, zarówno w sferze prywatnej jak i zawodowej. O równości można mówić wtedy, kiedy kobietom i mężczyznom przypisuje się taką samą społeczną wartość, równe prawa i równe obowiązki, i kiedy mają oni równy dostęp do zasobów (środki finansowe, szanse), z których mogliby korzystać 1. To, na co należy zwrócić szczególną uwagę jest fakt, że równouprawnienie, o jakim tutaj mowa, nie zakłada jednakowości kobiet i mężczyzn, podkreśla natomiast jednakowe prawo do zaspokajania ich odmiennych potrzeb. Zasada ta przekłada się nie tylko na konkretne regulacje prawne, ale również na reguły postępowania, które choć prawem nie gwarantowane są uznane za obowiązujące standardy równościowe. Pojęcie równego statusu płci obejmuje konkretne przykłady obszarów, które ową równość dla obu płci powinny przejawiać. Pośród nich wymienić można między innymi: równy podział władzy i wpływów, takie same możliwości uzyskania niezależności finansowej, takie same warunki i szanse w praktyce biznesowej, zatrudnieniu, w odniesieniu do warunków pracy i możliwości awansu, taki sam dostęp do możliwości rozwijania osobistych ambicji, zainteresowań i talentów, dzielenie się obowiązkami domowymi i rodzinnymi. Fakt, iż określone prawa są na równi zagwarantowane mężczyznom i kobietom wcale nie świadczy, że nie istnieje dyskryminacja ze względu na płeć. Wielowiekowa tradycja patriarchalnego społeczeństwa i wynikające stąd stereotypy dotyczące kobiet i mężczyzn, powodują np., że kobieta we współczesnym społeczeństwie wciąż nie ma takich samych szans i możliwości samorealizacji co mężczyzna. Nie oznacza to jednak, że tylko kobiety są przedmiotem dyskryminacji ze względu na płeć. Problem ten dotyczy również mężczyzn, choć stwierdzenie to wydaje się być na pierwszy rzut oka nieuzasadnione. Również mężczyźni padają ofiarą stereotypowego postrzegania, ponieważ od zawsze przypisywane są im określone role społeczne i związane z nimi cechy. Kwestia równouprawnienia jest z jednej strony kwestią samoświadomości wiedzy na temat tego, jak jesteśmy uwarunkowani by widzieć siebie i innych w określony sposób i jak można ten sposób postrzegania poprawić. Z drugiej strony jest ona obiektywnym zjawiskiem, które da się opisać i przełożyć na społeczną rzeczywistość. Dlatego tak bardzo ważną kwestią jest systematyczne i stopniowe włączanie problematyki równości płci do wszelkich strategii i działań politycznych. 1 Słownik pojęć, równość płci w: 7

8 A B C R Ó W N O Ś C I 2. Co oznacza gender mainstreaming? Jednym ze sposobów realizowania polityki wyrównywania szans kobiet i mężczyzn jest gender mainstreaming (GM), co dosłownie oznacza włączanie problematyki płci do głównego nurtu polityki. GM polega na analizowaniu tego, w jaki sposób decyzje podejmowane na gruncie społecznym, ekonomicznym i politycznym wpływają na zaspakajanie potrzeb osób obojga płci. Dokumenty wspólnotowe określają gender mainstreaming w następujący sposób: <włączenie wymiaru równości kobiet i mężczyzn ma na celu zapewnienie, by otwarcie i aktywnie brano pod uwagę podczas programowania, wdrażania, monitorowania i ewaluacji wszystkich działań i programów o charakterze ogólnym wpływ tych ostatnich na sytuację kobiet i mężczyzn. Pod pojęciem tym kryje się również dodatkowe opracowanie, wdrożenie, monitorowanie i ewaluacja działań i szczegółowych programów, których celem jest promowanie równości po to, by obie płcie mogły w nich uczestniczyć i odnieść z nich korzyści>. 2 Założenie leżące u podstaw GM mówi, że kobiety i mężczyźni różnią się nie tylko ze względów biologicznych, ale jak już wcześniej zostało powiedziane, ze względu na uwarunkowania kulturowe (kontekst społeczny, spełniane role). Różnice te pociągają za sobą szereg odmiennych potrzeb, które powinny być uwzględniane w procesie projektowania działań dotyczących polityki społecznej, a następnie skutecznie realizowane. Przykładem obrazującym uwzględnienie perspektywy płci w konkretnym działaniu lokalnym może być pilotażowy projekt planowania przestrzeni publicznej z uwzględnieniem perspektywy płci realizowany w 2004 roku w Berlinie. Opierając się na założeniach GM oraz dostępnych badaniach, pokazujących na przykład co ma istotne znaczenie w spędzaniu wolnego czasu dla kobiet i mężczyzn, odpowiednio zaplanowano zielone tereny miasta. Okazuje się, że szczególnie ważne dla mężczyzn i chłopców są boiska umiejscowione wewnątrz parku, ponieważ mogą oni swobodnie grać w piłkę nożną oraz uprawiać inne sporty. Dla kobiet natomiast bardziej istotne wydaje się być bezpieczne otoczenie i atrakcyjne place zabaw, gdzie częściej przebywają wraz z dziećmi niż ich partnerzy. Dobra komunikacja miejska łącząca ich miejsce zamieszkania z 8 2 M. Borowska, M. Branka, Alfabet równości płci, w: Polityka równości płci na poziomie lokalnym, OŚKA, Warszawa, grudzień 200

