Polskie spółki budowlane 2017 najważniejsi gracze, kluczowe czynniki wzrostu i perspektywy rozwoju branży

Transkrypt

1 Polskie spółki budowlane 2017 najważniejsi gracze, kluczowe czynniki wzrostu i perspektywy rozwoju branży

2

3

4 Spis treści Wstęp 5 Rozdział 1. Analiza finansowa największych spółek budowlanych Ranking największych spółek budowlanych w Polsce według wartości przychodów osiągniętych w 2016 roku Ranking największych spółek budowlanych w Polsce pod względem osiągniętego wyniku na sprzedaży w roku Ranking największych spółek budowlanych w Polsce pod względem osiągniętego wyniku netto w roku Analiza zadłużenia największych spółek budowlanych w roku Relacja nakładów inwestycyjnych do sprzedaży największych spółek budowlanych w roku Struktura geograficzna i rodzajowa przychodów największych spółek budowlanych w roku Kapitalizacja rynkowa największych spółek budowlanych notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych 26 Rozdział 2. Perspektywy rozwoju spółek budowlanych w Polsce Wprowadzenie Czynniki makroekonomiczne: wzrost gospodarczy, dług publiczny Środki unijne Upadłości w budownictwie Zatrudnienie i wynagrodzenia w sektorze budowlanym Perspektywa rozwoju poszczególnych segmentów rynku budowlanego w Polsce Podsumowanie 67 Rozdział 3. Profile największych spółek budowlanych w Polsce 69 Bibliografia 115 Kontakt 117

5 Wstęp Szanowni Państwo, Mamy przyjemność przedstawić Państwu piątą edycję raportu Polskie spółki budowlane 2017 najważniejsi gracze, kluczowe czynniki wzrostu i perspektywy rozwoju branży, w którym przedstawiamy analizę kondycji piętnastu największych pod względem uzyskiwanych przychodów spółek budowlanych obecnych na polskim rynku, a także opisujemy perspektywy rozwoju rynku w podziale na jego kluczowe sektory. Zgodnie z przewidywaniami po okresie wzrostu produkcji budowlanej na przestrzeni lat , rok 2016 okazał się rokiem spadku produkcji budowlano montażowej, co znalazło również odzwierciedlenie w naszym rankingu. Łączne przychody piętnastu największych spółek budowlanych przekroczyły 28,6 mld zł, lecz były niższe o 3% niż w ubiegłym roku ale nadal wyższe niż w roku 2014 (27,9 mld zł). Wpływ na zahamowanie trendu wzrostowego na rynku budowlanym miało przede wszystkim przesunięcie w czasie w ogłaszaniu nowych przetargów dotyczących dużych projektów infrastrukturalnych współfinansowanych w ramach perspektywy unijnej Już pod koniec 2016 roku zanotowano ponowne ożywienie i poprawę koniunktury w budownictwie. Dynamika wzrostu i dalszy rozwój branży będzie w dużej mierze uzależniony od skuteczności wykorzystania funduszy unijnych w ramach perspektywy na lata , finansujących duże projekty, zwłaszcza w sektorze drogowym i kolejowym. Pomimo istotnego wzrostu w podaży nowych projektów ogłoszonych pod koniec 2016 i w 2017 roku, przedstawiciele branży nadal obawiają się, że opóźnienia w ogłaszaniu przetargów na duże kontrakty mogą doprowadzić do kumulacji prac, wzrostu cen materiałów budowlanych i problemów ze znalezieniem wykwalifikowanych pracowników. Rok 2017 nie będzie jeszcze okresem intensywnego prowadzenia robót budowalnych, gdyż duża część kontraktów jest realizowana w formule projektuj i buduj. W najbliższych latach spółki budowlane będą z jednej strony koncentrować się na maksymalnym wykorzystaniu wzrostu wolumenów projektów spowodowanym napływem funduszy unijnych, a z drugiej strony szukać możliwości zapewnienia długofalowego wzrostu po roku Już w tym momencie można zaobserwować ekspansję podmiotów na rynki zagraniczne oraz dywersyfikację działalności i rozwijanie nowych kompetencji, takich jak projekty modernizacyjne w budownictwie kubaturowym czy utrzymaniowe w segmencie infrastrukturalnym. Podobnie jak w poprzednich edycjach w pierwszej części niniejszego raportu przedstawiamy analizę finansową spółek sektora budowlanego w Polsce w oparciu o piętnaście podmiotów, które wypracowały sobie najsilniejszą pozycję na rynku w 2016 roku. Dokonaliśmy analizy przychodów, wyniku na sprzedaży, wyniku netto, zadłużenia, struktury geograficznej oraz rodzajowej przychodów. W części drugiej nasz raport zawiera analizę perspektyw rozwoju branży w horyzoncie krótko- i średnioterminowym, w tym prezentację planowanych nakładów w poszczególnych segmentach rynku, a także statystyk dotyczących upadłości oraz trendów w zatrudnieniu w budownictwie. Tą część raportu zamyka podsumowanie obecnej sytuacji oraz kluczowych czynników wzrostu w sektorze z perspektywy przedstawicieli największych spółek budowlanych w Polsce oraz kluczowych inwestorów publicznych: PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. W ostatniej części naszego raportu przedstawiamy krótką charakterystykę działalności piętnastu największych graczy na rynku w 2016 roku. Zamieszczone w nim zostały kluczowe informacje dotyczące zakresu ich działalności, struktury własnościowej oraz szczegółowe dane finansowe z rocznych sprawozdań finansowych. Raport został przygotowany na bazie powszechnie dostępnych danych finansowych bądź też na podstawie informacji przekazanych nam bezpośrednio przez podmioty omówione w raporcie. Mamy nadzieję, że kolejna edycja naszego raportu Polskie spółki budowlane 2017 najważniejsi gracze, kluczowe czynniki wzrostu i perspektywy rozwoju branży okaże się dla Państwa pomocnym narzędziem i przybliży Państwu aktualną sytuację na polskim rynku budowlanym, pokazując szanse oraz wyzwania stojące przed sektorem inwestorami oraz spółkami budowlanymi w nadchodzących latach. 5

