wymagania prawne i komentarze praktyczne

Transkrypt

1 PROMOTOR 6/2013 TEMAT NUMERU WOJCIECH PODEMSKI ekspert BHP (cert. CIOP PIB 32/2013), właściciel Systemax Training&Consulting Szkolenia BHP wymagania prawne i komentarze praktyczne Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie praktycznego zastosowania wymogów prawnych do organizacji efektywnych i skutecznych szkoleń BHP. Wlatach 2010 i 2011 tylko 4% wypadków miało swoje źródło w zagadnieniach technicznych. Aż 96% było spowodowanych niewłaściwym zachowaniem pracowników i wadliwą organizacją pracy. Ta ostatnia wynika często z braków kompetencyjnych kadry inżynieryjno-technicznej i kierowniczej. Można zatem stwierdzić, że szkolenia w BHP są jednym z fundamentalnych działań, które powinny wpływać na kształtowanie świadomości, wiedzy i postaw pracowniczych. Przepisy prawne w Polsce są realizacją między innymi postanowień Dyrektywy Rady z dnia 12 czerwca 1989 r. o wprowadzaniu środków w celu zwiększenia bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy 89/391/EWG (Dz. U. UE L 183 z , str. 1 z późn. zm.). Zasadnicze akty prawne regulujące kwestie szkoleń BHP to przepisy działu X, rozdział VIII Kodeksu Pracy [1] oraz Rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. art Kodeksu Pracy w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. z 2004 r. nr 180, poz ze zmianami). Mimo tych regulacji proporcje udziału zachowań pracowników i wadliwej organizacji pracy do innych przyczyn pozostają na bardzo wysokim poziomie. Z pewnością wynika to ze współczesnego stanu techniki i konstrukcji (w większości) bezpiecznych maszyn oraz obiektów budowlanych. Na organizację pracy i postawy pracowników istotny wpływ mają szkolenia BHP. Zbyt często ich znaczenie jest lekceważone. Zamiast być wykorzystywane do poznania predyspozycji i umiejętności pracowników, a także jako okazja do uzupełnienia wiedzy i kształtowania pożądanych postaw, traktowane są jako uciążliwa formalność. Jeżeli pracownik nie potrafi wykonywać swojej pracy w sposób bezpieczny, należy wówczas przyjąć, że nie potrafi wykonać jej wcale. Jeżeli przełożony nie potrafi zorganizować bezpiecznej pracy swoim podwładnym, to nie nadaje się na stanowisko kierownicze. Jeżeli inżynier w swoich projektach i konstrukcjach ignoruje względy bezpieczeństwa, to nie nadaje się do wykonywania tego zawodu. Wymagania kodeksu pracy Poniższe wymagania prawne stanowią cytaty z przywołanych aktów prawnych. 6

2 TEMAT NUMERU PROMOTOR 6/2013 Art Nie wolno dopuścić pracownika do pracy, do której wykonywania nie posiada on wymaganych kwalifikacji lub potrzebnych umiejętności, a także dostatecznej znajomości przepisów oraz zasad bezpieczeństwa Zakaz ma charakter kategoryczny, wymaga się zatem, aby osoba dopuszczająca pracownika do pracy upewniła się, jaki jest rzeczywisty zakres jego kompetencji. Składają się na nie kwalifikacje, umiejętności i wiedza. Sprawdzenia kwalifikacji pracownika dokonuje się na podstawie dokumentów dotyczących wykształcenia, ukończonych kursów i zdanych egzaminów. Przykładowymi mogą być kwalifikacje kierowcy, operatora ciężkiego sprzętu budowlanego czy też uprawnienia energetyczne. Do sprawdzenia znajomości przepisów i zasad BHP mogą służyć różne formy sprawdzania wiedzy stosowane w oświacie, takie jak np. testy i inne formy egzaminów pisemnych lub egzaminy ustne. Na podstawie ustalonych kryteriów można stwierdzić, czy pracownik posiadł dostateczną znajomość przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Obowiązek ten ma niewątpliwy związek z wymaganiami art. 211 kodeksu pracy, w którym oczekuje się od pracownika znajomości przepisów i zasad BHP. Najtrudniejsze w praktyce do zrealizowania jest przekonanie się, czy pracownik potrafi wykonywać swoją pracę. Trudność polega tu zarówno na określeniu kryteriów, jak i samym procesie weryfikacji umiejętności pracownika. Można zastosować w tym celu np. matryce kompetencyjne, określające zakres umiejętności pracownika w odniesieniu do czynności lub zadań wchodzących w skład zakresu obowiązków na jego stanowisku pracy. Do nich też należy przypisać wymagane środki bezpieczeństwa oraz wymagany czas ich wykonania i/lub oczekiwane efekty pracy. Następnie, w drodze obserwacji przez przełożonego lub inną kompetentną osobę, oceniana jest praca i jej efekty w ustalonym czasie. Dla pracowników nowo zatrudnionych naturalnym okresem sprawdzenia jest okres próbny. Art Pracodawca jest obowiązany zapewnić przeszkolenie pracownika w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przed dopuszczeniem go do pracy oraz prowadzenie okresowych szkoleń w tym zakresie. Szkolenie pracownika przed dopuszczeniem do pracy nie jest wymagane w przypadku podjęcia przez niego pracy na tym samym stanowisku pracy, które zajmował u danego pracodawcy