9 PODRĘCZNIK SAMORZĄDOWCA terenem zielonym również stanowi dla kobiet priorytet, ponieważ częściej niż mężczyźni korzystają ze środków transportu miejskiego. 3 Powyższy zarys tylko niektórych priorytetów, które wzięte były pod uwagę w planowaniu zielonych przestrzeni w Berlinie jest przykładem projektowania działań uwzględniających perspektywę płci. Noszą one ślad pewnej wrażliwości na odmienne potrzeby ludzi i taką właśnie wrażliwość proponuje gender mainstreaming. Warto zastanawiać się, co ludziom jest potrzebne, biorąc pod uwagę to, kim są (kobietą czy mężczyzną, dzieckiem, dorosłym czy człowiekiem starszym, pracującym czy niepracującym itp.), warto ich o to pytać, jak również warto przyglądać się dobrym i sprawdzonym pomysłom, które funkcjonują gdzie indziej, a z których można wiele czerpać. Co warto wiedzieć o GM? Gender mainstreaming zostało zainicjowane w 1996 roku przez Komisję Europejską, która ogłosiła Włączanie równości kobiet i mężczyzn do wszystkich strategii i działań politycznych Wspólnoty. 4 Polityka GM jest jednym z programów działania UE na rzecz szeroko pojętego polepszenia sytuacji kobiet w społeczeństwie. Od tego czasu GM stało się centralnym elementem polityki równościowej UE. Znajomość oraz stosowanie perspektywy GM w Polsce jest niezbędna gdyż GM jest jedną z polityk horyzontalnych Unii Europejskiej. Oznacza to, że obok zagadnień takich jak ochrona środowiska, społeczeństwo informacyjne i zrównoważony rozwój, także polityka równości płci musi być realizowana we wszystkich wymiarach życia Wspólnoty. Polska jako kraj członkowski jest więc zobowiązana do jej realizacji. Coraz ważniejsze staje się stosowanie GM w planowanych działaniach oraz przygotowywanych projektach zarówno na skalę krajową jak i lokalną. Fakt uzyskania dofinansowania z UE coraz częściej uzależniony jest bowiem od umiejętnego włączenia perspektywy równości płci w zamierzone działania. GM nie wprowadza w życie zasady po równo dla każdego. Podkreśla natomiast dostrzeganie i w równym stopniu zaspokajanie potrzeb zarówno kobiet jak i mężczyzn. Perspektywa GM dotyczy nie tylko kobiet, bo nie tylko kobiety są dotknięte dyskryminacją. Często wydaje nam się, że stereotypowe postrzeganie ma związek jedynie z kobietami, a przecież ofiarami takich uproszczonych wyobrażeń padają również mężczyźni. Przykładem 3 J. Matuszak, Polityka wrażliwa na płeć, w: Polityka równości płci na poziomie lokalnym, OŚKA, Warszawa, grudzień M. Branka, Polityka równości płci w Unii Europejskiej i w Polsce, w: Polityka równości płci 9

10 A B C R Ó W N O Ś C I może być społeczne oczekiwanie, że każdy mężczyzna to twardziel, który nigdy nie płacze, zawsze daje sobie radę, i którego obowiązkiem jest zapewnienie bytu rodzinie. GM daje wymierne korzyści. Włączanie perspektywy równości płci do działań politycznych, społecznych i ekonomicznych lepiej odpowiada na rzeczywiste potrzeby ludzi, do których owe działania są kierowane. Równość między kobietami i mężczyznami istnieje jak dotąd częściej w teorii niż w praktyce, również częściej ma swoje odzwierciedlenie w zapisach prawnych, niż w rzeczywistości społecznej. Gender mainstreaming ma na celu wprowadzanie faktycznej równości kobiet i mężczyzn w pracy, w wymiarze politycznym, społecznym i rodzinnym Spis i wyjaśnienie pojęć związanych z równym statusem płci Acquis communautaire - ( dorobek wspólnotowy ) - dorobek prawny Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej obejmujący wszystkie traktaty założycielskie i akcesyjne oraz umowy międzynarodowe je zmieniające (tzw. prawo pierwotne), przepisy wydawane na ich podstawie przez organy Wspólnot (prawo wtórne), umowy międzynarodowe zawarte przez Wspólnoty i