6 6

7 Rozdział 1. Analiza finansowa największych spółek budowlanych 7

8 1.1. Ranking największych spółek budowlanych w Polsce według wartości przychodów osiągniętych w 2016 roku W 2016 roku przychody największych piętnastu spółek budowlanych osiągnęły poziom 28,6 mld zł, co stanowiło prawie 3% spadek w stosunku do ubiegłego roku. Liderem rankingu została Grupa Budimex, której przychody osiągnęły poziom 5,6 mld zł, co stanowiło aż 8,5% wzrost w porównaniu do 2015 roku. Na drugim miejscu znalazła się Skanska S.A. z przychodami na poziomie 3,8 mld zł. Należy w tym miejscu podkreślić, iż w poprzednich latach nasz ranking zawierał łączne dane finansowe wszystkich spółek Grupy Skanska działających w Polsce, natomiast dla celów przygotowania niniejszego raportu Grupa udostępniła jedynie przychody Skanska S.A. Podobnie jak w ubiegłych latach ostatnie miejsce na podium zajął austriacki Strabag, który zanotował spadek przychodów o 11% w stosunku do poprzedniego roku, uzyskując przychody na poziomie 3,4 mld zł. Największy wartościowo wzrost przychodów w wysokości 438 mln zł uzyskał w 2016 roku lider rankingu Grupa Budimex. Znaczny, bo 10,5% wzrost przychodów o kwotę 188 mln zł, odniosła też Grupa PBG. Trzeci wynik pod kątem zmiany poziomu przychodów zanotowała Grupa Mostostal Warszawa, której przychody (po dwóch latach spadków) wzrosły o 128 mln zł, co stanowiło 10% poprawę w stosunku do ubiegłego roku i pozwoliło awansować o dwie pozycje w rankingu. Wzrosty przychodów pozostałych podmiotów w rankingu nie przekroczyły 120 mln zł. Tabela 1.1: Ranking największych spółek budowlanych w Polsce pod względem przychodów w roku 2016 (w tys. zł) Lp. Nazwa firmy Przychody 2016 Przychody 2015 Zmiana nominalna Zmiana procentowa 1 Grupa Budimex ,5% 2 Skanska S.A ,4% 3 Grupa Strabag ,0% 4 Grupa Polimex-Mostostal ,7% 5 Grupa PBG ,5% 6 Grupa Erbud ,3% 7 Grupa Mostostal Warszawa ,0% 8 Grupa Trakcja ,9% 9 Grupa Unibep ,5% 10 Grupa PORR ,3% 11 Grupa Elektrobudowa ,8% 12 Warbud S.A ,9% 13 Grupa Mostostal Zabrze ,3% 14 Mota - Engil Central Europe S.A ,1% 15 Grupa Mirbud ,7% Suma ,7% Średnia ,7% Nowa spółka w rankingu Wzrost Spadek Bez zmian Uwaga: Niniejsze opracowanie nie obejmuje wyników oddziałów zagranicznych spółek budowlanych działających w Polsce oraz wyników spółek celowych zawiązanych w ramach konsorcjów do realizacji konkretnego przedsięwzięcia, gdyż wyniki te ujęte są w wynikach uczestników konsorcjów. Źródło: Sprawozdania finansowe badanych spółek za lata

9 Największy spadek przychodów zanotowały podmioty z czołówki rankingu Grupa Strabag i Skanska S.A. odpowiednio 637 mln zł i 424 mln zł. Nieco mniej spadły przychody Grupy Elektrobudowa, bo o 271 mln zł, ale był to najwyższy spadek w ujęciu procentowym wśród podmiotów ujętych w rankingu (o 22%). Spadek przychodów powyżej 15% zanotowały również Mota Engil Central Europe (o 17%) i Warbud (o 16%). Ranking za obecny rok uwzględnia dwa nowe podmioty, które ze względu na istotny wzrost działalności w 2016 roku znalazły się w wśród największych piętnastu spółek budowlanych w Polsce Grupę Mostostal Zabrze i Grupę Mirbud (odpowiednio 792 mln zł i 774 mln zł przychodów za rok 2016). W ostatnich latach 2014 oraz 2015 mieliśmy do czynienia z pozytywną sytuacją na rynku. Przychody spółek z sektora rosły, ponieważ realizowane były duże projekty infrastrukturalne realizowane w ramach pierwszej perspektywy finansowej Unii Europejskiej. Stagnacja przychodów w roku 2016 wynikała w głównej mierze z opóźnień w ogłaszaniu nowych przetargów infrastrukturalnych, które miały być realizowane w ramach nowej perspektywy finansowej Unii Europejskiej na lata Z rankingu wyraźnie widać, iż niektóre podmioty miały problem z wypełnieniem portfela kontraktów. Dodatkowo, co warto zauważyć, nowe projekty często są realizowane w formule projektuj i buduj, co powoduje, iż nawet w przypadku ogłoszenia i finalizacji przetargu prace budowlane (a więc realne obroty) będą realizowane po okresie 9 18 miesięcy od daty podpisania umowy. Wykres 1.1: Zmiana średnich przychodów Spółek z rankingu w latach (w tys. zł) 10% 5% 7% 5% 0% -5% -3% -10% -15% -20% -25% -20% -23% Na podstawie opublikowanych do tej pory raportów dotyczących największych spółek budowlanych w Polsce (raporty Deloitte: Polskie Spółki Budowlane ) 9

10 1.2. Ranking największych spółek budowlanych w Polsce pod względem osiągniętego wyniku na sprzedaży w roku 2016 Wynik ze sprzedaży największych spółek budowlanych rozumiany jako różnica pomiędzy przychodami operacyjnymi i kosztem własnym sprzedaży (z wyłączeniem pozostałych przychodów i kosztów operacyjnych) pokazuje, że w przypadku większości podmiotów wzrost/ spadek przychodów w roku 2016 szedł w parze ze wzrostem/spadkiem wyniku z podstawowej działalności operacyjnej. Średnia marża operacyjna dla największych spółek wzrosła jedynie o niecałe 6 mln zł, co jest zdecydowanie gorszym wynikiem w porównaniu do wzrostu zanotowanego w 2015 roku (o 25,5 mln zł). Najwyższą marżą na działalności operacyjnej mogła pochwalić się Grupa Budimex, która osiągnęła poziom zysku na sprzedaży w wysokości 751 mln zł. Miejsce drugie zajęła Grupa Strabag z zyskiem w wysokości 238 mln zł, ale niższym niż w poprzednim roku. Na trzecim miejscu uplasowała się Grupa Trakcja, której rentowność również spadła w stosunku do ubiegłego roku, a wynik ze sprzedaży kształtował się na poziomie 148 mln zł. Pozostałe podmioty uwzględnione w rankingu nie zanotowały zysków ze sprzedaży na poziomie wyższym niż 130 mln zł. Największy wzrost wyniku na sprzedaży o 259 mln zł (wzrost marży o 3,9 p.p.) zanotowała Grupa Budimex. Na drugim biegunie jest Grupa Polimex Mostostal, której wynik na sprzedaży spadł o 120 mln zł (spadek marży o 4,8 p.p.). W przypadku spółek Grupy Strabag, dla których rachunek zysków i strat sporządzony jest w wariancie porównawczym, wynik ze sprzedaży uwzględnia koszty sprzedaży oraz koszty ogólnego zarządu (w przeciwieństwie do pozostałych podmiotów). Tabela 1.2: Ranking największych spółek budowlanych w Polsce pod względem wyniku ze sprzedaży w roku 2016 (w tys. zł) Lp. Nazwa firmy Wynik ze sprzedaży 2016 Wynik ze sprzedaży 2015 Zmiana nominalna Zmiana procentowa Procentowa zmiana marży operacyjnej (p.p.) 1 Grupa Budimex ,5% 3,9 2 Grupa Strabag ,9% 1,8 3 Grupa Trakcja ,8% -1,8 4 Grupa Erbud ,6% 1,3 5 Grupa PBG ,0% 0,8 6 Grupa Mostostal Warszawa ,7% 0,0 7 Warbud S.A ,6% 0,5 8 Grupa Elektrobudowa ,9% -0,5 9 Grupa Unibep ,9% 1,3 10 Grupa Mirbud ,9% -0,4 11 Grupa Mostostal Zabrze ,2% -3,0 12 Mota - Engil Central Europe S.A ,9% -0,9 13 Grupa Polimex-Mostostal ,7% -4,8 14 Skanska S.A. brak danych brak danych Grupa PORR brak danych brak danych Średnia Średnia procentowa marża na sprzedaży 8,31% 7,99% Wzrost Spadek Bez zmian Źródło: Sprawozdania finansowe za lata

