UP w Lublinie, Zakład Ekologii i Hodowli Zwierząt Łownych ul. Akademicka 13, Lublin, 2

Transkrypt

1 Ziemniak Polski 2011 nr 1 1 WYŁĄCZENIE ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA SZKODY W UPRAWACH ROLNICZYCH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM ZIEMNIAKÓW dr inż. Marian Flis 1, dr Wojciech Nowacki 2 1 UP w Lublinie, Zakład Ekologii i Hodowli Zwierząt Łownych ul. Akademicka 13, Lublin, marian.flis@up.lublin.pl 2 IHAR PIB, Zakład Agronomii Ziemniaka, Serock, w.nowacki@ihar.edu.pl Ryc. 1. Kształtowanie się odszkodowań łowieckich wypłacanych przez dzierżawców obwodów łowieckich zrzeszonych w Polski Związku Łowieckim mln zł o bowiązujące becnie uwarunkowania prawne w zakresie łowiectwa odpowiedzialnością za szkody łowieckie obarczają dzierżawców lub zarządców obwodów łowieckich, wyłączając z tej odpowiedzialności prawnego właściciela zwierzyny, tj. skarb państwa. Wyjątek stanowią tereny ochronne oraz obszary niewchodzące w skład obwodów łowieckich, gdzie odpowiedzialność za powstałe szkody z mocy ustawy przypisana jest skarbowi państwa (ustawa Prawo łowieckie). W ostatnich kilku latach obserwuje się gwałtowny wzrost zarówno liczby, jak i powierzchniowego rozkładu szkód powodowanych przez dzikie zwierzęta, co ma związek z gwałtownie wzrastającą populacją dzików, będących głównymi sprawcami szkód. Przekłada się to w sposób bezpośredni na zobowiązania finansowe dzierżawców obwodów łowieckich, czyli myśliwych zrzeszonych w kołach łowieckich (Flis 2009ab, 2010). W ciągu ostatniego dziesięciolecia globalna kwota odszkodowań wypłacanych przez dzierżawców obwodów łowieckich wzrosła w skali kraju ponad dwukrotnie (rys. 1) Kwoty odszkodowań w mln zł / / / / / / / / / /10 Sezon łowiecki Rys. 1. Odszkodowania łowieckie wypłacane przez dzierżawców obwodów łowieckich zrzeszonych w Polskim Związku Łowieckim Na podkreślenie zasługuje fakt, że % wszystkich odszkodowań z tytułu szkód w uprawach i płodach rolnych wypłacane jest przez dzierżawców obwodów łowieckich, czyli de facto myśliwych (Flis 2009a). Ograniczenia odpowiedzialności Sezon łowiecki Odpowiedzialność dzierżawców lub zarządców obwodów łowieckich za szkody wyrządzane przez zwierzynę ma charakter obiektywny. Potwierdzeniem tego jest przejęcie odpowiedzialności za szkody niezależnie od winy podmiotu za nią obarczonego w granicach zapisu ustawowego. Zatem istnieje bezwarunkowy obowiązek naprawienia każ-

2 2 Ziemniak Polski 2011 nr 1 dej szkody wyrządzonej przez cztery gatunki zwierzyny, z tytułu samego prowadzenia gospodarki łowieckiej, niezależnie od jej charakteru, jak również intensywności zabiegów hodowlanych przypisanych dzierżawcy obwodu łowieckiego. Tym samym nawet wzorcowe prowadzenie gospodarki łowieckiej nie zwalnia dzierżawcy z odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez zwierzynę. Tego typu odpowiedzialność można zaliczyć do odpowiedzialności na zasadzie ryzyka (Radecki 2007). Jednocześnie prawodawstwo łowieckie dopuszcza przypadki, w których dzierżawcy lub zarządcy obwodów łowieckich są zwolnieni z odpowiedzialności za szkody. Przypadki te są opisane w art. 48 Prawa łowieckiego (rys. 2). Taka forma przepisu prawnego, mającego charakter taksatywny, jest potwierdzeniem tezy, że odpowiedzialność