Unię Europejską, orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Pierwszej Instancji, a także deklaracje i rezolucje oraz zasady ogólne prawa wspólnotowego. Obowiązkiem każdego państwa wstępującego do Unii Europejskiej jest wprowadzenie acquis communautaire do własnego systemu prawnego. W prawnym dorobku wspólnotowym ważne miejsce zajmuje kwestia równouprawnienia płci. Już Traktat Rzymski z 1957 roku nakłada na państwa członkowskie zasadę równego traktowania kobiet i mężczyzn w kwestii wynagrodzenia za pracę (art.119). Od tego czasu uchwalono szereg dyrektyw, (o których mowa w rozdziale 8.) mówiących między innymi o równości szans zawodowych kobiet i mężczyzn oraz równym prawie do kształcenia. W 1989 r. została podpisana w Strasburgu Karta Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników (Charte Communautaire des Droits Socieux Fondamentaux des Travaillers), która gwarantuje równość kobiet i mężczyzn w prawie do ochrony w miejscu pracy, poprawę warunków pracy i życia, prawo do informacji, 5 Korzystałam z informacji zawartych na stronie projektu Gender Mainstreaming 6 Hasła zostały zaczerpnięte z: Wikipedia (encyklopedia internetowa), M. Borowska i M. Branka, Alfabet równości płci, w: Polityka równości płci na poziomie lokalnym, Fundacja Partners Polska, Warszawa 2004

11 PODRĘCZNIK SAMORZĄDOWCA konsultacji i uczestnictwa pracowników i pracownic w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Traktat Amsterdamski podpisany w 1997 r. podnosi kwestię równouprawnienia do rangi priorytetu w polityce wspólnotowej (art. 3, par. 2). Tutaj również po raz pierwszy pojawia się termin gender mainstreaming. Odtąd w polityce wspólnotowej nacisk kładziony jest w co raz większym stopniu nie tylko na zapewnianie równości szans kobiet i mężczyzn w obszarze zatrudnienia, ale także w wymiarze społecznym, politycznym i rodzinnym. Akcje afirmatywne zwane też dyskryminacją pozytywną lub specjalnym środkiem wyrównawczym. Są to rozwiązania lub środki prawne, przewidujące specjalne przywileje dla nieproporcjonalnie nisko reprezentowanej płci w celu ułatwienia jej przedstawicielom wykonywania pracy zawodowej lub dla zrekompensowania utrudnień w przebiegu kariery zawodowej. Przykładem programu afirmatywnego może być przepis ustalający, że gdy w procesie rekrutacji o wolne stanowisko pracy ubiega się dwoje kandydatów obojga płci o podobnych kwalifikacjach, pierwszeństwo powinno być dane kandydatowi/kandydatce tej płci, która w danym sektorze jest mniej licznie reprezentowana. Dyskryminacja - nierówne traktowanie osób lub grup osób na podstawie takich cech jak: rasa, płeć, wyznanie, pochodzenie. Chodzi o ogół działań zarówno świadomych, jak i nieuświadomionych, zmierzających do pozbawienia dyskryminowanych osób praw i korzyści przysługujących wszystkim ludziom. Dyskryminacja ze względu na płeć oznacza wszelkie zróżnicowanie, wyłączenie lub ograniczenie ze względu na płeć, które powoduje lub ma na celu uszczuplenie albo uniemożliwienie jednej z płci przyznania bądź korzystania na równi z drugą płcią z praw człowieka oraz podstawowych wolności w dziedzinach życia politycznego, gospodarczego, społecznego, kulturalnego, obywatelskiego i innych. Dyskryminacja bezpośrednia gorsze traktowanie spowodowane faktem przynależności do określonej płci. Dyskryminacja pośrednia sytuacja, kiedy pozornie neutralne prawo powoduje negatywne skutki dla jednej z płci, nieusprawiedliwione obiektywnymi czynnikami. Gender mainstreaming strategia włączania wymiaru równości kobiet i mężczyzn we wszelkie działania. Wiąże się z procesem oceny wpływu na 11

12 A B C R Ó W N O Ś C I 12 sytuację kobiet i mężczyzn wszelkich planowanych działań, w tym ustawodawstwa, polityk lub projektów, we wszystkich dziedzinach i na wszystkich poziomach. Jest to strategia, zgodnie z którą problemy i doświadczenia kobiet i mężczyzn stają się integralnym elementem planowania, wdrażania, monitorowania i ewaluacji wszelkich polityk i programów we wszystkich sferach życia politycznego, ekonomicznego i społecznego, tak aby kobiety i mężczyźni odnosili równe korzyści, a nierówność się nie utrwalała. Gender budget jedno z narzędzi polityki gender mainstreaming. Celem gender budgeting jest analiza wszystkich form dochodów