RODZAJE LITERACKIE LIRYKA EPIKA DRAMAT

Transkrypt

1 GENOLOGIA w szkole

2 RODZAJE LITERACKIE 1 LIRYKA 2 EPIKA 3 DRAMAT

3 LIRYKA obejmuje utwory, których domenę tematyczną stanowią przede wszystkim wewnętrzne przeżycia, doznania, emocje i przekonania jednostki, przekazywane za pośrednictwem wypowiedzi monologicznej o silnym nacechowaniu subiektywnym (f. ekspresywna) ośrodkiem utworu lirycznego bywa najczęściej podmiot liryczny, którego uczucia lub myśli organizują całokształt przedstawienia za najbardziej swoistą sytuację liryczną uznaje się sytuację wyznania, w której zindywidualizowane ja wypowiada swoje uczucia/przeświadczenia

4 PODMIOT LIRYCZNY skonstruowana w utworze lirycznym fikcyjna osoba wypowiadająca swoje przeżycia, doznania, refleksje i poglądy nadawca monologu lirycznego stanowiący najczęściej ośrodek świata przedstawionego i scalający wszystkie elementy treści utworu oraz motywujący charakter i sposób rozwijania wypowiedzi

5 SYTUACJA LIRYCZNA sytuacja nadawcza determinująca w utworze sposób mówienia podmiotu lirycznego określa usytuowanie podmiotu wśród okoliczności przedmiotowych, społecznych i psychologicznych przedstawionych w utworze lirycznym

6 PODZIAŁ LIRYKI ZE WZGLĘDU NA SYTUACJĘ WYZNANIA LIRYKA BEZPOŚREDNIA podmiot występuje w 1 os. i uobecnia wprost świat swoich przeżyć i myśli LIRYKA INWOKACJI manifestacyjna jawność podmiotu lirycznego połączona z wyrazistym nastawieniem wypowiedzi na adresata LIRYKA MASKI twórca obiektywizuje własne uczucia, nadając im kształt mowy wypowiadanej przez fingowaną postać LIRYKA POŚREDNIA podmiot oraz sytuacja liryczna są ukryte (w mniejszym lub większym stopniu) występują poza układem zjawisk zewnętrznych lub w bezosobowej refleksji opisowa sytuacyjna LIRYKA PODMIOTU ZBIOROWEGO podmiot liryczny występuje jako my grupa ludzi powiązana wspólnymi emocjami, przekonaniami, dążeniami (korzenie: liryka chóralna) LIRYKA OSOBISTA mowa uczuć odsyłająca wprost do doświadczeń duchowych poety (często utożsamiana z liryką bezpośrednią)

7 PODZIAŁ LIRYKI ZE WZGLĘDU NA TYPY WYRAŻANYCH UCZUĆ MIŁOSNA RELIGIJNA AGITACYJNO- -POLITYCZNA 2 4 REFLEKSYJNO- -FILOZOFICZNA PATRIOTYCZNO- -OBYWATELSKA

8 GATUNKI LIRYCZNE BAJKA jeden z podstawowych gatunków literatury dydaktycznej; krótka powiastka wierszem lub prozą, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, rzadziej rośliny lub przedmioty; narracyjna: krótka wierszowana nowela zawierająca nieskomplikowaną fabułę epigramatyczna: maksymalnie zwięzła, pozbawiona elementów epickich FRASZKA drobny utwór wierszowany, najczęściej o charakterze żartobliwym, tematem są zabawne przejawy ludzkich zachowań PIEŚŃ najstarszy gatunek poezji lirycznej o wyrazistej rytmizacji i nieskomplikowanej składni; forma nierozłącznie związana z melodią

9 TREN gatunek poezji żałobnej, ukształtowany w starożytnej Grecji, wyrażający żal z powodu czyjejś śmierci; rozpamiętuje czyny i myśli zmarłego oraz zawiera pochwałę jego zalet i zasług; w literaturze polskiej forma cyklu trenologicznego wprowadzona została przez Kochanowskiego HYMN uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee i otoczone szacunkiem wartości i instytucje; utwór o tematyce filozoficznej, egzystencjalnej, etycznej, w którym występuje podmiot zbiorowy my SIELANKA utwór tematycznie związany z życiem pasterzy, mający postać lirycznego monologu, najczęściej poprzedzonego lub przeplecionego opisem albo dialogiem

10 EPIKA Obejmuje utwory, w których: 1. świat przedstawiony ma charakter fabularny (fabuła) 2. Podmiot literacki jest usytuowany na zewnątrz świata przedstawionego (narrator) 3. Podstawową formę wypowiedzi stanowi narracja

11 FABUŁA Układ zdarzeń w świecie przedstawionym utworu epickiego, dramatycznego i filmowego, składających się na koleje życiowe ukazanych postaci FABUŁA EPIZODYCZNA FABUŁA JEDNOWĄTKOWA FABUŁA WIELOWĄTKOWA