za szkody nosi znamiona odpowiedzialności obiektywnej, a nie absolutnej, a zajście którejkolwiek z opisanych sytuacji zwalnia właściwy podmiot od przejęcia odpowiedzialności (ustawa Prawo łowieckie, Radecki 2007). Rys. 2. Przypadki, po zaistnieniu których nie przysługuje odszkodowanie za szkody w uprawach i płodach rolnych Pierwszym elementem wyłączenia odpowiedzialności są przypadki, gdy szkody powstały na gruntach stanowiących własność skarbu państwa, które zostały przydzielone jako deputaty rolne na gruntach leśnych. W tego typu sytuacjach wyłączenie odpowiedzialności wynika z prawa własności gruntu (skarb państwa) oraz prawa własności zwierzyny w stanie wolnym (również skarb państwa), zaś sama idea takich deputatów jest związana ze świadczeniami pracowniczymi w Administracji Lasów Państwowych. Dodatkowo, już z założenia, grunty te są położone wśród lasów lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie, a tym samym są z reguły o wiele bardziej narażone na szkody powodowane

3 Ziemniak Polski 2011 nr 1 3 przez zwierzynę. Jednocześnie tego typu przypadki z reguły nie budzą zastrzeżeń i kontrowersji. Kolejnym elementem wyłączenia odpowiedzialności jest swoisty wymóg ustawodawcy związany z racjonalną gospodarką rolną. Wyłączenie odpowiedzialności w tym wypadku wiąże się bezpośrednio z tzw. ostatecznym terminem zbioru uprawy, która uległa uszkodzeniu. Termin ten jest ogłaszany w Dzienniku Urzędowym danego województwa. W sytuacjach gdy poszkodowany nie zebrał uprawy w terminie 14 dni od ustalonej przez zarząd województwa daty ostatecznego terminu jej zbioru, a w tym okresie w uprawie wystąpiły szkody wyrządzone przez zwierzynę, dochodzenie odszkodowania przez jej posiadacza staje się bezprzedmiotowe. Dzierżawcy lub zarządcy obwodów łowieckich, celem ograniczenia szkód w uprawach najbardziej narażonych na ich powstawanie, stosują różnokierunkowe zabiegi profilaktyczne mające na celu ich ograniczanie. Jednocześnie niektóre z tych działań, zwłaszcza związane z ingerencją w grunt, wymagają zgody posiadacza uprawy. W związku z częstymi przypadkami zróżnicowanych trudności w tej materii ustawodawca przewidział wyłączenie odpowiedzialności odszkodowawczej. Wyłączenie to obejmuje przypadki, gdy posiadacz uprawy odmawiał współpracy w zakresie działań profilaktycznych, nie wyrażając zgody na budowę urządzeń mających na celu ograniczanie szkód. Zapis ten jednoznacznie wskazuje na brak podstaw do przejęcia odpowiedzialności za szkody, które teoretycznie przy dobrej woli ze strony poszkodowanego najprawdopodobniej by nie powstały. Tego typu sytuacje w prawie cywilnym określane są jako kwalifikowana wina poszkodowanego zwalniająca od odpowiedzialności (Radecki 2007). Wyłączenie odpowiedzialności odszkodowawczej jest uzależnione również od wielkości samej szkody. Jeśli wartość szkody wyrządzonej przez zwierzynę nie przekracza wartości 100 kg żyta, z zastrzeżeniem że przelicznik ten odnosi się do 1 ha uprawy, to dochodzenie odpowiedzialności za powstałą szkodę staje się bezprzedmiotowe. Tego typu założenie wyłączenia odpowiedzialności jest niewątpliwie związane z kosztami towarzyszącymi przy szacowaniu szkód, jak koszt dojazdu, czas pracy szacującego, które byłyby niewspółmiernie wysokie