bezpośrednio przed nawiązaniem z tym pracodawcą kolejnej umowy o pracę. Szkolenia BHP prowadzone są zatem przed dopuszczeniem pracownika do pracy, a także w trakcie jej trwania okresowo. Jeżeli pracownik wykonywał już pracę, do której został dopuszczony po przeszkoleniu w zakresie BHP, to kolejne szkolenie nie jest wymagane. Przykładowo sytuacja taka występuje po zakończeniu biegu umowy o pracę na okres próbny i rozpoczęciu umowy na czas określony, nieokreślony lub na czas wykonywania określonej pracy. Jeżeli jednak faktyczny zakres czynności pracownika zmienia się, powodując występowanie nowych zagrożeń, wówczas szkolenie staje się wymagane, mimo zachowania nazwy stanowiska (temat ten doprecyzowuje rozporządzenie w sprawie szkoleń BHP, przywołane w dalszej treści artykułu). Art Pracodawca oraz osoba kierująca pracownikami są obowiązani znać, w zakresie niezbędnym do wykonywania ciążących na nich obowiązków, przepisy o ochronie pracy, w tym przepisy oraz zasady bezpieczeństwa Art Pracodawca jest obowiązany odbyć szkolenie w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie niezbędnym do wykonywania ciążących na nim obowiązków. Szkolenie to powinno być okresowo powtarzane. Od pracodawcy wymaga się, aby znał zarówno przepisy o ochronie pracy w tym przepisy oraz zasady bezpieczeństwa i higieny pracy jak i odbywał odpowiednie szkolenia. Obowiązki pracodawcy określane są praktycznie w każdym z 12 działów kodeksu pracy (ogółem jest ich 15). O podstawowych obowiązkach pracodawcy informują art.: 94, 207, , 208, 209 1, 209 2, kodeksu pracy. Art Pracodawca, na którego terenie wykonują prace pracownicy zatrudnieni przez różnych pracodawców, jest obowiązany dostarczać tym pracodawcom, w celu przekazania pracownikom, informacje, o których mowa w art Zakres informacji, które pracodawcagospodarz powinien przekazać pracodawcom-gościom, którzy będą mieli możliwość przekazania ich swoim pracownikom, obejmuje: zagrożenia dla zdrowia i życia występujące w zakładzie pracy, na poszczególnych stanowiskach pracy i przy wykonywanych pracach, w tym zasady postępowania w przypadku awarii i innych sytuacji zagrażających zdrowiu i życiu pracowników, działania ochronne i zapobiegawcze podjęte w celu wyeliminowania lub ograniczenia zagrożeń, o których mowa w punkcie 1, pracownikach wyznaczonych do: udzielania pierwszej pomocy, wykonywania działań w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników. Informacja o pracownikach, o których mowa w punkcie 3, obejmuje: imię i nazwisko, miejsce wykonywania pracy, numer telefonu służbowego lub innego środka komunikacji elektronicznej. Praktycznym jest udostępnienie powyższej informacji na tablicach informacyjnych w miejscach, w których znajdują się instrukcje przeciwpożarowe i apteczki pierwszej pomocy. Art Szkolenia BHP odbywają się w czasie pracy i na koszt pracodawcy. Przepis ten realizuje postanowienia art. 12 Dyrektywy Rady z dnia 12 czerwca 1989 r. o wprowadzaniu środków w celu zwiększenia bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy 89/391/EWG (Dz. U. UE L 183 z , str. 1 z późn. zm.). Zdarzyć się może konieczność zorganizowania szkolenia w czasie wolnym od pracy. Wówczas pracownikowi przysługuje dodatkowe wynagrodzenie lub rekompensata w postaci czasu wolnego (tak jak np. za godziny nadliczbowe lub pracę w dniu wolnym). Konsekwencją tego wymagania jest wliczanie czasu udziału pracownika w szkoleniu do czasu pracy oraz zachowania prawa do pełnego wynagrodzenia za ten czas (nie jest to postojowe ). 7

3 PROMOTOR 6/2013 TEMAT NUMERU Art. 211 ust. 1 ( ) W szczególności pracownik jest obowiązany: znać przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, brać udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się wymaganym egzaminom sprawdzającym. Uczestnictwo pracownika w szkoleniach BHP jest obowiązkowe na równi z innymi zobowiązaniami wynikającymi ze stosunku pracy. Na tej zasadzie oczekiwać można nie tylko obecności, ale też aktywności i wykonywania konkretnych ćwiczeń i zadań związanych ze szkoleniem. Art Pracodawca jest obowiązany zaznajamiać pracowników z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczącymi wykonywanych przez nich prac. Zgodnie z 2. pracodawca jest obowiązany wydawać szczegółowe instrukcje i wskazówki dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach pracy. Według 3. pracownik jest obowiązany potwierdzić na piśmie zapoznanie się z przepisami oraz zasadami bezpieczeństwa Regulacje dotyczące instrukcji BHP na stanowiskach pracy zawarto w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz z późn. zm.). W 41 tego przepisu zobowiązano pracodawcę do udostępnienia pracownikom do stałego korzystania aktualnych instrukcji bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczących: stosowanych w zakładzie procesów