11 Wśród trzynastu notowanych w naszym rankingu podmiotów sześć zdołała poprawić swój wynik na sprzedaży w 2016 roku. Największy wzrost zanotowała Grupa Budimex (wzrost o ponad 258 mln zł), a największy spadek Grupa Polimex - Mostostal (spadek o ponad 120 mln zł). Wszystkie podmioty, które udostępniły swoje dane finansowe, osiągnęły zysk na sprzedaży zarówno w 2015 jak i w 2016 roku. na poziomie 11,3%. Trzecią lokatę zajęła Grupa Trakcja z marżą operacyjną na poziomie 10,7%. Ponad 10% marżę na sprzedaży zanotowała również Grupa Elektrobudowa. Po przeciwnej stronie rankingu uplasowała się Grupa Polimex Mostostal z marżą operacyjną na poziomie 1,2%. Średnia marża na sprzedaży była dodatnia i wyniosła 8,31% w 2016 roku. Najwyższy procentowo wynik operacyjny uzyskała Grupa Budimex z marżą operacyjną na poziomie 13,5%. Na drugim miejscu uplasował się Warbud z marżą operacyjną Wykres 1.2: Marża operacyjna w ujęciu procentowym największych spółek budowlanych 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 13,5% 12,5% 11,3% 10,7% 9,6% 9,6% 10,1% 9,2% 8,8% 8,4% 8,6% 8,6% 7,2% 7,0% 7,5% 7,6% 6,7% 6,7% 6,5% 6,1% 5,4% 5,2% 4,6% 4,3% 6,0% 8,3% 8,0% 2% 0% 1,2% brak danych Grupa Budimex Warbud S.A. Grupa Trakcja Grupa Elektrobudowa Grupa Mirbud Grupa Mostostal Warszawa Grupa Erbud 3 Grupa Strabag 2 Grupa Unibep Grupa PBG Grupa Mostostal Zabrze Mota - Engil Central Europe S.A. Grupa Polimex-Mostostal Skanska S.A. Grupa PORR Średnia Źródło: Sprawozdania finansowe za lata

12 1.3. Ranking największych spółek budowlanych w Polsce pod względem osiągniętego wyniku netto w roku 2016 Jednym ze wskaźników odzwierciedlających kondycję największych spółek budowlanych jest również wynik netto. Średni wynik netto trzynastu największych spółek był dodatni i wyniósł 119 mln zł, co oznacza prawie trzykrotny wzrost w porównaniu do wyniku za rok Wpływ na tak istotną zmianę miała przede wszystkim poprawa marży netto Grupy PBG o prawie 1 mld zł, która w 2016 roku osiągnęła zysk na poziomie 789 mln zł. Istotny wzrost wyniku netto to przede wszystkim efekt uprawomocnienia się w czerwcu 2016 roku postanowienia w przedmiocie zatwierdzenia układu z wierzycielami. Na drugim miejscu uplasowała się Grupa Budimex z zyskiem netto w wysokości 411 mln zł, a na trzecim miejscu znalazła się Grupa Strabag z zyskiem na poziomie 231 mln zł. Najgorszy wynik - stratę netto w wysokości 61 mln zł - uzyskała Grupa Polimex Mostostal. Grupa ta miała też najniższy zysk na poziomie działalności operacyjnej spośród spółek uwzględnionych w rankingu. Ponadto jeszcze dwa podmioty zanotowały straty netto Grupa Mostostal Zabrze (23 mln zł) i Mota Engil Central Europe (12 mln zł). Wśród notowanych w naszym rankingu spółek dziesięć osiągnęło zysk netto, a trzy poniosły stratę. Co ciekawe, w rankingu za rok 2015 jedynym podmiotem ze stratą netto był lider zestawienia za rok 2016 Grupa PBG. Tabela 1.3: Wynik netto największych spółek budowlanych w ujęciu nominalnym (w tys. zł) Lp. Nazwa firmy Wynik netto 2016 Wynik netto 2015 Zmiana nominalna Zmiana procentowa Procentowa zmiana marży netto (p.p.) 1 Grupa PBG ,2% 50,90 2 Grupa Budimex ,6% 2,80 3 Grupa Strabag ,5% 2,10 4 Grupa Trakcja ,8% 0,20 5 Grupa Elektrobudowa ,3% 1,70 6 Warbud S.A ,7% 0,50 7 Grupa Unibep ,1% 0,70 8 Grupa Mirbud ,8% 0,90 9 Grupa Mostostal Warszawa ,3% -1,50 10 Grupa Erbud ,6% -1,80 11 Mota - Engil Central Europe S.A ,5% -2,00 12 Grupa Mostostal Zabrze ,6% -3,20 13 Grupa Polimex-Mostostal ,0% -5,00 14 Skanska S.A. brak danych brak danych Grupa PORR brak danych brak danych Średnia Średnia procentowa marża netto 6,53% 2,23% Wzrost Spadek Bez zmian Źródło: Sprawozdania finansowe za lata

13 Analizując średni wynik netto w ujęciu procentowym można zauważyć, iż w 2016 roku był on wyższy o ponad 4 p.p, niż w poprzednim roku i wynosił 6,53%. Dane zniekształca znakomity wynik Grupy PBG. Gdybyśmy wyłączyli Grupę PBG z analizy, średnia marża netto w roku 2016 byłaby zbliżona do tej z 2015 roku dla podmiotów uwzględnionych w zestawieniu i wyniosłaby 3,5%. w roku W przypadku pozostałych podmiotów poprawa marży netto nie przekroczyła wspomnianego wyżej progu. Grupa PBG osiągnęła rentowność netto na poziomie prawie 40%. Drugie miejsce zajęła Grupa Budimex i Grupa Strabag z rentownością netto na poziomie odpowiednio 7,37% i 6,74%. Wyniki te były o ponad 2 p.p. wyższe od tych osiągniętych Wykres 1.3: Marża netto w ujęciu procentowym największych spółek budowlanych Grupa PBG Grupa Budimex Grupa Strabag 2 Grupa Elektrobudowa Grupa Trakcja Warbud S.A. Grupa Mirbud Grupa Unibep Grupa Mostostal Warszawa Grupa Erbud 3 Mota - Engil Central Europe S.A. Grupa Polimex-Mostostal Grupa Mostostal Zabrze Skanska S.A. Grupa PORR Średnia 40% 39,7% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 7,37% 6,74% 5,67% 4,08% 4,61% 4,63% 3,78% 4,02% 3,89% 2,78% 3,23% 2,56% 1,92% 1,87% 2,55% 1,86% 1,04% 0,06% 0,48% 2,71% 0,33% brak danych 6,53% 2,23% -5% -1,55% -2,28% -2,85% -10% -15% -11,18% -20% Źródło: Sprawozdania finansowe za lata

