Migracje są czynnikiem łączącym historię i czasy współczesne oraz są konstytutywnym składnikiem ludzkiego losu. Homo sapiens rozprzestrzenił się po

Transkrypt

1 Migracje są czynnikiem łączącym historię i czasy współczesne oraz są konstytutywnym składnikiem ludzkiego losu. Homo sapiens rozprzestrzenił się po świecie właśnie jako homo migrants. Wędrówki ludów przyczyniły się do upadku Imperium Rzymskiego, na którego ruinach powstała Europa taka jaką obecnie znamy. Fale migracji zaludniły Nowy Świat i stworzyły społeczeństwa amerykańskie. Tysiące ludzi przybywających do Europy przyczyniło się bezwzględnie do zachodzących zmian społecznych. W obrębie Europy ludzie przenoszą się z jednego kraju do drugiego w poszukiwaniu lepszego życia i w ucieczce przed 1

2 niebezpieczeństwami. Niektóre z tych ruchów migracyjnych są wynikiem swobodnie podjętych decyzji migrantów, inne natomiast niezależne są od ich woli np. przyczyny polityczne, trudności ekonomiczne czy klęski żywiołowe. 1 Na wstępie należy zastanowić się nad definicją migracji. Mangalam definiuje to zjawisko społeczne w następujący sposób: Migracja jest to względnie stałe przeniesienie się zbiorowości zwanej migrantami z jednego punktu przestrzeni geograficznej do innego, poprzedzone procesem podejmowania przez migrantów decyzji w oparciu o zhierarchizowany system wartości i celów. W efekcie migracji dokonuje się zmiana systemu interakcyjnego migrantów. 2 Inną definicję znajdziemy w książce M. Mitręgi. Przytacza on następujące określenie migracji: Migracjami (lub wędrówkami) ludności nazywamy całokształt przesunięć prowadzących do stałej lub okresowej zmiany miejsca zamieszkania osób. 3 Częstokroć za akt migracji uważana jest zmiana miejsca zamieszkania trwająca minimalnie jeden rok. 4 Jako jeszcze inny przykład możemy przytoczyć następującą definicję. Zmiany stałego miejsca zamieszkania i miejsca czasowego pobytu są określane jako wędrówki lub migracje ludności. 5 Każdy autor traktuje migrację jako stałą lub względnie stałą, zmianę miejsca pobytu. Tym samym wykluczamy z definicji tego pojęcia osoby dojeżdżające do pracy i turystów. Równocześnie należy zwrócić uwagę na to, że migracja jest procesem zbiorowym i często odbija się na organizacji systemu społecznego grupy migrującej. Jest to zmiana miejsca zamieszkania, pobytu, często przy równoczesnej konieczności zmiany sposobu życia czy zachowania. Grupa czy jednostka migrująca zawsze opuszcza pewne terytorium i przenosi się na inne. Tym samym oznacza to zerwanie fizycznych więzi z obszarem, który dawał człowiekowi poczucie bezpieczeństwa i przynależności do niego, zaspokajał ludzkie potrzeby i przeniesienie na nieznany sobie teren. 2

3 Potrzeba bezpieczeństwa wymaga, aby społeczność do pewnego stopnia izolowała się od innych przez zamknięcie granic, które zabezpieczają jego terytorium przed zagrożeniem ze strony obcych. Społeczeństwa, które osiągnęły zadowalający poziom zamożności i spokoju obawiają się, że sąsiedzi mogą przeniknąć na ich terytorium i zniszczyć je pod względem ekonomicznym i kulturowym. Wobec tego terytorium musi być chronione poprzez wzmacnianie granic. Wzmocnienie to może mieć charakter fizyczny, ale może też przybrać formę instytucji symbolicznych tworzących bariery trudne do przekroczenia dla człowieka z zewnątrz. 1 Druga funkcja terytorium, zaspokajanie potrzeb, jest czynnikiem przeciwstawnym poprzedniemu. Konieczność zaspokajania potrzeb sprawia niejednokrotnie, że ludzie zmuszenie są poszukiwać dla siebie nowego terytorium. Dążąc do znalezienia lepszych warunków życia, większych szans dla siebie i swoich dzieci, ludzie często pragną bliższych kontaktów ze światem zewnętrznym i przekraczają granice swojego terytorium. 2 Zmusza ich do tego sytuacja i konsekwencje jakie z niej wynikają. Przyczyny migracji. Człowiek mieszkający w określonym miejscu niewątpliwie jest na swój sposób z nim związany. Daje mu ono poczucie bezpieczeństwa i zaspokaja potrzeby. Aby podjął on decyzję o opuszczeniu miejsca swego pobytu musi jednocześnie zaistnieć szereg czynników. Będą to elementy socjalne, ekonomiczne, przyrodnicze, klimatyczne, etniczne czy demograficzne. W danej sytuacji mogą mieć one zróżnicowaną siłę oddziaływania. Do poszczególnych z nich będziemy mogli zaliczyć 3 : czynniki ekonomiczne: Þ rozmieszczenie sił wytwórczych w poszczególnych regionach kraju, Þ regionalne warunki zatrudnienia, 3