technologicznych oraz wykonywania prac związanych z zagrożeniami wypadkowymi lub zagrożeniami zdrowia pracowników, obsługi maszyn i innych urządzeń technicznych, postępowania z materiałami szkodliwymi dla zdrowia i niebezpiecznymi, udzielania pierwszej pomocy. Instrukcje BHP powinny być zrozumiałe dla pracowników. W zakresie merytorycznym, powinny wskazywać czynności, które należy wykonać przed rozpoczęciem pracy, zasady i sposoby bezpiecznego wykonywania pracy, czynności do wykonania po jej zakończeniu oraz zasady postępowania w sytuacjach awaryjnych, stwarzających zagrożenie dla życia lub zdrowia pracowników. Instrukcje BHP stanowią naturalny materiał dydaktyczny w czasie szkoleń BHP, a pracownicy na piśmie potwierdzają zapoznanie się z ich treścią. Art Minister właściwy do spraw pracy określi w drodze rozporządzenia, szczegółowe zasady szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, zakres tego szkolenia, wymagania dotyczące treści i realizacji programów szkolenia, sposób dokumentowania szkolenia oraz przypadki, w których pracodawcy lub pracownicy mogą być zwolnieni z określonych rodzajów szkolenia. Szczegółowe zasady planowania, prowadzenia i dokumentowania szkoleń BHP zostały ustalone w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki i Pracy z 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U r. nr 180, poz ze zm.). Wymagania rozporządzenia w sprawie szkolenia BHP Zgodnie z 1. rozporządzenia (Dz. U r. nr 180, poz. 1860, zmiany: Dz. U r. nr116, poz. 972; Dz. U r. nr 196, poz. 1420) określa ono: szczegółowe zasady szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, zwanego dalej szkoleniem ; zakres szkolenia; wymagania dotyczące treści i realizacji programów szkolenia; sposób dokumentowania szkolenia; przypadki, w których pracodawcy lub pracownicy mogą być zwolnieni z określonych rodzajów szkolenia. Rozporządzenie stanowi ramy dla zaplanowania, realizacji i udokumentowania obowiązkowych szkoleń BHP. Mimo takich aspiracji przepis nie reguluje wszystkich kwestii dotyczących szkolenia, pozostawiając niedosyt informacyjny np. w zakresie czasu trwania instruktażu stanowiskowego przy krótkotrwałych fizycznych pracach pomocniczych (trwających krócej niż 8 godzin, czyli krócej niż minimalny wymiar instruktażu) rozbieżności między minimalnym czasem trwania kursu a minimalnym czasem trwania szkolenia dla pracowników administracyjno-biurowych i innych niż wymienieni w 14 ust.1-4, w kwestii adekwatności i dostępności zapisów w karcie szkolenia wstępnego, czy też wymagań dla samokształcenia kierowanego. Z jednej strony tworzy to ograniczenie dla pracodawców, a z drugiej pozostawia dowolność interpretacyjną organom kontrolnym. Może to mieć dotkliwe, w tym finansowe, konsekwencje dla pracodawców. Ważne zatem jest szczególnie uważne przestudiowanie tego przepisu i dostosowanie szkoleń BHP do jego wymogów. 1a. Dotyczy wyjaśnienia terminologii związanej przede wszystkim z formami szkolenia oraz z prowadzącymi działalność szkoleniową terminologia ta związana jest zarówno z podmiotami jak i czynnościami związanymi z przygotowaniem dydaktycznego szkolących. W kolejnych nowelizacjach rozporządzenia doprecyzowano te zagadnienia w tym zakresie. Szkolenia mogą być prowadzone przez szkoły, placówki kształcenia, stowarzyszenia, osoby prawne i fizyczne o ile zgłosiły one taką działalność. W zakresie kompetencji szkolących wymaga się przede wszystkim przygotowania merytorycznego i dydaktycznego w tym celu wymagane jest ukończenie stosownego kursu lub szkolenia. Rodzaje szkoleń i przewidziane dla nich formy zawarto w tabeli 1. (gdzie x oznacza, że forma nie jest adekwatna do rodzaju szkolenia) Pracodawca zapewnia pracownikowi odbycie odpowiedniego do rodzaju wykonywanej pracy szkolenia, w tym przekazanie mu informacji i instrukcji dotyczących zajmowanego stanowiska pracy lub wykonywanej pracy W razie wykonywania pracy na terenie zakładu pracy pracodawcy przez pracownika innego pracodawcy pracodawca zapewnia poinformowanie tego pracownika o zagrożeniach dla bezpieczeństwa i zdrowia podczas pracy na tym terenie. Uzyskanie tych informacji pracownik potwierdza podpisem. Zagadnienia tu ujęte omówiono już wcześniej jako komentarz do obowiązków pracodawcy, w tym wynikających z art i 208 kodeksu pracy. Istotne jest także zobowiązanie do potwierdzania informacji uzyskanych w czasie szkolenia BHP na piśmie. 3. Szkolenie zapewnia uczestnikom: zaznajomienie się z czynnikami 8