i wydatków publicznych z perspektywy płci oraz identyfikacja ich skutków dla pozycji kobiet w porównaniu do pozycji mężczyzn w społeczeństwie. Gender studies studia i badania nad problematyką społecznej i kulturowej tożsamości płci: opisują i analizują przekonania związane ze stereotypami kobiecości i męskości. Tematyka ta dotyczy wszystkich dziedzin życia i nauki, uzupełnia wiedzę akademicką o analizę rzeczywistości z perspektywy płci. Horyzontalne kwestie kwestie społeczne, priorytetowe dla całego obszaru Unii Europejskiej i wszystkich jej członków: równość szans, rozwój lokalny, rozwój społeczeństwa informacyjnego, rozwój zrównoważony. Ich realizacja powinna być wspierana we wszystkich działaniach realizowanych ze środków Wspólnoty. Promowanie równych szans dotyczy w szczególności: równości mężczyzn i kobiet na rynku pracy, wyrównywania szans edukacyjnych, równości szans osób narażonych na wykluczenie społeczne, osób z terenów wiejskich oraz niepełnosprawnych. Kwota, systemy kwotowe określony procentowo udział każdej z płci, jaki ma jej przypaść w obsadzie stanowisk, urzędów lub dostępie do zasobów. Kwota ma na celu skorygowanie istniejącej nierównowagi przede wszystkim w gremiach decyzyjnych lub w dostępie do rynku pracy, szkoleń lub w sferze zatrudnienia. Lepka podłoga pojęcie odnoszące się do zawodów o niskim dochodzie lub prestiżu, w ramach których nie ma większych możliwości awansu, a które w dużym stopniu zdominowane są przez kobiety (sekretarki, urzędniczki, kosmetyczki etc.) Molestowanie seksualne nieakceptowane zachowanie o podłożu seksualnym naruszające godność osoby molestowanej (kobiety lub mężczyzny) lub wywołujące atmosferę zastraszenia, upokorzenia bądź wrogości,

13 PODRĘCZNIK SAMORZĄDOWCA w szczególności, gdy akceptacja takiego zachowania lub jej brak będzie stanowić podstawę podjęcia decyzji dotyczącej osoby molestowanej. Zachowania o cechach molestowania seksualnego mogą przybierać różne formy, na przykład: zniewag i obelg, niestosownych uwag na temat wyglądu, wieku, sytuacji rodzinnej, lubieżnych spojrzenia, dotykania, głaskania, czy innego rodzaju pieszczoty lub gestów o charakterze seksualnym. Parytet równy udział (50:50) obu płci w gremiach decyzyjnych. Pełnomocnik/Pełnomocniczka Rządu ds. Równego Statusu Płci biuro powołane do życia rozporządzeniem Rady Ministrów z 25 czerwca 2002 r. Do jego zadań należała analiza faktycznej sytuacji kobiet i mężczyzn w Polsce we wszystkich sferach życia społecznego, wprowadzanie zasady równości płci do polityki państwa, analiza prawna sytuacji równości kobiet i mężczyzn w kraju oraz opiniowanie projektów prawnych pod tym kątem, promowanie idei równouprawnienia oraz prowadzenie działalności edukacyjnej w zakresie równości płci. Od 2006 r. zadania biura przejęte zostały przez Departament ds. Rodziny i Przeciwdziałania Dyskryminacji w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej. Perspektywa równości płci lub pryzmat równości płci (gender perspective or gender lens) stosowanie perspektywy równości płci oznacza takie podejście do zagadnienia lub jego przeanalizowanie, w którym szczególną uwagę zwraca się na potencjalnie różne skutki danej sytuacji dla kobiet i mężczyzn. Mówi się również o patrzeniu przez pryzmat równości płci. W pewnym sensie jest to filtr lub soczewka, w której ogniskują się rzeczywiste lub potencjalne różnice między kobietami i mężczyznami. Platforma Pekińska Deklaracja Pekińska i Platforma Działania przyjęta podczas IV Światowej Konferencji Organizacji Narodów Zjednoczonych na Rzecz Kobiet, która odbyła się we wrześniu 1995 roku. Jest to dokument uwłasnowolnienia (empowerment) kobiet, który podkreśla potrzebę wprowadzania idei równości płci we wszystkich sferach życia społecznego. Polska również zobowiązała się do wdrażania postanowień Platformy i w efekcie stworzyła Krajowy Program Działania na Rzecz Kobiet. Płeć społeczno-kulturowa (gender) i płeć biologiczna (sex) w powszechnym rozumieniu płeć biologiczna odnosi się do biologicznych różnic między kobietami i mężczyznami. Z kolei płeć społeczno-kulturowa odnosi się do społecznego i kulturowego zróżnicowania między kobietami i mężczyznami. Płeć społeczno-kulturową tworzą najczęściej role i ce- 13