14 W 2016 roku rentowność podmiotów działających na rynku budowlanym, zarówno na poziomie działalności podstawowej (marży brutto), jak i wyniku obejmującego pozostałą działalność operacyjną i finansową (marży netto), była zbliżona do tej z ubiegłego roku (przy założeniu, że w zestawieniu nie uwzględnimy wyniku netto Grupy PBG, który uległ znacznej poprawie w ciągu 2016 roku). Dynamika wzrostu nie była już jednak tak duża, jak w latach ubiegłych. Od roku 2012, w tym roku został ujęty wynik rozliczeń nierentownych kontraktów infrastrukturalnych realizowanych w ramach poprzedniej perspektywy finansowej uchwalonej przez Parlament Europejski na lata , obserwujemy systematyczną poprawę rentowności realizowanych projektów i wyników osiąganych przez największe podmioty. Niemniej w latach 2015, a zwłaszcza 2016, widzimy wyraźne wyhamowanie trendu wzrostowego ma to oczywiście związek z faktem, iż istotnie zmalała podaż nowych kontraktów oraz z drugiej strony najwięksi gracze osiągnęli pewien poziom marży, przy którym kolejna poprawa wymaga coraz większych nakładów pracy i kapitału w celu zwiększenia dalszych efektywności. Wykres : Zmiana średnich rentowności netto oraz brutto Spółek z rankingu w latach (w tys. zł) 10% 5% 0% -5% -10% -15% -20% Rentowność brutto Rentowność netto Na podstawie opublikowanych do tej pory raportów dotyczących największych spółek budowlanych w Polsce (raporty Deloitte: Polskie Spółki Budowlane ) 14

15 1.4. Analiza zadłużenia największych spółek budowlanych w roku 2016 Analiza wskaźników zadłużenia największych spółek budowlanych pokazuje, iż w roku 2016 były one na niższym poziomie niż w poprzednim roku. Średni ważony przychodami poziom zadłużenia w roku 2016 wyniósł 75%. We wspomnianym okresie większość podmiotów zmniejszyło udział kapitału obcego w finansowaniu swojej działalności, przy czym największy spadek zadłużenia zanotowała Grupa PBG ze względu na przeprowadzoną restrukturyzację zadłużenia (konwersja długu na akcje spółki).. Siedem podmiotów finansowało się kapitałem obcym w stopniu odpowiadającym co najmniej 75% wartości posiadanego majątku. Pomimo dużego spadku odnotowanego na przestrzeni 2016 roku, największe w procentowym ujęciu zadłużenie, podobnie jak w latach ubiegłych, posiadała Grupa PBG. Jej łączny poziom zadłużenia wyniósł na koniec 2016 roku 88% i był niższy o 49 p.p. w porównaniu do 2015 roku. Największy wzrost zadłużenia odnotowała Grupa Mostostal Zabrze z 51% na koniec 2015 roku do 58% na koniec 2016 roku. Zmiany zadłużenia pozostałych jednostek nie przekroczyły poziomu 5 p.p. Wykres 1.4: Stopa zadłużenia w okresie r. Grupa PBG Grupa Budimex Warbud S.A. Grupa Polimex-Mostostal Grupa Mostostal Warszawa Grupa Unibep 6 Mota - Engil Central Europe S.A. Grupa Erbud Grupa Strabag Grupa Mirbud 0,88 0,86 0,87 0,82 0,82 0,81 0,80 0,79 0,83 0,77 0,72 0,73 0,71 0,72 0,71 0,67 0,72 0,65 0,67 1,37 Grupa Elektrobudowa Grupa Mostostal Zabrze 0,54 0,57 0,58 0,51 Grupa Trakcja 5 0,44 0,44 Skanska S.A. brak danych Grupa PORR brak danych Średnia 0,75 0,79 0 0,25 0,50 0,75 1,00 1,25 1, Źródło: Sprawozdania finansowe za lata

16 Podobnie jak w ubiegłym roku, spośród podmiotów uwzględnionych w rankingu, najniższym poziomem zadłużenia mogła pochwalić się Grupa Trakcja odnotowując wskaźnik zadłużenia na poziomie 44%. Na koniec 2016 poziom średniej stopy zadłużenia ważonej przychodami największych spółek budowalnych spadł o 4 p.p. w stosunku do ubiegłego roku Relacja nakładów inwestycyjnych do sprzedaży największych spółek budowlanych w roku 2016 Spółki działające w sektorze budowlanym mają zwykle stosunkowo niski wskaźnik udziału nakładów inwestycyjnych w stosunku do sprzedaży ze względu na wysoki wolumen sprzedaży oraz stosunkowo niewielki poziom nakładów inwestycyjnych niezbędnych do świadczenia usług o charakterze budowlanym. W roku 2016 łączne nakłady inwestycyjne największych podmiotów wyniosły ponad 320 mln zł i były o 5% wyższe niż w 2015 roku. Tabela 1.5: Nakłady inwestycyjne 15 największych spółek w ujęciu nominalnym (w tys. zł) Lp. Nazwa firmy Nakłady inwestycyjne 2016 Nakłady inwestycyjne 2015 Zmiana nominalna Zmiana procentowa 1 Grupa Strabag % 2 Grupa Budimex % 3 Grupa Trakcja % 4 Mota - Engil Central Europe S.A % 5 Grupa Mirbud % 6 Grupa Mostostal Zabrze % 7 Grupa Elektrobudowa % 8 Grupa Mostostal Warszawa % 9 Warbud S.A % 10 Grupa PBG % 11 Grupa Unibep % 12 Grupa Polimex-Mostostal % 13 Grupa Erbud % 14 Skanska S.A. brak danych brak danych Grupa PORR brak danych brak danych - - Razem % Średnia % Wzrost Spadek Bez zmian Źródło: Sprawozdania finansowe za lata