4 TEMAT NUMERU PROMOTOR 6/2013 środowiska pracy mogącymi powodować zagrożenia dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników podczas pracy oraz z odpowiednimi środkami i działaniami zapobiegawczymi; poznanie przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie niezbędnym do wykonywania pracy w zakładzie pracy i na określonym stanowisku pracy, a także związanych z pracą obowiązków i odpowiedzialności w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy; nabycie umiejętności wykonywania pracy w sposób bezpieczny dla siebie i innych osób, postępowania w sytuacjach awaryjnych oraz udzielenia pomocy osobie, która uległa wypadkowi. Zasadniczy trzon szkolenia stanowią informacje podane w 3 rozporządzenia. Zakres informacji obecny w każdym rodzaju szkolenia jest doprecyzowany, uszczegółowiony w programach ramowych, stanowiących załącznik nr 1 do rozporządzenia Szkolenie może być organizowane i prowadzone przez pracodawców lub, na ich zlecenie, przez jednostki organizacyjne prowadzące działalność szkoleniową w dziedzinie bezpieczeństwa Szkolenie osób będących pracodawcami, pracowników służby BHP oraz instruktorów i wykładowców tematyki bezpieczeństwa i higieny pracy prowadzą jednostki organizacyjne, o których mowa w ust. 1. Pracodawcy mogą organizować szkolenia sami lub zlecać je na zewnątrz. Szkolenia dla służb BHP, pracodawców oraz instruktorów i wykładowców tematyki bezpieczeństwa i higieny pracy mogą jednak prowadzić wyłącznie profesjonalne jednostki zewnętrzne. W programie ramowym dla pracowników na stanowiskach kierowniczych jest przewidziany moduł przygotowujący do szkolenia przez nich pracowników w zakresie instruktażu stanowiskowego. Jeżeli jednak mieliby oni prowadzić takie szkolenia u swojego pracodawcy, to szkolenie ich jako kierowników powinna także przeprowadzić jednostka zewnętrzna. 5. Pracodawca organizujący i prowadzący szkolenie oraz jednostka organizacyjna prowadząca działalność szkoleniową w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, zwani dalej organizatorami szkolenia, zapewniają: programy poszczególnych rodzajów szkolenia opracowane dla określonych grup stanowisk; 1. programy szkolenia instruktorów w zakresie metod prowadzenia instruktażu w przypadku prowadzenia takiego szkolenia; 2. wykładowców i instruktorów posiadających zasób wiedzy, doświadczenie zawodowe i przygotowanie dydaktyczne zapewniające właściwą realizację programów szkolenia; 3. odpowiednie warunki lokalowe do prowadzenia działalności szkoleniowej; 4. wyposażenie dydaktyczne niezbędne do właściwej realizacji programów szkolenia; 5. właściwy przebieg szkolenia oraz prowadzenie dokumentacji w postaci programów szkolenia, dzienników zajęć, protokołów przebiegu egzaminów i rejestru wydanych zaświadczeń. Organizator szkolenia jest zobowiązany do zapewnienia fachowej kadry szkoleniowej i prowadzenia stosownej dokumentacji. Jej rodzaj określa rozporządzenie. Zakres informacji zawartej w karcie instruktażu ogólnego oraz zaświadczeniu ze szkolenia okresowego jest podany w załączniku 2 i 3 do rozporządzenia (odpowiednio). Zakres programów szczegółowych jest w dużym stopniu zdeterminowany programami ramowymi, podanymi w załączniku 1 do rozporządzenia. Nie określono natomiast formy ani treści: dzienników zajęć, protokołów przebiegu egzaminów i rejestru wydanych zaświadczeń. Nie zwalnia to jednak organizatora szkolenia ze skrupulatności w prowadzeniu tej dokumentacji. Szczególną uwagę należy zwrócić na przygotowanie wykładowców i instruktorów. Od nich przecież w największym stopniu zależy proces i efekt szkolenia. Warto, aby doświadczenie zawodowe, przygotowanie i doświadczenie dydaktyczne były udokumentowane. Kompetencje komunikacyjne to nie tylko umiejętność przekazu informacji, ale także słuchania, analizowania i syntezy. Umożliwią one skuteczną wymianę informacji pomiędzy szkolącym i szkolonymi oraz zaangażowanie w proces poszukiwania reklama 9

5 PROMOTOR 6/2013 TEMAT NUMERU i określania rozwiązań zagadnień, który znacznie poprawi ich przyswojenie i zapamiętanie. Umiejętność organizowania i kierowania pracą grupy, a także nastawienie do szkolenia, wpłyną zarówno na atrakcyjność szkolenia, jak i na ukierunkowane zaangażowanie uczestników. Od profesjonalisty można także oczekiwać praktycznej znajomości konkretnych metod aktywizujących i umiejętności ich zastosowania w czasie szkolenia. Częściową informacją zwrotną mogą być w tym zakresie ankiety, w których uczestnicy oceniają prowadzących. 