4 Þ zagospodarowanie bogactw naturalnych przyrody, Þ możliwości lokomocyjne. czynniki przyrodniczo-klimatyczne: Þ różnice wynikające z geograficznego usytuowania obszarów, Þ walory krajobrazowe, Þ wpływ i poziom zanieczyszczenia środowiska naturalnego, czynniki etniczne: Þ różnice w sposobie życia i kulturze materialnej, Þ różnice światopoglądowe, religijne, obyczajowe, etyczne, Þ różnice i bariery językowe, czynniki demograficzne: Þ regionalne zróżnicowanie liczebności mieszkańców, Þ zróżnicowanie w strukturach wieku, płci i stanu cywilnego, Þ zróżnicowanie w strukturze kwalifikacji zawodowych, Þ przepisy meldunkowe, czynniki socjalne: Þ terytorialne zróżnicowania w poziomie życia i ich przyczyny, Þ system finansowych preferencji migracyjnych, Þ polityka mieszkaniowa, Þ poziom infrastruktury społecznej, czynniki moralno psychologiczne: Þ świadomość i chęć udziału w realizacji zadań politycznych, ekonomicznych w innych niż miejsce zamieszkania regionach kraju, Þ poczucie odpowiedzialności lub misji w zagospodarowaniu nowych lub zaniedbanych terenów, Þ spontaniczność migracji. Czynniki te odgrywają istotna rolę przy wyborze kierunku migracji i miejsca osiedlenia. Jednak nie należy ich traktować jako powody, 4

5 przyczyny migracji. Ze względu na przyczyny będziemy stosowali następującą klasyfikację migracji: migracja zarobkowa migracja rodzinna migracje polityczne migracje religijne migracje osadnicze migracje narodowościowe migracje wynikające z rozwoju społeczno-gospodarczego kraju Chcąc dokonać pomiarów rozmiaru migracji dla celów analizy statystycznej, należy obliczyć wielkość strumienia osób napływających i odpływających. Różnica między tymi dwoma danymi będzie nazywana saldem migracji. Jest to najbardziej rozpowszechniony wskaźnik analizy przebiegów migracyjnych. Fazy migracji. W celu zrozumienia podejmowanej przez uczestnika migracji decyzji o zmianie miejsca pobytu, powinniśmy zwrócić uwagę na znaczenie i warunki w świecie z którego rezygnuje uczestnik migracji i do jakiego decyduje się on przybyć. Na proces zmiany miejsca pobytu składają się wg. Arnolda van Gennepa trzy fazy: faza separacji, faza liminalna, faza agregacji. Faza separacji jest to okres opuszczania przez emigrantów znanego im dotychczas świata i społeczeństwa, którego byli członkami. Pozostawiają oni znane dotychczas sobie formy życia społecznego, kulturowego oraz ich organizacji. Wiele aspektów tych elementów będzie musiało dla nich ulec zmianie a nawet zupełnemu zatraceniu. 5