w odniesieniu do wartości przysługującego odszkodowania. Dodatkowo szkody wartości nie przekraczającej 100 kg żyta w przeliczeniu na 1 ha uprawy określić można jako gospodarczo znośne (Flis 2009a). Kolejnym elementem wyłączenia odpowiedzialności są aspekty związane z samym postępowaniem poszkodowanego. Ustawodawca przewidział brak podstaw przejęcia odpowiedzialności w przypadku, gdy poszkodowany zebrał uprawę, lecz płody przechowuje w stertach, stogach bądź kopcach usytuowanych w bezpośrednim sąsiedztwie lasu. Taki sposób postępowania poszkodowanego sprawia, że płody te są z reguły narażone na żerowanie dzikich zwierząt, których typowym biotopem są kompleksy leśne. Ostatnim, a zarazem budzącym najwięcej kontrowersji, elementem wyłączenia odpowiedzialności jest zapis mówiący, że w przypadku szkód w uprawach założonych z rażącym naruszeniem zasad agrotechnicznych brak jest jakichkolwiek podstaw do przejęcia za nie odpowiedzialności. Zapis ten również wprost odnosi się do postępowania poszkodowanego, co wynika z tego, że posiadacz uprawy, niezależnie od gatunku rośliny, jak również jej położenia, powinien dołożyć wszelkich starań, aby z uprawy tej uzyskać możliwie największy plon. To zaś jest uwarunkowane postępowaniem wynikającym z dobrej praktyki rolniczej, a tym samym przestrzeganiem podstawowych zasad agrotechnicznych związanych z technologią uprawy danej rośliny. Wyłączenie odpowiedzialności w uprawach ziemniaków Pomimo tego, że w ostatnich latach areał uprawy ziemniaków sukcesywnie się zmniejsza (Chotkowski, Rembeza 2006; Chotkowski 2008; GUS 2009), polowe uprawy tej rośliny cały czas są preferowane przez dziki, a wskaźniki preferencji wskazują, że pod względem atrakcyjności żerowej ziemniaki ustępują tylko kukurydzy (Flis 2009b, 2010). Sama procedura szacowania szkód, jak również wyłączenia odpowiedzialności w uprawach ziemniaków odbywają się na zasadach ogólnych, przy czym w niektórych

4 4 Ziemniak Polski 2011 nr 1 przypadkach specyfika zarówno technologii uprawy, plonowania, jak i działań profilaktycznych wymaga traktowania zapisów ustawowych w tym zakresie w sposób specyficzny (Flis 2007, 2008ab). W praktyce likwidacji szkód wyrządzonych przez zwierzynę odmowy przejęcia odpowiedzialności w uprawach ziemniaków zlokalizowanych na gruntach stanowiących deputaty w praktyce nie występują, zaś z tytułu nieterminowego zbioru uszkodzonej uprawy występują sporadycznie. W skali kraju ostateczny termin zbioru ziemniaków nie jest zbyt zróżnicowany, z reguły jest to 31 października. Stąd, jeśli szkody w uprawach wystąpią po 14 dniach, licząc od tej daty, nie ma podstaw do przejęcia za nie odpowiedzialności właściwego organu. W przypadku wyłączenia odpowiedzialności wynikającego z zapisu ustawowego dotyczącego wyrażenia zgody na działania profilaktyczne w zakresie ograniczenia szkód wątpliwości wynikają wyłącznie z jednego faktu. Mianowicie, dzierżawca lub zarządca obwodu łowieckiego może zwrócić się do rolnika o wyrażenie zgody na budowę urządzenia łowieckiego, mającego ograniczyć szkody, w postaci ambony łowieckiej. Z reguły świadomość społeczna rolników w tym zakresie jest nieco ograniczona i zgoda taka nie jest udzielana, co z kolei wynika z oceny sytuacji wyłącznie poprzez pryzmat