6. Szkolenie jest prowadzone jako szkolenie wstępne i szkolenie okresowe. Wstępne szkolenia mają zasadniczo na celu wprowadzenie do pracy nowego pracownika, a okresowe aktualizację i uzupełnienie wiedzy zatrudnionych Programy szkolenia wstępnego oraz szkolenia okresowego, określające szczegółową tematykę, formy realizacji i czas trwania szkolenia, dla poszczególnych grup stanowisk opracowuje pracodawca lub w porozumieniu z pracodawcą jednostka organizacyjna prowadząca działalność szkoleniową w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, na podstawie ramowych programów szkolenia Programy szkolenia powinny być dostosowane do rodzajów i warunków prac wykonywanych przez uczestników szkolenia, a ich realizacja powinna zapewnić spełnienie wymagań określonych w Programy szkolenia, na podstawie których były prowadzone aktualne szkolenia pracowników, powinny być przechowywane przez pracodawców Ramowe programy szkolenia są określone w załączniku nr 1 do rozporządzenia. Do opracowania programów przydatne będą informacje zawarte w dokumentacji technicznej maszyn, ocenie ryzyka zawodowego, rejestrach pomiarów czynników szkodliwych, rejestrach wypadków i chorób zawodowych, regulaminach, procedurach postępowania w sytuacjach normalnych i awaryjnych instrukcjach bezpiecznej pracy, tabelach przydziału odzieży roboczej, obuwia i środków ochrony indywidualnej, a także ustalone zasady poruszania się po terenie zakładu pracy i ewakuacji. Bardzo przydatne są wszelkiego rodzaju wizualizacje, zdjęcia i krótkie filmy pozwalające zilustrować omawiane zagadnienia. Profesjonalna firma szkoleniowa potrafi dobrze opracować zarówno program szkolenia, jak i materiały dydaktyczne. Należy jednak pamiętać o tym, że nie zna ona wszystkich szczegółów funkcjonowania zakładu pracy, a przekaz w czasie szkolenia w dużym stopniu będzie zależał od tego, jakie informacje zamawiający udostępni. Programy ramowe zawierają podział na poszczególne tematy oraz czasy ich trwania. Wykorzystując te informacje, należy kierować się przede wszystkim dostosowaniem programu do rodzajów i warunków prac wykonywanych przez uczestników szkolenia i zapewniać realizację celów szkolenia określonych w 3 rozporządzenia. Pewnych problemów przysparza czasem wybór programu ramowego dla pracowników zatrudnionych na stanowiskach innych niż wymienione w 14 ust Należy się w takim wypadku kierować przede wszystkim charakterem pracy szkolonych i rodzajami występujących na ich stanowiskach zagrożeń. Pamiętać należy, że wymiar czasowy szkoleń, podany w programach ramowych, jest wymiarem minimalnym. Jeżeli tak wynika z charakteru pracy, to szkolenie może (i powinno) trwać tak długo, aż zagadnienia nim objęte zostaną zrealizowane. 8. Szkolenie wstępne jest przeprowadzane w formie instruktażu według programów opracowanych dla poszczególnych grup stanowisk i obejmuje: 1. szkolenie wstępne ogólne, zwane dalej instruktażem ogólnym ; 2. szkolenie wstępne na stanowisku pracy, zwane dalej instruktażem stanowiskowym. Program ramowy instruktażu ogólnego jest jednakowy dla wszystkich stanowisk. Wydaje się oczywiste, że np. sekretarka, kierownik produkcji, spawacz i magazynier wymagają omówienia innych kwestii, zatem wymagają odrębnych programów szczegółowych. Grupowanie stanowisk w tych programach jest możliwe, jeżeli charakter pracy jest podobny i występują podobne zagrożenia. Podobnie jest w przypadku programów instruktażu stanowiskowego Instruktaż ogólny powinien zapewnić uczestnikom szkolenia zapoznanie się z podstawowymi przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy zawartymi w Kodeksie pracy, w układach zbiorowych pracy lub w regulaminach pracy, z przepisami oraz zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązującymi w danym zakładzie pracy, a także z zasadami udzielania pierwszej pomocy w razie wypadku Instruktaż stanowiskowy powinien zapewnić uczestnikom szkolenia zapoznanie się z czynnikami środowiska pracy występującymi na ich stanowiskach pracy i ryzykiem zawodowym związanym z wykonywaną pracą, sposobami ochrony przed zagrożeniami, jakie mogą powodować te czynniki, oraz metodami bezpiecznego wykonywania pracy na tych stanowiskach. Instruktaż ogólny ma na celu wprowadzenie nowego pracownika do pracy. Jest przeprowadzany tylko jednorazowo w pierwszym dniu pracy. Instruktaż na stanowisku pracy ma różny przebieg dla różnych grup pracowniczych. Pracownicy na stanowiskach administracyjno-biurowych przechodzą tylko 2-godzinne szkolenie informacyjne. Pracownicy na stanowiskach robotniczych przechodzą 8-godzinne szkolenie, w czasie którego poznają praktycznie cały proces pracy. Dla przełożonego i pracodawcy jest to także okazja, aby stwierdzić, czy pracownik ma dostateczne umiejętności by pracę wykonywać w sposób sprawny i bezpieczny. Determinują to predyspozycje i umiejętności pracownika, jego nastawienie (motywacja) do pracy i zdolność ponoszenia odpowiedzialności za swoje działania oraz technologia i organizacja przyjęta w zakładzie pracy. Jeżeli technologia i organizacja pracy są wadliwe, to pracownik nie ma faktycznie sposobności do bezpiecznej realizacji swojej pracy. W tej sytuacji, zgodnie z art. 210 Kodeksu pracy, powinien się od niej powstrzymać, informując o tym swojego przełożonego i zachowując prawo do wynagrodzenia. Pracownik w czasie instruktażu na stanowisku pracy (szczególnie na stanowisku robotniczym) uczy się ją wykonywać w sposób bezpieczny, ale także oducza się odruchów, nawyków i zachowań, które tę pracę utrudniają lub uniemożliwiają bezpieczne jej wy- 10