14 A B C R Ó W N O Ś C I 14 chy, które nie są wyłącznie naturalne czy zdeterminowane biologicznie, ale narzucone przez normy i tradycję. Ponieważ płeć społeczno-kulturowa nie wynika z biologii, właściwości przypisywane kobietom i mężczyznom zmieniają się w czasie i są uwarunkowane kulturowo. Podwójny ciężar społeczne oczekiwanie kierowane do kobiet, dotyczące łączenia niskopłatnej pracy zawodowej z nieodpłatną pracą na rzecz gospodarstwa domowego i rodziny. Podwójna nominacja zasada, że o wolne stanowisko w gremiach decyzyjnych powinni się równocześnie ubiegać kandydaci obojga płci (wpływa np. na treść ogłoszeń o pracy) lub jeśli na wolne stanowisko w gremium decyzyjnym powołuje się przedstawiciela jednej z płci, jego zastępca/zastępczyni powinien/powinna być płci odmiennej; wprowadzona decyzją Komisji Europejskiej z czerwca 2000 roku. Poprawność polityczna - termin powstały w Stanach Zjednoczonych będący rodzajem publicznej cenzury lub autocenzury, oznacza zastępowane określeń pejoratywnych np. pewnych nazw mniejszości narodowych wyrazami neutralnymi (Cygan Rom). U podstaw tego zjawiska leży przekonanie, że używanie obraźliwego języka powoduje zwiększenie dyskryminacji grup mniejszościowych. Polityczna poprawność jest też sposobem walki z seksizmem, czego przejawem jest dbałość m. in. o stosowanie żeńskich końcówek w nazwach zawodów. Rada Europy założona w 1949 roku, jest najstarszą organizacją polityczną na Kontynencie. Rada Europy została utworzona, aby chronić praw człowieka, bronić demokracji parlamentarnej i rządów prawa, rozwijać porozumienia w Europie w celu ujednolicania praktyki społecznej i prawnej poszczególnych państw, a także by promować wspólne wartości i oparte na nich idee. Jedną z nich jest równouprawnienie kobiet i mężczyzn. W ramach działań na rzecz równości płci RE zajmuje się sporządzaniem i gromadzeniem danych, zleca i samodzielnie tworzy ekspertyzy i wydaje dokumenty dotyczące tej kwestii. Organy RE odpowiedzialne za kwestie równościowe to: Dyrekcja Praw Człowieka określa i wdraża działania RE, zajmuje się badaniem kwestii równości płci w państwach europejskich, ocenia prowadzoną politykę poszczególnych państw oraz promuje odpowiednie instrumenty prawne działające na rzecz polityki równości. Komitet ds. Równych Szans Kobiet i Mężczyzn przygotowuje raporty z wdrażania zobowiązań, jakie państwa sygnatariusze przyjęły na siebie

15 PODRĘCZNIK SAMORZĄDOWCA w ramach Platformy Pekińskiej oraz zajmuje się promowaniem idei równości poprzez organizowanie konferencji i seminariów. Role płciowe role przypisywane kobietom i mężczyznom zgodnie z normami kulturowymi i tradycją. Najczęściej nie opierają się one na biologicznych czy fizycznych imperatywach, ale są raczej wynikiem stereotypów i założeń na temat tego, co kobiety i mężczyźni mogą i powinni robić. Społeczno-kulturowe role płciowe stają się problematyczne w momencie, gdy społeczeństwo przypisuje większą wartość rolom jednej z płci zazwyczaj mężczyznom. Równa płaca za równą pracę i pracę o równej wartości jednakowe wynagradzanie mężczyzn i kobiet za tę samą pracę lub pracę, której przypisuje się tę samą (równą) wartość (pod względem wykształcenia, stażu, niezbędnych kwalifikacji). Równe szanse (zasada równych szans) brak barier (przede wszystkim prawnych) utrudniających udział w życiu gospodarczym, politycznym i społecznym z powodu przynależności do określonej płci. Równe traktowanie zasada równego traktowania jest jedną z naczelnych zasad prawnych Wspólnot Europejskich, związana z ekonomicznym i socjalnym wymiarem praw człowieka. Jest to równe traktowanie rozumiane dosłownie jako jednakowość traktowania kobiet i mężczyzn i brak zróżnicowania ze względu na płeć we wszystkich przejawach życia społecznego, przeze wszystkim zaś w stosunkach pracy. Równe traktowanie oznacza nie tylko równą płacę za równą pracę (i pracę o tej samej wartości), ale także równe warunki pracy, równy dostęp do szkoleń i awansów. Równość płci o równości można mówić wtedy, kiedy kobietom i mężczyznom przypisuje się taką samą społeczną wartość, równe prawa i równe obowiązki, i kiedy mają oni równy dostęp do zasobów (środki finansowe, szanse), z których mogliby korzystać. Seksizm subiektywne przekonanie o wyższości mężczyzn nad kobietami; w niektórych przypadkach seksizm może przejawiać się jako mizogynia, czyli okazywana jawnie lub ukrywana odraza mężczyzn do kobiet. Seksizm może być cechą nie tylko ludzi, ale także instytucji seksizm instytucjonalny to jawne lub ukryte przejawy seksizmu zawarte w praktykach, strukturze, a także polityce stosowanej przez daną instytucję. Stereotypy płciowe biorą się one z (najczęściej przestarzałych) założeń 15