6 Faza liminalna jest to okres następujący po podjęciu decyzji o migracji i rozpoczęciu fizycznej zmiany miejsca. Jest to faza przejściowa podczas której struktura społeczna ulega rozpadowi a dotychczasowe normy i wartości zostają zakwestionowane. Świat w którym migranci dotychczas przebywali nie stanowi już dla nich oparcia a nowy jest im wciąż obcy. Muszą oni stworzyć swą własną rzeczywistość, często odizolowaną od otoczenia i jego charakterystycznych cech obyczajowych czy kulturowych. Starają się odtworzyć znany sobie świat i jego najistotniejsze elementy w nowym miejscu. Faza agregacji (przyłączenia), w której migranci rekonstruują swoją tożsamość w nowym kraju. Mogą oni podjąć się procesu przyłączenia się do społeczności gospodarzy w wyniku którego stopniowo tracą swą tożsamość kulturową. Gdy proces asymilacji dobiegnie końca trudno odróżnić przybyszów od innych członków społeczeństwa. Mogą również zdecydować się na maksymalnie długie przebywanie w sferze izolacji i braku kontaktu z otoczeniem. Jednakże utrzymanie tego stanu jest w rzeczywistości niemożliwe przez zbyt długi okres czasu. Kryteria podziału migracji - kształtowanie się migracji wewnętrznych i zewnętrznych w Polsce. W demografii wyróżniamy szereg kryteriów podziału migracji. Należy tutaj zwrócić uwagę na następujące z nich 1 : kryterium czasu trwania migracji. Według niego wyróżnimy migracje: Þ stałe, polegające na zmianie miejsca zamieszkania na czas nieokreślony, Þ czasowe (sezonowe lub okresowe), które wiążą się ze zmianą miejsca na czas określony (okres edukacji, delegowania do pracy itp.), Þ wahadłowe (codzienne), to szczególny rodzaj wędrówek, polegający na codziennych dojazdach do pracy, szkół, urzędów, instytucji użyteczności 6

7 publicznej. kryterium obszaru migracji: Þ migracje wewnętrzne (wewnątrzkrajowe), polegające na zmianie stałego miejsca zamieszkania w obrębie granic danego kraju. Wyróżniamy przy tym kierunki: migracje międzyregionalne (międzywojewódzkie), migracje wewnątrzregionalne (wewnątrzwojewódzkie), migracje ze wsi do miast, migracje z miast do wsi, migracje z miast do miast, migracje ze wsi na wieś. Þ migracje zewnętrzne (zagraniczne), związane z przekroczeniem granicy państwa, w których możemy wyróżnić: emigrację - wyjazdy za granicę na pobyt stały, imigrację - przyjazdy z zagranicy na pobyt stały, reemigrację (migracja powrotna) - powrót emigrantów do kraju po okresowym pobycie stałym za granicą. Þ repatriację - masowy, zorganizowany przez władze państwowe powrót do kraju jeńców wojennych, osób internowanych, przesiedleńców i innych osób, które opuściły kraj, najczęściej z przyczyn politycznych. kryterium stopnia, w jakim migracja jest rezultatem decyzji podjętej przez samych migrantów: Þ dobrowolna Þ przymusowa Zjawisko migracji związane jest z przepływem ludzi. Możemy wyróżnić szereg kryteriów, na podstawie których będziemy dokonywali jego klasyfikacji. Postanowiliśmy się skupić na kryterium obszaru migracji, według którego rozróżnimy jej dwa rodzaje: 7