17 W roku 2016 liderem pod względem poniesionych nakładów w ujęciu nominalnym były spółki z Grupy Strabag, których łączne nakłady inwestycyjne w 2016 roku wyniosły 76 mln zł i były wyższe o 10 mln zł w porównaniu do 2015 roku. Na drugim i trzecim miejscu znalazły się odpowiednio Grupa Budimex z nakładami w kwocie 70 mln zł (wzrost o 4% w porównaniu do roku 2015) oraz Grupa Trakcja z nakładami w wysokości 57 mln zł (wzrost o 29% w porównaniu do roku 2015). W 2016 roku stosunek nakładów inwestycyjnych do przychodów wyniósł 1,36% i był o 0,07 p.p. niższy w stosunku do poprzedniego roku. Podmioty, których stosunek nakładów inwestycyjnych do wartości sprzedaży był najwyższy to spółka Mota Engil Central Europe oraz spółki z Grupy Strabag. Najniższe nakłady inwestycyjne w stosunku do poziomu sprzedaży poniosły Grupa Erbud i Grupa Polimex-Mostostal. Wykres 1.5: Relacja nakładów inwestycyjnych do przychodów ze sprzedaży (dane za rok 2016 i 2015) Grupa Trakcja 3,33% 4,14% Mota - Engil Central Europe S.A. 1,81% 3,80% Grupa Mirbud 0,75% 2,30% Grupa Strabag 2 1,71% 2,22% Grupa Mostostal Zabrze 1,24% 1,80% Grupa Elektrobudowa 1,11% 1,41% Grupa Budimex 1,27% 1,32% Warbud S.A. Grupa Mostostal Warszawa 0,78% 0,95% 1,56% 1,47% Grupa Unibep 0,23% 0,56% Grupa PBG 0,44% 1,62% Grupa Erbud 3 Grupa Polimex-Mostostal 0,21% 0,17% 0,10% 0,78% Skanska S.A. brak danych Grupa PORR brak danych Średnia 1,36% 1,29% 0% 0,50% 1,00% 1,50% 2,00% 2,50% 3,00% 3,50% 4,00% 4,50% Źródło: Sprawozdania finansowe za lata

18 1.6. Struktura geograficzna i rodzajowa przychodów największych spółek budowlanych w roku Struktura geograficzna sprzedaży Duże grupy budowlane, działające na rynku polskim, są obecne również na rynkach zagranicznych. Wartość ich sprzedaży generowany poza granicami kraju jest jednak nadal relatywnie niewielki i głównym rynkiem, na jakim świadczone są usługi budowlane, jest Polska. W ujęciu nominalnym średnia uzyskiwanych przychodów z zagranicy dla największych spółek wynosiła 187 mln zł i była wyższa o 29 mln zł od średnich przychodów uzyskiwanych z zagranicy w roku Oznaczało to wzrost o 19% w porównaniu do roku ubiegłego. Podobnie jak w roku 2015 najwyższą wartość przychodów wygenerowanych za granicą uzyskała Grupa Trakcja, która posiada kontrolę nad dużą grupą budowlaną AB Kauno operującą na Litwie oraz w pozostałych krajach bałtyckich oraz w Skandynawii. Wyniosły one 511 mln zł i były o 5% wyższe niż uzyskane w roku Na drugim miejscu, podobnie jak rok temu uplasowała się Grupa Polimex-Mostostal z przychodami w wysokości 489 mln zł 10% wzrostem zanotowanym w porównaniu do roku Na trzecim miejscu znalazła się Grupa Erbud z przychodami w wysokości 376 mln zł odnotowując ponad dwukrotny wzrost w porównaniu do poprzedniego roku. Działalność eksportowa polskich spółek budowlanych skupiona jest na rynkach sąsiednich, przede wszystkim w krajach Europy Wschodniej, a także na rynku skandynawskim i niemieckim. Tabela 1.6.1: Wartość nominalna przychodów uzyskiwanych przez największe spółki budowlane z działalności zagranicznej (w tys. zł) Lp. Nazwa firmy Przychody ze sprzedaży zagranicznej 2016 Przychody ze sprzedaży zagranicznej 2015 Zmiana nominalna Zmiana procentowa 1 Grupa Trakcja % 2 Grupa Polimex-Mostostal % 3 Grupa Erbud % 4 Grupa Mostostal Zabrze % 5 Grupa Budimex % 6 Grupa Elektrobudowa % 7 Grupa Unibep % 8 Grupa PBG % 9 Grupa Mostostal Warszawa % 10 Grupa Strabag % 11 Warbud S.A % 12 Mota - Engil Central Europe S.A % 13 Grupa Mirbud % 14 Skanska S.A. brak danych brak danych Grupa PORR brak danych brak danych - - Suma % Średnia % Wzrost Spadek Bez zmian Źródło: Sprawozdania finansowe za lata

19 Średni udział przychodów z zagranicy w całkowitych przychodach operacyjnych największych spółek budowlanych wyniósł 10,3% i był prawie 1,6 p.p. wyższy od udziału w 2015 roku. W przypadku dwóch podmiotów sprzedaż zagraniczna osiągnęła ponad 30% ogółu wygenerowanych przychodów ze sprzedaży - były to Grupa Trakcja (37%) i Grupa Mostostal Zabrze (32,5%). Analiza struktury geograficznej zrealizowanej sprzedaży wskazuje, iż w sektorze budowlanym coraz więcej podmiotów szuka szans realizacji kontraktów oraz odbiorców swoich usług poza rodzimym rynkiem. W perspektywie długoterminowej poszukiwanie nowych rynków zbytu i tym samym dywersyfikacja ryzyka działalności będzie kluczowa w okresie po wykorzystaniu funduszy europejskich przekazanych w ramach perspektywy na lata Wiele spółek realizuje już kontrakty na rynkach zagranicznych (głównie rynki skandynawskie oraz kraje graniczące z Polską). Coraz częściej przychylnym okiem sektor zwłaszcza spółki o rodzimym kapitale - patrzy również na rynki wschodnie (Białoruś oraz Ukraina), które generują duże możliwości, ale także ryzyka oraz rynki bałkańskie. Można się spodziewać, że sprzedaż zagraniczna będzie rosnąć w najbliższych latach im bliżej będzie zakończenia projektów finansowanych ze środków Unii Europejskiej. Wykres 1.6.1: Procentowy udział sprzedaży zagranicznej w sprzedaży ogółem dla 15 największych spółek w 2016 roku 40% 35% 30% 37,0% 36,6% 34,4% 32,5% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 21,0% 19,2% 18,3% 17,4% 19,2% 14,9% 9,2% 9,1% 9,0% 7,2% 4,0% 3,6% 2,2% 1,0% 1,1% 0,3% 0,2% brak danych 0% 0% 0% 10,3% 8,7% Grupa Trakcja Grupa Mostostal Zabrze Grupa Erbud 3 Grupa Elektrobudowa Grupa Polimex-Mostostal Grupa Unibep Grupa PBG Grupa Budimex Grupa Mostostal Warszawa Warbud S.A. Grupa Strabag 2 Mota - Engil Central Europe S.A. Grupa Mirbud Skanska S.A. Grupa PORR Średnia Źródło: Sprawozdania finansowe za lata