16 A B C R Ó W N O Ś C I 16 na temat ról, zdolności oraz cech kobiet i mężczyzn. Choć w niektórych określonych sytuacjach można uznać, że stereotypy te mają jakieś realne podstawy, stają się one problematyczne, kiedy zakłada się, iż stosują się do wszystkich kobiet i mężczyzn. Powstają wtedy bariery materialne i psychologiczne, które uniemożliwiają im dokonywanie wyborów i korzystanie w pełni z przysługujących im praw. Strategia lizbońska - plan rozwoju przyjęty dla Unii Europejskiej przez Radę Europejską na posiedzeniu w Lizbonie w roku Celem planu, przyjętego na okres 10 lat było uczynienie Europy najbardziej dynamicznym i konkurencyjnym regionem gospodarczym na świecie, rozwijającym się szybciej niż Stany Zjednoczone. Strategia opiera się przede wszystkim na założeniu, że gospodarka krajów europejskich wykorzysta do maksimum innowacyjność opartą na szeroko zakrojonych badaniach naukowych, zwłaszcza w nowoczesnych dziedzinach wiedzy, co miało się stać głównym motorem rozwoju. Założono również osiągnięcie wzrostu zatrudnienia kobiet z 54% w 2000 roku do 60% w 2010 r., ustalenie wskaźnika zatrudnienia w UE na poziomie 67%, w tym 57% dla kobiet oraz podniesienie wskaźnika zatrudnienia dla osób starszych (55-64 lat) z 38% do 50% w 2010 r. Szklany sufit niewidoczne (tj. nie wynikające z przyczyn formalnych) bariery, wynikające ze stereotypów lub kultury organizacyjnej firmy, utrudniające albo uniemożliwiające kobietom awans. Szklane ściany pojęcie odnoszące się do sytuacji, w których utrudniony jest awans z funkcji pomocniczych na kierownicze, ponieważ pracownicy tego typu nie posiadają doświadczenia potrzebnego na wyższych stanowiskach menedżerskich. Dotyczy to głównie kobiet zatrudnionych w dziedzinach o ubogich perspektywach awansu, jak sekretariat i inne rodzaje pracy biurowej. Nawet jeśli otrzymają one pracę o wyższym statusie, to mogą mieć kłopoty z dalszym awansem, ponieważ menedżerowie wyższych szczebli nie wywodzą się na ogół z funkcji uważanych za wspierające, lecz z uznawanych za centralne. Szklane ruchome schody - termin odnoszący się do sytuacji uprzywilejowania mężczyzn w zawodach tradycyjnie uprawianych przez kobiety (na przykład w edukacji). Nawet w tych zawodach kobiety nie mają ułatwionego dostępu do najwyższych stanowisk. Pojęcie szklane ruchome schody oznacza niewidzialną siłę wynoszącą mężczyzn na wyższe szczeble kariery i stanowiącą przeciwieństwo szklanego sufitu, czyli niewidzialnej bariery zagradzającej kobietom drogę na szczyt.

17 PODRĘCZNIK SAMORZĄDOWCA 4. Przykłady standardów równościowych. Standardy równościowe wyznaczają określone normy postępowania w zakresie wyrównywania szans kobiet i mężczyzn. Instytucje takie jak Organizacja Narodów Zjednoczonych, Unia Europejska czy Rada Europy poświęcają równouprawnieniu kobiet i mężczyzn odrębne konwencje oraz akty prawne, które składają się na wspólne przesłanie dotyczące upodmiotowienia kobiet poprzez uznanie i poszanowanie ich praw i wolności. Część z wyznaczanych standardów uregulowanych jest prawem, reszta natomiast stanowi jedynie zalecenia, których stosowanie w praktyce opiera się w dużej mierze na posiadanej świadomości istniejącego problemu oraz dobrej woli jego rozwiązania. Ważną funkcję w procesie rozpowszechniania standardów równościowych spełniają wszelkie inicjatywy, które propagują pożądane zachowania społeczne w tej sferze oraz programy działań ukierunkowane na realną poprawę sytuacji dyskryminowanych grup kobiet i mężczyzn. Poniżej opisanych zostało pięć sfer życia społecznego, w których standardy równościowe powinny być stale egzekwowane. Rynek pracy. Najwięcej przepisów prawnych związanych z równouprawnieniem kobiet i mężczyzn dotyczy rynku pracy. Polski Kodeks Pracy w pełni reguluje tę kwestię (patrz rdz. VI), a mówi się w nim m.in. o prawie do równej płacy