8 migracje zewnętrzne migracje wewnętrzne 1. Migracje zewnętrzne. Pojęcie migracji zewnętrznych związane jest z przepływem ludzi między państwami. Na ruchy zewnętrzne składają się dwa przeciwstawne pojęcia: imigracja i emigracja. Imigracja jest to zbiorowość osób przybywających z zagranicy do danego kraju na stałe. Jednostki należące do tej zbiorowości będziemy nazywali imigrantami. Emigracja natomiast będzie to zbiorowość osób wyjeżdżających z kraju na stałe, a ludzie w niej uczestniczący to emigranci. Od strony prawnej emigrację definiowano jako opuszczanie kraju w poszukiwaniu pracy, dla jej wykonywania bądź w celach osadnictwa, bądź też w celu udania się do swego małżonka, krewnych i powinowatych, którzy już wyemigrowali poprzednio. 1 Osoby powracające do kraju ojczystego będą nazywane reemigrantami. U podstaw migracji zewnętrznych, międzypaństwowych, leży wiele przyczyn. Za główne z nich będziemy uznawali przyczyny natury gospodarczej, społecznej i politycznej. Może przy tym wchodzić również w rachubę siła przyciągająca kraju emigracji lub siła odpychająca kraju imigracji. 2 W historii Polski możemy wyróżnić pięć okresów migracji zewnętrznych. Pierwszy trwający od drugiej połowy XIX wieku do 1939 roku. Ówczesne wędrówki wynikały z przyczyn gospodarczo-politycznych. Nasiliły się wędrówki na tle zarobkowym. Około 1/3 stanowiła całej liczby emigrantów stanowiła emigracja sezonowa. Główne kierunki ówczesnej emigracji to Francja, Niemcy, USA, Kanada, Brazylia, Belgia, Dania. W dwudziestoleciu międzywojennym liczba emigrantów stałych i sezonowych wyniosła ponad 1,5 miliona ludzi. Jej największe nasilenie przypadało na lata Proces emigracji był częściowo równoważony przez 8

9 zjawisko reemigracji, jednakże w niewystarczającym stopniu dla zrównoważenia liczby emigrantów. Kolejny okres przypada na lata wojenne. Prawie wszystkie przemieszczenia mają charakter przymusowy i związane są z wydarzeniami wojennymi. Jednak ze względu na niepokoje wojenne nie można dokładnie ustalić kierunków oraz dokładnej wielkości migracji. Liczbę osób, które podczas wojny znalazło się poza granicami kraju szacuje się na 2-5 milionów osób. Kolejny okres to lata Okres ten cechował się największymi w historii Polski przemieszczeniami ludności, związanymi z zasiedlaniem ziem północnych i zachodnich, masową akcją repatriacyjną, i przesiedleńczą wynikającą ze zmiany przebiegu granicy wschodniej. Akcja repatriacyjna ludności polskiej z ZSRR objęła osób, przy jednoczesnym przesiedleniu w kierunku odwrotnym ok osób narodowości ukraińskiej, litewskiej i białoruskiej. Równocześnie wysiedlono z Polski ok ludności pochodzenia niemieckiego. 1 Należy tu też zwrócić uwagę na mające miejsce pod koniec lat 60-tych wyjazdy ludności pochodzenia żydowskiego (ok osób), spowodowane przyczynami politycznymi. Czwarty okres obejmujący lata , odznaczał się niskim poziomem imigracji przy bardzo wysokiej liczbie emigrantów. Przyczyniło się do tego zniesienie ograniczeń administracyjnych ruchu wędrówkowego, złagodzenie przepisów paszportowych umową między Polską i RFN oraz czynniki ekonomiczne i polityczne. Ostatni okres rozpoczął się w roku 1981 i trwa po dzień dzisiejszy. Podstawowe przyczyny migracji w tym czasie to czynniki ekonomiczne i polityczne. W latach liczbę osób, które wyjechały do Europy Zachodniej na pobyt stały szacuje się na osób. Wśród emigrantów przeważali ludzie młodzi (54,2% osób do 34 roku życia). Przewaga kobiet 9