chęci polowań, a nie ochrony uprawy. Należy jednak podnieść, że rozumowanie takie jest z gruntu błędne, gdyż obecność myśliwych w bezpośrednim sąsiedztwie uprawy narażonej na uszkodzenie przyczynia się do wypłaszania zwierząt, zaś sam fakt oddania strzału, skutkującego pozyskaniem jednego dzika lub brakiem pozyskania, skutecznie wypłasza zwierzęta czasami na kilka lub kilkanaście dni, co niewątpliwie przyczynia się do ograniczania wyrządzanych szkód. Szkody w uprawach ziemniaków nieprzekraczające wartości 100 kg żyta w przeliczeniu na 1 ha uprawy są z reguły rzadko zgłaszane, a przypadku gdy szacujący określi wielkość zniszczeń, plonowania i ceny rynkowej płodu rolnego z uwzględnieniem klas jakości, sytuacje te nie budzą wątpliwości. Zastrzeżenia natomiast budzi fakt, że wartość szkody w ujęciu ceny żyta odnosi się do 1 ha uprawy, co w przypadku zróżnicowanej wielkości zniszczonych upraw położonych w bezpośrednim sąsiedztwie sprawia, że za podobną szkodę w ujęciu powierzchni zredukowanej na jednej uprawie odszkodowanie przysługuje, a na innej, o większym areale już nie. Wyłączenia odpowiedzialności odnoszą się również do szkód wyrządzonych w tym wypadku w płodach rolnych zmagazynowanych w stertach, stogach i kopcach usytuowanych w bezpośrednim sąsiedztwie lasu. W przypadku upraw ziemniaków zapis ten odnosi się stricte do kopców i w praktyce likwidacji szkód nie budzi on zastrzeżeń. Wynika to z faktu, że kopce z reguły są lokalizowane w obrębie gospodarstw lub w ich pobliżu i szkody w nich występują sporadycznie. W uprawach ziemniaków najwięcej kontrowersji związanych z wyłączeniem odpowiedzialności budzi ustawowy zapis dotyczący odmowy przejęcia odpowiedzialności za szkody powstałe w uprawach założonych z rażącym naruszeniem zasad agrotechnicznych. Przepis ten odnosi się do wszelkich zagadnień związanych z technologią uprawy tej rośliny. W przypadku ziemniaków ma on szczególne znaczenie, co wynika z wielu trudności związanych ze zwalczaniem chorób i szkodników w tych uprawach. Zachwaszczenie plantacji ziemniaków wpływa w sposób bezpośredni zarówno na wielkość, jak i jakość plonu nie tylko w uprawach konwencjonalnych, ale i integrowanych (Jabłoński 1997, Sawicka i in. 2006). Obniżka plonu następuje również w wyniku ograniczenia bądź zaniechania ochrony chemicznej przed stonką ziemniaczaną, zarazą ziemniaka, mątwikami i innymi patogenami, na oddziaływanie których narażone są uprawy ziemniaków niezależnie od kierunku użytkowania. Z kolei wielkość tej obniżki jest uzależniona od fazy rozwojowej roślin, w jakiej dany patogen występuje, jak również stopnia nasilenia oddziaływania i podejmowanych zabiegów ochrony plantacji (Jabłoński 1997, Kapsa 2008, Pawińska 2008, Gugała i in. 2009). Przy ocenie wymienionych zagadnień należy uwzględnić jakość materiału sadzeniakowego, parametry związane z technologią sadzenia, zabiegi pielęgnacyjne i profilaktyczne w zakresie zwalczania chwastów, profilaktykę przeciwko zarazie ziemniaka, jak