20 Wykres 1.6.2: Struktura geograficzna sprzedaży 15 największych spółek w 2016 roku RYNKI Krajowy Zachodnioeuropejski Wschodnioeuropejski Skandynawski Azjatycki Pozostałe SUMA (2016 tys. zł) Grupa Budimex Grupa Strabag Grupa Polimex-Mostostal Grupa PBG Grupa Trakcja Grupa Erbud Brak informacji o miejscu generowania przychodów za granicą. Wartość przychodów z zagranicy Brak informacji o miejscu generowania przychodów za granicą. Wartość przychodów z zagranicy Brak informacji o miejscu generowania przychodów za granicą. Wartość przychodów z zagranicy Brak informacji o miejscu generowania przychodów za granicą. Wartość przychodów z zagranicy Brak informacji o miejscu generowania przychodów za granicą. Wartość przychodów z zagranicy Grupa Mostostal Warszawa Grupa Unibep Grupa Elektrobudowa Warbud S.A Grupa Mostostal Zabrze Brak informacji o miejscu generowania przychodów za granicą. Wartość przychodów z zagranicy Mota - Engil Central Europe S.A Grupa Mirbud Skanska S.A. Brak danych Grupa PORR Brak danych RAZEM: Źródło: Sprawozdania finansowe za lata

21 Wykres 1.6.3: Struktura geograficzna sprzedaży 15 największych spółek w 2015 roku RYNKI Krajowy Zachodnioeuropejski Wschodnioeuropejski Skandynawski Azjatycki Pozostałe SUMA (2015 tys. zł) Grupa Budimex Grupa Strabag Grupa Polimex-Mostostal Grupa PBG Grupa Erbud Grupa Trakcja Brak informacji o miejscu generowania przychodów za granicą. Wartość przychodów z zagranicy Brak informacji o miejscu generowania przychodów za granicą. Wartość przychodów z zagranicy Brak informacji o miejscu generowania przychodów za granicą. Wartość przychodów z zagranicy Brak informacji o miejscu generowania przychodów za granicą. Wartość przychodów z zagranicy Brak informacji o miejscu generowania przychodów za granicą. Wartość przychodów z zagranicy Grupa Mostostal Warszawa Grupa Unibep Grupa Elektrobudowa Warbud S.A Mota - Engil Central Europe S.A Grupa Mirbud Grupa Mostostal Zabrze Brak informacji o miejscu generowania przychodów za granicą. Wartość przychodów z zagranicy Skanska S.A. Brak danych Grupa PORR Brak danych RAZEM: Źródło: Sprawozdania finansowe za lata

22 1.6.2 Struktura rzeczowa sprzedaży Struktura rzeczowa sprzedaży ukazuje dywersyfikację działalności największych spółek budowlanych w sektorze budownictwa ogólnego, jak również energetycznego, drogowego i kolejowego. Istotna część przychodów jest również generowana z działalności w ramach budownictwa mieszkaniowego oraz inżynieryjnego. Wykres 1.6.4: Struktura rzeczowa sprzedaży 15 największych spółek w 2016 roku RYNKI Budownictwo ogólne Budownictwo mieszkaniowe Budownictwo drogowe i kolejowe Budownictwo inżynieryjne Budownictwo energetyczne Pozostała działalność SUMA (2016 tys. zł) Grupa Budimex Grupa Polimex-Mostostal Grupa PBG Grupa Erbud Grupa Mostostal Warszawa Grupa Trakcja Grupa Unibep Grupa Elektrobudowa Warbud S.A Grupa Mostostal Zabrze Mota - Engil Central Europe S.A Grupa Mirbud Skanska S.A. Brak danych Grupa Strabag Brak danych Grupa PORR Brak danych RAZEM: Źródło: Sprawozdania finansowe za lata

23 Wykres 1.6.5: Struktura rzeczowa sprzedaży 15 największych spółek w 2015 roku RYNKI Budownictwo ogólne Budownictwo mieszkaniowe Budownictwo drogowe i kolejowe Budownictwo inżynieryjne Budownictwo energetyczne Pozostała działalność SUMA (2015 tys. zł) Grupa Budimex Grupa Polimex-Mostostal Grupa PBG Grupa Erbud Grupa Trakcja Grupa Mostostal Warszawa Grupa Unibep Grupa Elektrobudowa Warbud S.A Mota - Engil Central Europe S.A Grupa Mirbud Grupa Mostostal Zabrze Grupa PORR Brak danych Skanska S.A. Brak danych Grupa Strabag Brak danych RAZEM: Źródło: Sprawozdania finansowe za lata

24 Tabela : Pozostała działalność największych spółek budowlanych w 2016 roku. Lp. Nazwa firmy Pozostała działalność 2016 Pozostała działalność 2015 Zmiana nominalna Zmiana procentowa 1 Grupa Budimex ,1% 2 Grupa Polimex-Mostostal ,1% 3 Grupa Mostostal Zabrze ,5% 4 Grupa Elektrobudowa ,0% 5 Grupa PBG ,9% 6 Grupa Unibep ,6% 7 Grupa Mirbud ,51% 8 Grupa Trakcja ,4% 9 Mota - Engil Central Europe S.A ,1% 10 Warbud S.A ,1% 11 Grupa Erbud ,0% 12 Grupa Mostostal Warszawa ,2% 13 Skanska S.A. brak danych brak danych Grupa Strabag brak danych brak danych Grupa PORR brak danych brak danych - - Suma Wzrost Spadek Bez zmian Źródło: Sprawozdania finansowe za lata

25 W kategoriach nominalnych największy przychód z działalności niebudowlanej odnotowały kolejno Grupa Polimex - Mostostal i Grupa Budimex, które osiągnęły w ten sposób odpowiednio 492 mln zł i 475 mln zł. Grupa Polimex Mostostal, w ramach pozostałej działalności generuje głównie przychody z produkcji i montażu konstrukcji stalowych wykorzystywanych w działalności budowlanej. Natomiast znajdująca się na drugim miejscu Grupa Budimex przychody z pozostałej działalności generowała w głównej mierze z działalności deweloperskiej. Średni procentowy udział przychodów z pozostałej działalności, w porównaniu do roku 2015, spadł z 9,9% do 8,2%. W większości przypadków udział sprzedaży produkcji budowlano-montażowej wahał się w 2016 roku od 80% do 100%. Wyjątkiem jest Grupa Mostostal Zabrze, gdzie udział przychodów innych, niż wynikające ze świadczonych usług budowlano montażowych przekroczył 20%. Grupa Mostostal Zabrze produkuje konstrukcje stalowe, a także świadczy szereg usług serwisowych i innych związanych z produkcją przemysłową. W przypadku jedenastu analizowanych podmiotów, które uzyskiwały przychody z pozostałej działalności w 2016 roku, tylko jeden zwiększył udział procentowy Wykres 1.6.6: Relacja przychodów z pozostałej działalności (niebudowlanej) do przychodów operacyjnych ogółem (za lata ) Grupa Mostostal Zabrze 26,9% 28,5% Grupa Polimex-Mostostal Grupa Elektrobudowa Grupa Mirbud 17,8% 19,4% 16,7% 15,7% 14,0% 14,2% Grupa Budimex Grupa Unibep Grupa Trakcja Grupa PBG 5,9% 6,6% 5,7% 8,8% 9,0% 7,9% 9,2% 13,7% Mota - Engil Central Europe S.A. Warbud S.A. Grupa Erbud Grupa Mostostal Warszawa Skanska S.A. 3,4% 1,7% 1,4% 0,5% 0,0% 0,1% 0,2% brak danych 6,5% Grupa PORR brak danych Grupa Strabag Średnia brak danych 8,2% 9,9% 0,0% 25,0% 50,0% Źródło: Sprawozdania finansowe za lata