6 TEMAT NUMERU PROMOTOR 6/2013 konanie. Oduczanie może być trudniejsze i trwać znacznie dłużej niż uczenie, co warto uwzględnić w procesie szkolenia. O dopuszczeniu do samodzielnej pracy (po instruktażu stanowiskowym) decyduje kierownik komórki organizacyjnej przełożony szkolonego. Ponosi on zatem odpowiedzialność za sprawdzenie wiedzy i umiejętności podwładnego. Warto zatem rozważyć, czy rzeczywiście pracownik, tę samodzielną pracę może już podjąć Instruktaż ogólny odbywają, przed dopuszczeniem do wykonywania pracy, nowo zatrudnieni pracownicy, studenci odbywający u pracodawcy praktykę studencką oraz uczniowie szkół zawodowych zatrudnieni w celu praktycznej nauki zawodu Instruktaż ogólny prowadzi pracownik służby bezpieczeństwa i higieny pracy, osoba wykonująca u pracodawcy zadania tej służby albo pracodawca, który sam wykonuje takie zadania, lub pracownik wyznaczony przez pracodawcę posiadający zasób wiedzy i umiejętności zapewniający właściwą realizację programu instruktażu, mający aktualne zaświadczenie o ukończeniu wymaganego szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. Zgodnie z wymogami 1a rozporządzenia, instruktorzy prowadzący szkolenie powinni mieć odpowiednie przygotowanie merytoryczne i dydaktyczne w tym celu wymagane jest ukończenie stosownego kursu lub szkolenia. Tylko w programie ramowym szkolenia okresowego pracodawców, pracowników służb BHP oraz pracowników na stanowiskach kierowniczych zawarto moduł dotyczący organizacji i metod prowadzenia szkoleń BHP, w tym dla pracodawców i pracowników na stanowiskach kierowniczych ograniczono je do instruktażu stanowiskowego. Jeżeli zatem instruktor (nawet tymczasowy ) nie przeszedł szkolenia w zakresie dydaktyki odpowiedniego do rodzaju instruktażu, który ma prowadzić, powinien takie odrębne szkolenie przejść Instruktaż stanowiskowy przeprowadza się przed dopuszczeniem do wykonywania pracy na określonym stanowisku: pracownika zatrudnianego na stanowisku robotniczym oraz innym, na którym występuje narażenie na działanie czynników szkodliwych dla zdrowia, uciążliwych lub niebezpiecznych; pracownika przenoszonego na stanowisko, o którym mowa w pkt 1; ucznia odbywającego praktyczną naukę zawodu oraz studenta odbywającego praktykę studencką Pracownik wykonujący pracę na kilku stanowiskach pracy powinien odbyć instruktaż stanowiskowy na każdym z tych stanowisk W przypadku wprowadzenia na stanowisku, o którym mowa w ust. 1 pkt 1, zmian warunków techniczno-organizacyjnych, w szczególności zmian procesu technologicznego, zmian organizacji stanowisk pracy, wprowadzenia do stosowania substancji o działaniu szkodliwym dla zdrowia albo niebezpiecznym oraz nowych lub zmienianych narzędzi, maszyn i innych urządzeń pracownik zatrudniony na tym stanowisku odbywa instruktaż stanowiskowy przygotowujący go do bezpiecznego wykonywania pracy w zmienionych warunkach. Tematyka i czas trwania instruktażu stanowiskowego powinny być uzależnione od rodzaju i zakresu wprowadzonych na stanowisku zmian Czas trwania instruktażu stanowiskowego powinien być uzależniony od przygotowania zawodowego pracownika, dotychczasowego stażu pracy oraz rodzaju pracy i zagrożeń występujących na stanowisku pracy, na którym pracownik ma być zatrudniony Instruktaż stanowiskowy przeprowadza wyznaczona przez pracodawcę osoba kierująca pracownikami lub pracodawca, jeżeli osoby te posiadają odpowiednie kwalifikacje i doświadczenie zawodowe oraz są przeszkolone w zakresie metod prowadzenia instruktażu stanowiskowego Instruktaż stanowiskowy kończy się sprawdzianem wiedzy i umiejętności z zakresu wykonywania pracy zgodnie z przepisami oraz zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy, stanowiącym podstawę dopuszczenia pracownika do wykonywania pracy na określonym stanowisku. Analiza czasu trwania poszczególnych etapów szkolenia na stanowisku robotniczym, zawarta w programie ramowym, pozwala zauważyć, że aż 50% czasu to praca szkolonego pod okiem instruktora. Po zapoznaniu się i przećwiczeniu czynności roboczych pracownik nabiera wprawy przed końcową oceną i podjęciem przez przełożonego decyzji o dopuszczeniu do samodzielnej pracy. Jeżeli zakres czynności jest bardziej skomplikowany i polega np. na obsłudze złożonej linii produkcyjnej lub działaniach związanych z konserwacją maszyn czy też utrzymaniu ruchu, warto podzielić instruktaż na etapy i zaliczać każdy z nich. Umożliwi to dopuszczenie do samodzielnej pracy w zaliczonych częściach Odbycie instruktażu ogólnego oraz instruktażu stanowiskowego pracownik potwierdza na piśmie w karcie szkolenia wstępnego, która jest przechowywana w aktach osobowych pracownika Wzór karty szkolenia wstępnego jest określony