za równą pracę i pracę o równej wartości czy równym traktowaniu pracowników bez względu m.in. na płeć. Unia Europejska porządkuje politykę równouprawnienia na rynku pracy w wydanych przez siebie dyrektywach (patrz rozdział 6.). Okazuje się jednak, że prawne poparcie idei równouprawnienia płci nie jest wystarczające do jego skutecznej realizacji. Wciąż istnieje dyskryminacja kobiet na rynku pracy, a dotyczy ona między innymi dostępu do kształcenia i szkolenia, zatrudnienia i płacy czy też możliwości awansowania. Dodatkowo kobietom jest dużo trudniej powrócić na rynek pracy niż mężczyznom. Według danych umieszczonych w Krajowym programie działań na rzecz kobiet II etap wdrożeniowy na lata w 2001 roku aż 56,5% wszystkich bezrobotnych kobiet dotkniętych było długotrwałym bezrobociem, co oznacza, że pozostawały one bez pracy ponad rok, podczas gdy mężczyzn znacznie mniej, bo 39,3%. 17

18 A B C R Ó W N O Ś C I 18 Ekonomiczne i zawodowe perspektywy kobiet są ograniczane z wielu powodów. Jednym z nich są stereotypy związane z postrzeganiem kobiet jako słabszej płci. Innym jest znaczne obciążenie obowiązkami rodzinnymi, jest to tak zwany podwójny ciężar (patrz słownik), co oznacza, że kobiety wykonują nieodpłatną pracę w domu i pracują zawodowo poza domem. Związane jest to częstokroć z łączeniem równolegle dwóch bardzo wymagających ról społecznych: roli matki i kobiety pracującej. Dlatego oprócz prawa do korzystania na równi z mężczyznami z kształcenia i szkoleń, równej płacy czy awansu, priorytetem w kwestii równouprawnienia kobiet na rynku pracy jest danie im szansy pogodzenia obowiązków macierzyńskich z zawodowymi. Istotnym rozwiązaniem w tej kwestii są elastyczne formy zatrudnienia. Dają one niewątpliwie szansę na bezkolizyjne spełnianie dwóch ról jednocześnie: kobiety pracującej i matki. Elastyczne formy zatrudnienia, co jest podkreślane, powinny dotyczyć w takim samym stopniu mężczyzn, co kobiet i być skierowane również do osób opiekujących się osobami starszymi lub zależnymi. Równie istotne jest aktywizowanie bezrobotnych kobiet i udzielenie im wsparcia w powrocie na rynek pracy. Bardzo ważną rolę w procesie wyrównywania szans kobiet i mężczyzn na rynku pracy w Polsce odgrywają fundusze europejskie wykorzystywane na rzecz projektowania działań zmierzających do zastosowania standardów równościowych w praktyce. Podejmowane inicjatywy kierowane są do konkretnych grup kobiet, przedsiębiorców, ale również mają one na celu szerzenie świadomości społecznej i zwracanie uwagi na realnie istniejący, choć często niedostrzegany problem. Przykładem takiego działania jest projekt Gender Index ( który został zainicjowany w 2004 roku w ramach Programu Narodów Zjednoczonych do Spraw Rozwoju (UNDP). Jego celem jest opracowanie i popularyzowanie efektywnego modelu zarządzania firmą, uwzględniającego politykę równouprawnienia płci. Kobietom trudniej ponownie znaleźć pracę, a oferty kursów i szkoleń przekwalifikowujących są w większości skierowane do mężczyzn czytamy na stronie projektu Gender Index. Większość ofert skierowanych do kobiet proponuje im pracę sekretarki lub asystentki, przy której kładzie się nacisk na tak zwaną prezencję. Mimo tego, że więcej kobiet ma wykształcenie średnie i wyższe, to właśnie do mężczyzn kierowane są ogłoszenia zawierające propozycje pracy na stanowiskach kierowniczych i menadżerskich. Kolejnym faktem jest to, że pracodawcy chętniej kierują na szkolenia mężczyzn. Wynika to z przekonania, że kobieta jest pracownikiem niepeł-

19 PODRĘCZNIK SAMORZĄDOWCA nowartościowym, w którego nie opłaca się inwestować, gdyż w każdej chwili może skorzystać z urlopu macierzyńskiego, a to traktowane jest jako strata pieniędzy zainwestowanych w szkolenie. Pracodawcy wychodzą z założenia, że skoro kobiety i tak będą chciały za wszelką cenę utrzymać pracę, to cały swój wysiłek wkładają w zatrzymanie pracownika mężczyzny. Trzeba zdawać sobie w pełni sprawę z faktu, że nawet, jeśli kobiety są w rażący sposób na rynku pracy dyskryminowane, to nie zawsze są skłonne do upominania się o swoje prawa z bardzo prostej przyczyny ponieważ mają mniejsze możliwości ponownego znalezienia pracy. 