26 przychodów z działalności niebudowlanej w całkowitej wartości przychodów w porównaniu do roku Analizując powyższe dane, wyraźnie widać, że ciągle relatywnie niewielka część przychodów generowana jest z działalności innej niż działalność bezpośrednio związaną z realizacją projektów budowlanych. Ta tendencja powinna ulec odwróceniu wraz z finalizowaniem projektów finansowanych ze środków Unii Europejskiej w ramach drugiej perspektywy finansowej. Niemniej warto podkreślić, iż duże grupy budowlane poszukują możliwości dywersyfikacji swojej działalności i dokonują inwestycji, które nie są bezpośrednio związane z działalnością budowlaną i deweloperską, a dotyczą przykładowo usług zarządzania nieruchomościami, dostawy i montażu specjalistycznych urządzeń przemysłowych, doradztwa i konsultingu budowlanego Kapitalizacja rynkowa największych spółek budowlanych notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych Po znaczącym wzroście indeksu WIG Budownictwo (WIG BUD) w 2015 roku, kolejny rok był okresem wyhamowania dynamiki wzrostu, co było związane z ogólnym spadkiem produkcji budowlanomontażowej, wynikającej w głównej mierze z opóźnień w ogłaszaniu dużych przetargów infrastrukturalnych. WIG BUD spadł o 1,5% w 2016 roku. Jednocześnie główny indeks WIG wzrósł o ponad 10% na przestrzeni 2016 roku. Wśród piętnastu największych spółek budowlanych przedstawionych w naszym rankingu, aż dziesięć było notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Na koniec 2016 roku łączna wartość rynkowa dziesięciu spółek budowlanych notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie wyniosła 9,7 mld zł i była wyższa o 1,7 mld zł, od łącznej wartości rynkowej tych podmiotów na koniec roku W wartościach procentowych wzrost łącznej kapitalizacji giełdowej wyniósł 21%. Tak ogromny wzrost wynikał ze wzrostu kapitalizacji rynkowej Grupy PBG, co z kolei było rezultatem podpisanej ugody z wierzycielami i zakończeniem postępowania upadłościowego. Wyłączając z analizy spółkę PBG łączna kapitalizacja rynkowa notowanych podmiotów ujętych w rankingu spadłaby o 2%. Liderem pod względem wartości rynkowej wśród spółek budowlanych pozostała niezmiennie od 2011 roku spółka Budimex, z kapitalizacją na poziomie mln zł (wzrost o 2% w porównaniu do roku 2015), która stanowi ponad 50% całkowitej wartości kapitalizacji wszystkich spółek w tabeli. Na drugim miejscu uplasowała się Grupa PBG, a na trzecim Trakcja PRKiL z kapitalizacją na poziomie odpowiednio mln zł oraz 728 mln zł. Wykres 1.7.1: Wskaźnik produkcji budowlano-montażowej w roku zmiana w stosunku do roku ubiegłego narastająco Wykres 1.7.2: Wskaźnik produkcji budowlano-montażowej w roku zmiana w stosunku do roku ubiegłego narastająco 0% -2% -4% -6% -8% -10% -12% -14% -16% -18% -4% I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI VII VIII % 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% -2% Źródło: Analiza Deloitte na podstawie danych dostępnych na stronie internetowej Głównego Urzędu Statystycznego (raport GUS ze stycznia 2017 r.). 26

27 W pierwszym kwartale 2017 roku indeks WIG Budownictwo odnotował ponad 20% wzrost. Związane jest to zapewne z dobrą kondycją gospodarki co potwierdza również wzrost WIG, ale także z faktem, że w pierwszym półroczu 2017 roku nastąpił wzrost sprzedanej produkcji budowlano montażowej (w cenach bieżących) i wzrost tempa ogłaszania nowych, dużych przetargów infrastrukturalnych. Z drugiej strony niższe od oczekiwanych wyniki spółek budowlanych w 2017 roku ostudziły nieco nastroje inwestorów, co zaowocowało tendencją spadkową indeksu WIG Budownictwo w drugiej połowie bieżącego roku. Rok 2017 najprawdopodobniej nie będzie jeszcze okresem intensywnego prowadzenia robót budowalnych, gdyż duża część kontraktów jest realizowana w formule Tabela 1.8: Kapitalizacja największych spółek budowlanych notowanych na giełdzie na dzień 31 grudnia 2016 roku (w tys. zł) Lp. Nazwa firmy Kapitalizacja rynkowa Kapitalizacja rynkowa Zmiana nominalna Zmiana procentowa 1 Budimex S.A ,04% 2 PBG S.A ,24% 3 Trakcja PRKiI S.A ,94% 4 Elektrobudowa S.A ,12% 5 Unibep S.A ,39% 6 Erbud S.A ,18% 7 Polimex-Mostostal S.A ,07% 8 Mostostal Warszawa S.A ,00% 9 Mostostal Zabrze S.A ,44% 10 Mirbud S.A ,12% Suma ,56% Wzrost Spadek Bez zmian Wykres 1.8: Udział kapitalizacji największych spółek notowanych na giełdzie na dzień 31 grudnia 2016 roku 7% 5% 2% 4% 3% 4% 20% 2% 1% 52% Budimex S.A. PBG S.A. Trakcja PRKiI S.A. Elektrobudowa S.A. Unibep S.A. Erbud S.A. Polimex-Mostostal S.A. Mostostal Warszawa S.A. Torpol S.A. Mostostal Zabrze S.A. Mirbud S.A. Źródło: Analiza Deloitte na podstawie danych dostępnych na stronie internetowej Giełdy Papierów Wartościowych. 27