10 nad liczbą mężczyzn w wyjazdach na pobyt stały prawdopodobnie ma motywację matrymonialną. Główne kierunki migracji zagranicznych w tym okresie to RFN, USA, Włochy, Austria i Grecja. Po zmianach w roku 1989 możliwość wyjazdów została ułatwiona a towarzysząca im procedura uproszczona co nie wątpliwie ma duży wpływ na liczbę osób decydujących się na wyjazd, a zwłaszcza na wyjazdy sezonowe o charakterze zarobkowym. W historii Polski przeważa liczba emigrantów nad imigrantami. Obecnie coraz częściej pojawia się w naszym kraju zjawisko nielegalnej imigracji. Wiąże się ono z cudzoziemcami, którzy przyjeżdżają do Polski, zarówno na krótko, jak i tymi, którzy pozostają na dłużej. Sprzyja temu dogodne położenie Polski na szlakach tranzytowych Europy, a także mała szczelność naszych granic. 1 Niepokojące jest to, że nie przyjeżdżają do Polski naukowcy i specjaliści a jedynie ludzie poszukujący możliwości fizycznej pracy na czarno. Przyjazdy z zagranicy do Polski i wyjazdy z Polski za granicę na stałe w latach (w tys.) Lata Przyjazdy na pobyt stały 16,6 261,1 13,9 10,4 8,2 8,1 6,7 10,7 32,4 Wyjazdy na pobyt stały 17,9 359,5 119,5 104,3 83,7 142,0 120,0 146,8 112,6 Źródło: Holzer J. W., Demografia, PWE Warszawa 1999, s Saldo migracji zagranicznych -1,3-98,4-105,6-93,9-75,5-133,9-113,3-136,1-80,2 2. Migracje wewnętrzne. W przypadku migracji wewnętrznych, czyli przemieszczeń ludności w ramach jednego kraju, będziemy używali pojęć napływu i odpływu wędrówkowego. Wędrówki wewnętrzne można sklasyfikować pod kątem: 2 10

11 trwałości ich następstw zasięgu terytorialnego charakteru administracyjnego miejscowości napływu i odpływu. Wędrówkę, której celem jest osiedlenie się na stałe w nowej miejscowości, a tym samym opuszczenie na stałe poprzedniego miejsca stałego pobytu, nazywamy zmianą miejsca zamieszkania. Wędrówkę, której celem jest ograniczony w czasie pobyt w jednej i nieobecność w innej miejscowości, nazywamy czasową zmianą miejsca pobytu. Klasyfikacja wędrówek wewnętrznych według ich zasięgu polega na podziale wędrówek na występujące w granicach danej jednostki administracyjnej oraz na przekraczające tą granicę. Tym samym wyróżnimy ruch wewnątrzwojewódzki i ruchy międzywojewódzkie. W ewidencji oraz w opartej na niej sprawozdawczości uwzględnia się także wędrówki o jeszcze mniejszym zasięgu, które następują w obrębie jednego miasta, osiedla lub gminy, nazywane zmianami adresu. Klasyfikując wędrówki wewnętrzne według charakteru administracyjnego miejscowości, między którymi miała miejsce wędrówka, rozróżniamy wędrówki między miastem i wsią (dwa kierunki: ze wsi do miasta, z miasta do wsi), między miastami oraz między miejscowościami o charakterze wiejskim. 1 Do najważniejszych kierunków przepływu ludności w ramach obszaru danego kraju zaliczymy wędrówki ze wsi do miast, z miast na wieś oraz wędrówki wymuszane przez rynek pracy. W Polsce znaczny wzrost liczby wędrówek wewnętrznych nastąpił po drugiej wojnie światowej. Dominowały tutaj wędrówki wymuszone czynnikami ekonomicznymi. Szybki rozwój przemysłu sprzyjał rozwojowi miast. Duża liczba ludzi w poszukiwaniu pracy przeniosła się ze wsi do miasta. Był to najważniejszy kierunek wędrówek wewnętrznych. Znalazły one odzwierciedlenie we 11

12 wzroście odsetka ludności miejskiej z 37% w roku 1950 do 56% w 1975 roku. Był to okres najbardziej wzmożonego odpływu ludności ze wsi do miast. Oznaczało to dla wsi utratę najbardziej efektywnego demograficznie potencjału ludzkiego. Z uwagi na fakt, że migrują przede wszystkim ludzie młodzi, zdolni, aktywni, na obszarach tych obserwuje się relatywny wzrost udziału ludzi starych, a także związany z tym spadek rozrodczości i wzrost umieralności. Współczynniki ruchu wędrówkowego. Miasto Wieś Lata Napływ Odpływ Saldo Napływ Odpływ Saldo na 1000 ludności Źródło: Rocznik Demograficzny, GUS, z różnych lat. Począwszy od 1960 roku obserwuje się wzrost tempa spadku natężenia wędrówek ogółem i według kierunków. Natężenie migracji z miast do miast zmniejszyło się np. w latach o 42%, a z gromad do gromad - o 31%. Wymowna jest także różnica w tempie zmniejszenia natężenia wędrówek ze wsi do miast i z miast do wsi. W omawianym okresie 7 lat natężenie napływu ze wsi do miast zmalało o 31%, a odpływu z miast do wsi o 59%. Ta różnica dała w efekcie blisko dwukrotny wzrost salda wędrówek ze wsi do miast. W liczbach bezwględnych saldo wymiany wieś - miasto wzrosło z w 1960 roku do w 1975 roku, aby zmniejszyć się do w Równocześnie należy zaznaczyć, że w 12