w załączniku nr 2 do rozporządzenia. Karta szkolenia wstępnego zawiera miejsca na potwierdzenie przez szkolonego, instruktorów i przełożonego, dotyczące dopuszczenia pracownika do samodzielnej pracy na zajmowanym stanowisku Pracodawca, który zgodnie z art ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy wykonuje zadania służby bezpieczeństwa i higieny pracy, przed podjęciem wykonywania tych zadań odbywa szkolenie przeprowadzone w formie kursu lub seminarium według programu opracowanego w oparciu o ramowy program określony w części III załącznika nr 1 do rozporządzenia Ze szkolenia, o którym mowa w ust. 1, jest zwolniony pracodawca, który spełnia wymagania kwalifikacyjne dla służby bezpieczeństwa i higieny pracy określone w przepisach dotyczących służby bezpieczeństwa Zgodnie z art kodeksu pracy pracodawca, posiadający ukończone szkolenie niezbędne do wykonywania zadań służby BHP, może sam wykonywać zadania tej służby, jeżeli: 1. zatrudnia do 10 pracowników albo 2. zatrudnia do 20 pracowników i jest zakwalifikowany do grupy działalno- 11

7 PROMOTOR 6/2013 TEMAT NUMERU ści, dla której ustalono nie wyższą niż trzecia kategorię ryzyka w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych Szkolenie okresowe ma na celu aktualizację i ugruntowanie wiedzy i umiejętności w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz zaznajomienie uczestników szkolenia z nowymi rozwiązaniami technicznoorganizacyjnymi w tym zakresie Szkolenie okresowe odbywają: 1. osoby będące pracodawcami oraz inne osoby kierujące pracownikami, w szczególności kierownicy, mistrzowie i brygadziści; 2. pracownicy zatrudnieni na stanowiskach robotniczych; 3. pracownicy inżynieryjno-techniczni, w tym projektanci, konstruktorzy maszyn i innych urządzeń technicznych, technolodzy i organizatorzy produkcji; 4. pracownicy służby bezpieczeństwa i higieny pracy i inne osoby wykonujące zadania tej służby; 5. pracownicy administracyjno-biurowi i inni niewymienieni w pkt. 1-4, których charakter pracy wiąże się z narażeniem na czynniki szkodliwe dla zdrowia, uciążliwe lub niebezpieczne albo z odpowiedzialnością w zakresie bezpieczeństwa Szkolenia okresowe przechodzą praktycznie wszyscy pracownicy. Wynika to ze wskazania zawartego w ust. 2 pkt. 5: oraz inni, których charakter pracy wiąże się odpowiedzialnością w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Każdy pracownik, adekwatnie do zajmowanego stanowiska, taką odpowiedzialność ponosi. Wynika to z art. 207, 211 i 212 Kodeksu pracy. Do pracowników innych należą między innymi lekarze, pielęgniarki, przedstawiciele handlowi pracujący poza terenem firmy, sędziowie, adwokaci, prokuratorzy Szkolenie okresowe pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych przeprowadza się w formie instruktażu, nie rzadziej niż raz na 3 lata, a na stanowiskach, na których są wykonywane prace szczególnie niebezpieczne, nie rzadziej niż raz w roku Szkolenie okresowe osób wymienionych w 14 ust. 2 pkt 1 i 3-5 powinno być przeprowadzane w formie kursu, seminarium lub samokształcenia kierowanego nie rzadziej niż raz na 5 lat, a w przypadku pracowników administracyjno-biurowych nie rzadziej niż raz na 6 lat Pracodawca ustala, po konsultacji z pracownikami lub ich przedstawicielami, częstotliwość i czas trwania szkolenia okresowego pracowników zatrudnionych na określonych stanowiskach, biorąc pod uwagę rodzaj i warunki wykonywania prac na tych stanowiskach Pierwsze szkolenie okresowe osób zatrudnionych na stanowiskach wymienionych w 14 ust. 2 pkt 1 przeprowadza się w okresie do 6 miesięcy od rozpoczęcia pracy na tych stanowiskach, natomiast osób zatrudnionych na stanowiskach wymienionych w 14 ust. 2 pkt 2-5 w okresie do 12 miesięcy od rozpoczęcia pracy na tych stanowiskach Ze szkolenia okresowego, o którym mowa w ust. 4, może być zwolniona osoba, która: przedłoży aktualne zaświadczenie o odbyciu w tym okresie u innego pracodawcy wymaganego szkolenia okresowego; odbyła w tym okresie szkolenie okresowe wymagane dla osoby zatrudnionej na stanowisku należącym do innej grupy stanowisk, jeżeli jego program uwzględnia zakres tematyczny wymagany programem szkolenia okresowego obowiązującego na nowym stanowisku pracy. Istotnym wymogiem, zgodnym z art a Kodeksu pracy, jest konsultowanie częstotliwości i czasu trwania szkolenia okresowego pracowników zatrudnionych na określonych stanowiskach, z uwzględnieniem rodzaju i warunków wykonywania pracy na tych stanowiskach. Okresy szkoleń wskazane w rozporządzeniu są okresami maksymalnymi. Adekwatne do warunków pracy terminy szkoleń okresowych oraz formy ich prowadzenia ustalane są przez pracodawcę i po konsultacji z pracownikami. Praktyczną formą uregulowania tej kwestii jest zarządzenie lub regulamin. Warte rozważenia są szkolenia w formie