5 Ziemniak Polski 2011 nr 1 5 również zabiegi zwalczania stonki ziemniaczanej. Jeśli stan faktyczny wskazuje, że zabiegi agrotechniczne były wykonywane nieterminowo lub poszkodowany w ogóle ich nie wykonywał, ewentualnie nie przyniosły one oczekiwanego rezultatu, a jakość uprawy jest z reguły bardzo słaba, co przekłada się bezpośrednio na plonowanie lub zbiór z przyczyn ekonomicznych jest nieuzasadniony, elementy te są podstawą od odnowy przejęcia odpowiedzialności za powstałe szkody. Ze względu na obszerność informacji związanych z określeniem minimalnych parametrów plantacji ziemniaków, przy których można wnioskować o rażącym naruszeniu zasad agrotechnicznych, zagadnienia te zostaną szczegółowo opisane w drugiej części artykułu, który ukaże się w kolejnym numerze Ziemniaka Polskiego. Konkluzja Problematyka przejęcia odpowiedzialności za szkody łowieckie, mimo że jest uregulowana prawnie, niejednokrotnie budzi wątpliwości. Z jednej strony poszkodowany jest zainteresowany uzyskaniem jak największej kwoty odszkodowania, z drugiej organ odpowiedzialny stara się tę kwotę minimalizować. W związku z tym ustawodawca jednoznacznie, w sposób taksatywny, określił przypadki, po zaistnieniu których poszkodowanemu odszkodowanie nie przysługuje. Na sześć wyczerpująco opisanych przypadków cztery dotyczą kwestii tzw. kwalifikowanej winy poszkodowanego, która zwalnia od odpowiedzialności za szkodę. Jednak udowodnienie tej winy spoczywa na dzierżawcy lub zarządcy obwodu łowieckiego, albo innym organie ustawowo odpowiedzialnym za szkodę. Jeśli wymienione organy tej kwalifikowanej winy nie udowodnią, wówczas zobowiązane są do przejęcia odpowiedzialności za powstałe szkody. Literatura 1. Chotkowski J., Rembeza J Tendencje zmian na rynku ziemniaków w Polsce. [W:] Produkcja ziemniaków. Pr. zbior. pod red. J. Chotkowskiego. Wyd. Wieś Jutra Warszawa: 7-15; 2. Chotkowski J Tendencje rynkowe i marketing w produkcji ziemniaków. [W:] Technologia produkcji ziemniaków. Pr. zbior. pod red. J. Chotkowskiego. Wyd. Wieś Jutra Warszawa: 7-15; 3. Flis M Szkody w ziemniakach. Łowiec Polski 9: 50-53; 4. Flis M. 2008a. Odpowiedzialność za szkody wyrządzane przez dzikie zwierzęta w uprawach ziemniaków. Ziemn. Pol. 3: ; 5. Flis M. 2008b. Procedura szacowania szkód wyrządzonych przez zwierzęta w uprawach rolniczych. Biul. IHAR 248: ; 6. Flis M. 2009a. Szkody w uprawach rolniczych w świetle szkodliwego oddziaływania rolnictwa na ekosystemy. Biotop. Zagrożenia biotopów leśnych. Uniw. Opolski Opole: ; 7. Flis M. 2009b. Wielkość szkód wyrządzanych przez dziki w uprawach rolniczych w obwodzie łowieckim polnym w latach i Biul. IHAR 254: ; 8. Flis M Zmienność wielkości szkód wyrządzanych przez dziki w zróżnicowanych strukturach agrocenoz. Biul. IHAR (w druku); 9. Gugała M., Zarzecka K., Baranowska A Wpływ insektycydów na plon bulw ziemniaka i jego strukturę. Biul. IHAR 251: ; 10. Jabłoński K Sadzenie, pielęgnacja i ochrona ziemniaków. Fundacja Rozwój SGGW Warszawa: 77-98; 11. Pawińska M Ochrona plantacji przed szkodnikami. [W:] Technologia produkcji ziemniaków. Wyd. Wieś Jutra Warszawa: 75-88; 12. Radecki W Prawo łowieckie. Komentarz. Wyd. II zaktual. Wyd. Difin Warszawa: ; 13. Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich GUS Warszawa: ; 14. Sawicka B., Barbaś P., Kuś J Wpływ zachwaszczenia łanu na plon ogólny i handlowy bulw ziemniaka w warunkach ekologicznego i integrowanego systemu produkcji. Pam. Puł. 142: ; 15. Ustawa z dnia 13 października 1995 roku Prawo łowieckie (Dz. U )