13 1990 roku 46% osób odpływających ze wsi osiedlało się w miastach, a 54% w innych wsiach. Najbardziej popularne były miasta liczące ponad mieszkańców. Ponadto można zaobserwować wzrost udziału kobiet w ruchach wędrówkowych we wszystkich kierunkach, a przede wszystkim w migracjach do wielkich miast. Tendencja ta ogołaca wieś z kobiet w wieku najwyższej częstości urodzeń, dodatkowo przyczyniając się do spadku potencjału demograficznego tych obszarów. Ten stan rzeczy ma także oblicze ekonomiczne, mogące wyrażać się spadkiem produkcji, powiększaniem obszarów nieużytków rolnych i ogólną pauperyzacją licznych grup mieszkańców wsi. Pozytywnym aspektem tej tendencji jest zmniejszenie na wsi ukrytego bezrobocia, dążenie do racjonalizacji i mechanizacji działalności, scalanie gruntów czy też nakaz intensyfikacji produkcji rolnej. Napływ do miast ludzi młodych powoduje, że odznaczają się one młodością demograficzną. Jako przykład możemy podać rozwój Jastrzębia- Zdroju, które z liczącego w latach 50-tych ośrodka liczącego ok mieszkańców, w przeciągu 30 lat rozwinęło się do ego ośrodka przemysłu węgla kamiennego. Jest ono uważane za jedno z najmłodszych demograficznie miast europejskich. Jednakże przewaga liczby kobiet nad liczbą mężczyzn owocuje zachwianiem równowagi płci, zwłaszcza w grupie wiekowej najczęstszego zawierania małżeństw. Może to prowadzić do powstawania zjawiska patologii społecznych, takich jak alkoholizm, przestępczość, prostytucja. Kolejną konsekwencją wewnętrznych ruchów wędrówkowych jest przenikanie wzorów kulturowych pomiędzy ludnością napływową a autochtoniczną. Na ogół wyróżnia się dwa typy sytuacyjne. W warunkach napływu migracji na obszar o określonym, ugruntowanym poziomie kulturowym migranci, charakteryzujący się na ogół niższym poziomem edukacji, chętnie akceptują atrakcyjne dla nich 13

14 wzorce tradycji, organizacji społecznej, etnografii, stapiając się z ludnością rodzimą i szybko adaptując się do nowych warunków. W sytuacji napływu migracyjnego na tzw. surowy korzeń (budowa inwestycji na słabo uprzemysłowionych, peryferyjnych terenach) niski poziom kulturowy zarówno migrantów, jak i ludności rodzimej sprzyja narastaniu animozji i powstawaniu konfliktów społecznych czy nawet agresji, uwarunkowanych wzajemnym niezrozumieniem się i brakiem akceptacji dla odmienności cudzych postaw, poglądów i zachowań. 1 Bibliografia Grzegorzewska-Mischka E., Prawno-społeczne aspekty współczesnej imigracji w Polsce. Rozwój demografii polskiej Materiały z konferencji naukowej, Warszawa 22 XI 1993, s. 325 Holzer J. W., Demografia, Warszawa PWE 1999, s. 292 Mitręga M., Demografia społeczna, Katowice Śląsk 1995, s. 110 Mach Z., Niechciane miasta. Migracja i tożsamość społeczna. Kraków Universitas 1998 Wielojęzyczny słownik demograficzny, Warszawa 1966 GUS Rocznik statystyczny RP, GUS Mały rocznik statystyczny Polski, Warszawa 2000 GUS Rocznik statystyczny RP, Warszawa

15 15