12 NARRATOR skonstruowana przez autora fikcyjna osoba opowiadająca w dziele epickim nadawca wypowiedzi, w której rozwija się świat przedstawiony utworu charakterystyka narratora obejmuje dwa istotne momenty pozycję, jaką zajmuje on wobec świata przedstawionego stopień jego widoczności w strukturze dzieła za wzorcowy typ uznaje się narratora wszechwiedzącego ukształtowanego w XIX-wiecznej powieści

13 Narrator w powieści 1. Perspektywa narratora z góry 4. Narrator tożsamy z bohaterem 3. Perspektywa narratora z boku blisko 2. Perspektywa narratora z boku 5. Perspektywa psa/dziecka/z dołu UNIWERSUM TEKSTOWE

14 NARRACJA wypowiedź monologowa prezentująca ciąg zdarzeń uszeregowanych w porządku czasowym, powiązanych z postaciami oraz ze środowiskiem, w którym występują w zależności od dynamizmu narrację dzielimy na: narrację-opowiadanie narrację-opis w zależności od językowego przejawiania się narratora wyróżniamy: narrację autorską (3 os.) opowiadacz na zewnątrz świata przedstawionego rozwija relację mniej lub bardziej zobiektyzowaną narrację pamiętnikarską (1 os.) narrator uzewnętrznia się jako ja wewnątrz zdarzeń (czasem jako uczestnik albo świadek)

15 GATUNKI EPICKIE BAŚŃ opowieść o fikcyjnych osobach, które swobodnie przekraczają granice świata rzeczywistego i nadnaturalnego (elementy fantastyki, magii i cudowności); często występują elementy moralizatorskie MIT opowieść wyrażająca i organizująca wierzenia danej społeczności, przede wszystkim archaicznej; mit stanowi narrację o konkretnych wydarzeniach, tak pomyślaną, by jej sens był zawsze ogólny, odnosił się do zasad wiary, porządku świata lub ludzkiego postępowania NOWELA utwór narracyjny niewielkich rozmiarów o zwartej przejrzystej akcji, zwykle jednowątkowej, ma ograniczoną listę postaci i niewiele partii opisowych; posiada wyraźny punkt kulminacyjny, finał i puentę PRZYPOWIEŚĆ gatunek literatury moralistycznej; utwór narracyjny, w którym przedstawione postacie i zdarzenia nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe, lecz jako przykłady uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji, postaw wobec życia i kolei losu; właściwa interpretacja polega na przejściu od znaczenia literalnego do ukrytego znaczenia alegorycznego lub moralnego

16 POWIEŚĆ podstawowy gatunek prozy epickiej czasów nowożytnych, o znacznej długości, w którym pierwszorzędną rolę pełni fabuła; narracji przeważnie towarzyszy dialog; cechy charakterystyczne to: wielowątkowość, bogactwo szczegółów i bohaterów, elastyczna struktura oraz brak ograniczeń tematycznych; powieść historyczna: powieść, w której świat przedstawiony umieszczony został w epoce traktowanej przez twórcę i jego odbiorców nie jako epoka współczesna, ale jako w zasadzie zamknięty okres dziejów powieść przygodowa: dominuje wartka, zwarta akcja osnuta wokół przygód bohatera; o specyfice odmiany decyduje sceneria, w której toczy się akcja; opisy służą zapoznaniu czytelnika z realiami środowiska powieść fantasy: z pietyzmem kreuje światy alternatywne, akcja toczy się na odległych planetach lub w mitycznej przeszłości; łączy realizm i fantastykę naukową ze światem baśni i mitu; niemal zawsze występuje motyw walki dobra ze złem powieść fantastycznonaukowa: akcja toczy się w bliższej lub dalszej przyszłości; dominuje fantazja techniczna, a stan nauki i techniki decyduje o losach bohaterów

17 DRAMAT obejmuje utwory przeznaczone zasadniczo do realizacji scenicznej, ma najczęściej charakter fabularny i odznacza się przeważającą dominacją dialogu świat przedstawiony koncentruje się wokół wyraziście zarysowanej akcji w tradycyjnych gatunkach ma ustalone fazy przebiegu: ekspozycja, rozwinięcie akcji, punkt kulminacyjny, perypetia i rozwiązanie posiada zewnętrzną segmentację strumienia zdarzeń: akty, sceny i odsłony składa się z tekstu głównego (dialogi) i tekstu pobocznego (didaskalia)

18 GATUNKI DRAMATYCZNE TRAGEDIA - utwór dramatyczny, w którym ośrodkiem akcji jest nieprzezwyciężalny i kończący się nieuchronną klęską konflikt wybitnej jednostki z siłami wyższymi: losem, fatum, prawami historii, prawami moralnymi, prawami społecznymi itp. Konflikt ten określa się jako konflikt tragiczny tragedia grecka (zasada trzech jedności, decorum, nieprzeciętni bohaterowie, tematem wątki mityczne, dialogi, monologi i pieśni śpiewane przez chór) tragedia renesansowa (wzory antyczne, aktualna tematyka) tragedia szekspirowska (zerwanie z zasadą trzech jedności, brak chóru, wielu aktorów, okoliczności społeczne i obyczajowe, luźna kompozycja, elementy komiczne i groteskowe) tragedia klasycystyczna (zachowana zostaje zasada trzech jedności oraz zasada decorum, brak chóru)