e-learningu, który jest współczesną metodą realizacji samokształcenia kierowanego. Ważne jest jednak, aby taka forma zapewniała właściwy przebieg procesu nauczania. W szczególności uczestnik e-learningu powinien mieć możliwość konsultacji z osobami spełniającymi wymagania dla wykładowców. Nie mniej ważne od konsultacji merytorycznych jest wsparcie w razie problemów technicznych. Pracownik, który przedłoży aktualne zaświadczenie o odbyciu w tym okresie u innego pracodawcy wymaganego szkolenia okresowego, może być z niego zwolniony. Szkolenie to powinno być jednak adekwatne zarówno do obecnie zajmowanego stanowiska, jak i charakteru pracy oraz występujących na nim zagrożeń Szkolenie, o którym mowa w 13 ust. 1, oraz szkolenie okresowe kończą się egzaminem sprawdzającym przyswojenie przez uczestnika szkolenia wiedzy objętej programem szkolenia oraz umiejętności wykonywania lub organizowania pracy zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczeństwa Egzamin jest przeprowadzany przed komisją powołaną przez organizatora szkolenia Potwierdzeniem ukończenia z wynikiem pozytywnym szkolenia, o którym mowa w 13 ust. 1, oraz szkolenia okresowego jest zaświadczenie wydane przez organizatora szkolenia. Odpis zaświadczenia jest przechowywany w aktach osobowych uczestnika szkolenia Wzór zaświadczenia, o którym mowa w ust. 3, jest określony w załączniku nr 3 do rozporządzenia. Szkolenia pracodawców pełniących obowiązki służby BHP i okresowe kończą się egzaminem sprawdzającym. Nie ma określonej formy tego egzaminu może ją uregulować np. organizator szkolenia. W przypadku szkolenia realizowanego przez jednostkę zewnętrzną nie ma przeszkód, aby w komisji egzaminacyjnej znaleźli się zarówno przedstawiciele organizatora szkolenia, jak i pracodawcy, dla którego jest ono realizowane. Oryginał zaświadczenia o ukończeniu szkolenia otrzymuje szkolony, a odpis przecho- 12

8 TEMAT NUMERU PROMOTOR 6/2013 wuje się w aktach osobowych. Zaświadczenie powinno zawierać treści określone w załączniku nr 3 do rozporządzenia. 17. Ukończenie w okresie, o którym mowa w 15, szkolenia, dokształcania lub doskonalenia zawodowego związanego z nauką zawodu, przyuczeniem do zawodu albo podnoszeniem kwalifikacji zawodowych, uwzględniającego program szkolenia okresowego wymagany dla określonego stanowiska pracy, uważa się za równoznaczne z odbyciem takiego szkolenia. Potwierdzeniem jest w tym przypadku program szkolenia, dokształcania lub doskonalenia zawodowego, który jest zgodny z programem odpowiedniego szkolenia okresowego. 18. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem 1 lipca 2005 r. Przepis był od czasu pierwotnej wersji dwukrotnie nowelizowany. W środowisku zajmującym się profesjonalnie bezpieczeństwem i higieną pracy, ale także wśród pracodawców i przedstawicieli związków zawodowych pracowników pojawiają się jednak coraz częściej opinie o konieczności zasadniczych zmian w celu zapewnienia większej efektywności szkoleń, ich wpływu na kształtowanie postaw i zachowań pracowników. Zmiany powinny także uwzględniać w większym stopniu zastosowanie nowoczesnych technologii i różnorodność sposobów wykonywania pracy. Piśmiennictwo 1. Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U r. nr 21, poz. 94 ze zm.). 2. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U r. nr 180, poz. 1860, zmiany: Dz. U r. nr 116, poz. 972; Dz. U r. nr 196, poz.1420). Rodzaje szkoleń (minimalny czas trwania szkolenia) Wstępne Okresowe Forma Opis Instruktaż ogólny Robotnicze Instruktaż stanowiskowy Admin.-biur. Jako służba BHP Pracodawcy X Osoby kierujące pracownikami Służba BHP Stanowiska inżynieryjno-techniczne Stanowiska administracyjno-biurowe Stanowiska robotnicze Inne (niż wymienione) Kurs zajęcia teoretyczne i praktyczne, umożliwiające uzyskanie, aktualizowanie lub uzupełnianie wiedzy i umiejętności w zakresie BHP; minimalny czas trwania kursu to 15 godzin lekcyjnych x x x x 8 Seminarium umożliwia uzyskanie, aktualizowanie lub uzupełnianie wiedzy i umiejętności w zakresie BHP; minimalny czas trwania kursu to 5 godzin lekcyjnych x x x x 8 Instruktaż umożliwia uzyskanie, aktualizowanie lub uzupełnianie wiedzy i umiejętności dotyczących wykonywania pracy i zachowania się w zakładzie pracy w sposób zgodny z przepisami i zasadami BHP; minimalny czas trwania instruktażu to 2 godziny lekcyjne x x x x x x x x Samokształcenie kierowane umożliwia uzyskanie, aktualizowanie lub uzupełnianie wiedzy i umiejętności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, na podstawie materiałów przekazanych przez organizatora szkolenia, w szczególności przy zastosowaniu poczty, internetu, przy jednoczesnym zapewnieniu konsultacji z osobami spełniającymi wymagania dla wykładowców x x x x x Tab. 1. Formy i rodzaje szkoleń BHP. Źródło: opracowanie własne 13