7 Projekt Gender Index powstał w celu poprawy sytuacji kobiet na rynku pracy m. in. poprzez szerzenie świadomości istniejącego problemu wśród przedsiębiorców. Jednym z założeń projektowych jest cykliczna organizacja konkursu na Firmę Równych Szans oraz rozpowszechnianie i włączanie wiedzy oraz doświadczeń zbieranych w czasie realizacji projektu do programu studiów nad zasobami ludzkimi. Innym dobrym przykładem szerzenia społecznej świadomości w kwestii równouprawnienia na rynku pracy jest projekt zatytułowany Mama w pracy ( Jest to kampania społeczna zorganizowana przez Fundację Świętego Mikołaja, której tematem jest obecność matek na rynku pracy. Projekt został poprzedzony największymi jak dotąd w Polsce badaniami socjologicznymi, które diagnozują sytuację matek w pracy oraz ich motywacje w zakresie życia zawodowego. W chwili obecnej najwięcej uwagi w ramach projektu poświęconej jest problemowi zwalniania kobiet, które wracają do pracy z urlopu macierzyńskiego. Edukacja W II rozdziale Konstytucji RP traktującym o wolności, prawach i obowiązkach człowieka i obywatela w art. 33. par. 2. umieszczony jest zapis mówiący o tym, że Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia, zatrudnienia i awansów (...), natomiast w pkt. 69 Platformy Pekińskiej podkreśla się, że Kształcenie jest prawem człowieka oraz zasadniczym środkiem do osiągnięcia równości, rozwoju i pokoju. Tworzenie równych szans dla kariery i rozwoju zawodowego kobiet i mężczyzn, równy dostęp do studiów wyższych i podyplomowych, do tych samych programów nauczania i egzaminów, do podwyższania kwalifikacji zawodowych, wyeliminowanie stereotypów tradycyjnych ról kobiet i mężczyzn z programów nauczania na wszystkich poziomach, jak również sze

20 A B C R Ó W N O Ś C I 20 rzenie wiedzy z zakresu odpowiedzialnych związków między płciami, które mają przyczynić się do sprawiedliwego podziału obowiązków domowych pomiędzy kobiety i mężczyzn to podstawowe standardy dotyczące eliminowania wszelkich form nierówności i dyskryminacji ze względu na płeć w procesie kształcenia i wychowania. Standardy równościowe w dziedzinie edukacji zwracają szczególną uwagę na potrzebę odchodzenia od stereotypowego postrzegania ról społecznych przypisywanych kobietom i mężczyznom. Stereotypy bowiem w dużej mierze wpływają na przyjmowane wzory zachowań oraz determinują podejmowane wybory w późniejszym życiu. Tradycyjna wizja płci ma swoje odzwierciedlenie np. w przekonaniu o istnieniu dwóch kategorii zawodów: męskich i kobiecych. Te pierwsze bazują na sile fizycznej, ale też umysłowej (kierownicze stanowiska), związane są z władzą (świat polityki, biznes) oraz z podejmowaniem ryzyka (makler giełdowy). Te drugie związane są z dobrą prezencją (sekretarka, asystentka), bezpieczeństwem (księgowa) oraz przyjaznym kontaktem z innymi ludźmi (nauczycielka, opiekunka, przedszkolanka, pielęgniarka). Te pierwsze przynoszą prestiż, władzę i duże zasoby finansowe. Te drugie niski prestiż, mało władzy i tak samo mało pieniędzy. Zgodnie z istniejącą kategoryzacją zdecydowana większość kobiet wybiera zawody przypisane swojej płci, i tak samo dzieje się w przypadku mężczyzn. Powyższy przykład stereotypowego postrzegania ról społecznych jest upowszechniany już na poziomie wczesnych lat szkolnych. Standardy równościowe dotyczące dziedziny edukacji zwracają więc uwagę na konieczność zrewidowania m.in. dotychczasowych programów szkolnych i podręczników. Równościowe podejście w tej kwestii powinno się przejawiać w: Używaniu dwóch rodzajów gramatycznych (męskiego i żeńskiego), jak również korzystanie, tam gdzie to możliwe, z żeńskich odpowiedników gramatycznych nazw zawodów ( socjolog/socjolożka ); stanowisk ( dyrektor/ dyrektorka ); ról społecznych ( działacz/działaczka ). Unikaniu powielania stereotypów płciowych związanych z posiadanymi przez kobiety i mężczyzn (chłopcy i dziewczęta) naturalnymi cechami psychicznymi np. grzeczna dziewczynka/przebojowy chłopiec, ale nigdy na odwrót, oraz determinowanymi przez nie tradycyjnymi aktywnościami w sferze publicznej i prywatnej (np. mama gosposia, tata karierowicz, ale nigdy na odwrót). Promowaniu modeli życia nieograniczonych stereotypowym widzeniem społecznych ról i prywatnych powołań (w szczególności unikanie sugestii, że określone dziedziny nauki bądź aktywności w naturalny sposób