19 KOMEDIA gatunek obejmujący utwory o pogodnej tematyce i żywej akcji, zamkniętej rozwiązaniem pomyślnym dla bohaterów komedia staroattycka (zasada trzech jedności, chór, charakter satyry politycznej, łączy elementy baśniowo-fantastyczne, groteskowe i parodystyczne z realistycznymi, aluzje lub bezpośrednie ataki odnoszące się do współczesnego życia publicznego) komedia obyczajowa (odrzucenie reguł klasycznych, przedmiotem ośmieszania jest obyczajowość określonego środowiska społecznego, treść stanowią miłostki, zazdrość i pojedynki, komizm splata się z liryzmem, a realizm z fantastyką) komedia charakterów (na plan pierwszy wysuwają się cechy moralne i psychologiczne bohaterów, zindywidualizowane i stypizowane portrety charakterologiczne) komedia sytuacji (na plan pierwszy wysuwa się dynamiczna akacja, obfitująca w konflikty, powikłania, zbiegi okoliczności i nagłe zmiany kierunku akcji)

20 GATUNKI MIESZANE BALLADA gatunek obejmujący pieśni o charakterze epicko-lirycznym, nasycone elementami dramatycznymi, opowiadający o niezwykłych wydarzeniach legendarnych lub historycznych; nastrojowość posępna, tajemnicza ballada ludowa: ukształtowana w średniowieczu w literaturze ustnej ballada artystyczna: najczęściej imitacja wzorów ballady ludowej; rozkwit w okresie romantyzmu DRAMAT ROMANTYCZNY gatunek ukształtowany w opozycji do reguł dramaturgii klasycystycznej, o synkretycznej budowie (występują fragmenty liryczne i epickie, sceny jednostkowe i zbiorowe, wątki realistyczne i fantastyczne); wprowadzenie bohatera romantycznego; otwarta kompozycja; dramaty trudne do wystawienia (niesceniczne)

21 ODBIORCA konkretny czytelnik dzieła literackiego, reprezentujący określoną społecznie i historycznie publiczność literacką wirtualny adresat, będący integralnym elementem utworu, założonym partnerem podmiotu literackiego w procesie komunikacji wpisanym w dzieło w sensie węższym: jego rola wynika z użycia zaimków ty, wy i form czasownikowych, które wyznaczają typy odbiorców w sensie szerszym: ten, którego z konieczności zakłada każdy utwór literacki

22 SYTUACJE ODBIORU czytelnik musi znać konwencję, w jakiej powstał dany utwór; w przypadku jej nieznajomości mamy do czynienia z odczytywaniem tzw. pustych znaków lub z adaptacją konwencji, czyli narzucaniem konwencji własnej bardzo ważnym elementem konwencji jest gatunek dzieło odbierać można na dwa sposoby: czytanie bierne następuje wtedy, gdy sens dzieła wyrażony został dosłownie i czytelnik ma go tylko przyjąć czytanie czynne czytelnik sam musi zrekonstruować sens dzieła

23 INTERTEKSTUALNOŚĆ sfera powiązań i odniesień międzytekstowych, w której uczestniczy dane dzieło; obszar wypowiedzi i sposobów mówienia, wobec których dzieło określa swoją formę i znaczenie zjawiska intertekstualności występują w licznych postaciach, z których najważniejsze to: relacje między rozmaitymi cząstkami lub poziomami tekstowymi wewnątrz dzieła wszelkie przywołania w obrębie danego dzieła innych konkretnych wypowiedzi, które je poprzedzają (cytaty, aluzyjne napomknięcia, nawiązania kontynuacyjne lub parodystyczne, różnego rodzaju parafrazy, polemiki i odwołania) naśladowanie w dziele lub jego fragmentach form czy stylów wypowiedzi o wyraźnie rozpoznawalnym charakterze (socjolekty, dialekty, maniery literackie, stylizacje itp.) położenie utworu w pewnej klasie utworów realizujących ten sam wzorzec morfologiczny relacje między danym utworem a wszelkimi utworami, które do niego nawiązują relacje intersemiotyczne między tekstami słownymi a tekstami reprezentującymi inne systemy znakowe (np. literackie ujęcia tematów malarskich i muzycznych)

24 BIBLIOGRAFIA: 1. M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień- Sławińska, J. Sławiński, Słownik terminów literackich, Wrocław J. A. Malik, Realizm, w: Pozytywizm, red. A. Skoczek, Bochnia 2006, s (wiedza wyniesiona z kursu poetyki i teorii literatury)