28 projektuj i buduj. Oznacza to, że faza budowlana projektów i moment rozpoznania przychodów będzie odroczony w czasie. Taka sytuacja może doprowadzić w przyszłości do kumulacji prac, wzrostu cen materiałów budowlanych i problemów ze znalezieniem wykwalifikowanych pracowników. Na podstawie danych finansowych na dzień 30 czerwca 2017 roku łączna kapitalizacja prezentowanych spółek wzrosła w stosunku do końca grudnia 2016 roku o ponad 30%. Znaczące zwiększenie wartości notowanych spółek z sektora budowlanego wynika głównie ze zwiększenia wartości akcji Budimex S.A. (wzrost o prawie 20%), PBG S.A (wzrost o ponad 31%) oraz Polimex Mostostal S.A. (wzrost o ponad 376%). Wzrost kapitalizacji tych trzech podmiotów to ponad 2,8 mld zł z łącznej zmiany 3,1 mld złotych pomiędzy dniem 31 grudnia 2016 roku a 30 czerwca 2017 roku. Patrząc na poziom kapitalizacji poszczególnych spółek w ostatnim półroczu największy procentowo wzrost wartości rynkowej zanotował Polimex Mostostal, wsparty w ostatnim czasie przez największe spółki energetyczne w kraju, które stały się głównymi akcjonariuszami spółki. Wzrost wartości akcji PBG S.A. wynikał z podjętych i wdrożonych działań restrukturyzacyjnych. Niemniej warto zauważyć, iż w drugiej połowie roku indeks WIG BUD odwrócił swój trend wzrostowy i zaczął spadać, w przeciwieństwie do trendu wzrostowego głównego indeksu WIG. Odwrócenie trendu wzrostowego wynika pośrednio ze zmiany notowań największych podmiotów oraz wyceny przez rynek ryzyk związanych z prowadzonymi przez nie kontraktami. Wykres 1.9: Zmiany poziomu indeksu WIG oraz WIG - Budownictwo od początku 2016 roku WIG WIG BUDOW Źródło: Analiza Deloitte na podstawie danych dostępnych na stronie internetowej Giełdy Papierów Wartościowych. 28

29 Tabela 1.10 : Kapitalizacja największych spółek budowlanych notowanych na giełdzie na dzień 30 czerwca 2017 roku (w tys. zł) Lp. Nazwa firmy Kapitalizacja rynkowa Kapitalizacja rynkowa Zmiana nominalna Zmiana procentowa 1 Budimex S.A ,23% 2 PBG S.A ,45% 3 Polimex-Mostostal S.A ,96% 4 Trakcja PRKiI S.A ,78% 5 Elektrobudowa S.A ,20% 6 Unibep S.A ,90% 7 Erbud S.A ,19% 8 Mostostal Warszawa S.A ,02% 9 Mostostal Zabrze S.A ,39% 10 Mirbud S.A ,79% Suma % Wzrost Spadek Bez zmian Wykres 1.10 : Udział kapitalizacji największych spółek notowanych na giełdzie na dzień 30 czerwca 2017 roku 6% 12% 1% 1% 2% 2% 3% 3% 4% 19% 46% Budimex S.A. PBG S.A. Polimex-Mostostal S.A. Trakcja PRKiI S.A. Elektrobudowa S.A. Unibep S.A. Erbud S.A. Torpol S.A. Mostostal Warszawa S.A. Mostostal Zabrze S.A. Mirbud S.A. Źródło: Analiza Deloitte na podstawie danych dostępnych na stronie internetowej Giełdy Papierów Wartościowych S.A. 29

30 W pierwszym półroczu 2017 roku spółki notowane na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych zanotowały nieznaczny, niespełna 2%, wzrost przychodów ze sprzedaży w porównaniu do tego samego okresu w 2016 roku. Jak co roku największym graczem na parkiecie jest Budimex z przychodami na poziomie 2,7 mld zł (wzrost o 12%). Spółki odbudowały częściowo portfel swoich zamówień, niemniej nadal duża część przetargów nie została jeszcze ogłoszona. Niska podaż kontraktów w ostatnich latach powodowała, iż ceny oferowane były często dużo poniżej założonych budżetów inwestorskich. Tabela 1.11: Przychody spółek notowanych na GPW na dzień 30 czerwca 2017 roku oraz 30 czerwca 2016 roku Lp. Nazwa firmy Przychody (w tys. zł) Przychody (w tys. zł) Zmiana nominalna Zmiana procentowa 1 Grupa Budimex % 2 Grupa Polimex-Mostostal % 3 Grupa PBG % 4 Grupa Erbud % 5 Grupa Unibep % 6 Grupa Mostostal Warszawa % 7 GrupaTrakcja PRKiI % 8 Grupa Mostostal Zabrze % 9 Grupa Elektrobudowa % 10 Grupa Mirbud % Suma , , ,00 2% Źródło: Analiza Deloitte na podstawie danych dostępnych na stronie internetowej Giełdy Papierów Wartościowych. 30

31 Oznacza to, że budżetowane marże będą pod silną presją. Dodatkowo ryzyka związane z istotną kumulacją prac w latach mogą przełożyć się na wzrost cen materiałów budowlanych i problemy ze znalezieniem wykwalifikowanych pracowników (to widoczne jest już teraz prawie we wszystkich gałęziach naszej gospodarki), to w rezultacie przełoży się na wyniki spółek w przyszłości i pomimo rzekomych pozytywnych przesłanek może w negatywny sposób wpłynąć na ich kondycję finansową, a także ich notowania na rynku publicznym. Wykres 1.11: Przychody spółek budowlanych notowanych na GPW w pierwszym półroczu 2017 i 2016 roku (w tys. zł) Grupa Budimex Grupa Polimex-Mostostal Grupa PBG Grupa Erbud Grupa Unibep Grupa Mostostal Warszawa Grupa Trakcja Grupa Mostostal Zabrze Grupa Elektrobudowa Grupa Mirbud Przychody (w mln zł) Przychody (w mln zł) Źródło: Sprawozdania finansowe na 30 czerwca 2017 roku 1 W poprzednim roku nasz ranking zawierał łączne dane finansowe wszystkich spółek Grupy Skanska działających w Polsce, natomiast dla celów przygotowania niniejszego raportu Grupa udostępniła jedynie przychody Skanska S.A. 2 Z uwagi na brak skonsolidowanych sprawozdan finansowych dane finansowe Grupy Strabag obejmują dla uproszczenia sumę przychodów spółek:strabag Sp. z o.o. oraz Strabag Infrastruktura Południe Sp. z o.o. Dane finansowe za 2015 rok zostały uzgodnione do sprawozdania finansowego za 2016 rok po korektach bilansu otwarcia. 3 Dane finansowe za 2015 rok zostały uzgodnione do sprawozdania finansowego za 2016 rok po korektach bilansu otwarcia. 4 Z uwagi na brak skonsolidowanych sprawozdan finansowych dane finansowe Grupy PORR obejmują dla uproszczenia sumę przychodów spółek: PORR Polska Construction S.A. i PORR Polska Infrastructure S.A. Dane finansowe za 2015 rok zostały uzgodnione do sprawozdania finansowego za 2016 rok po korektach bilansu otwarcia. 5 Dla celów kalkulacji wskaźnika suma bilansowa uzgodniona do sprawozdania finansowego za rok 2016 po korekcie sumy bilansowej na 31 grudnia 2015 roku. 6 Dla celów kalkulacji wskaźnika suma bilansowa uzgodniona do sprawozdania finansowego za 6 miesięcy 2017 roku po korekcie sumy bilansowej na 31 grudnia 2016 roku. 31

32 32

33 Rozdział 2. Perspektywy rozwoju spółek budowlanych w Polsce 33

34 2.1. Wprowadzenie Wartość rynku budowlanego w 2016 roku spadła o 6,9% do 159,5 mld zł z poziomu 171,3 mld zł w 2015 roku. Niemniej jednak, koniunktura w poszczególnych segmentach rynku budowlanego w 2016 roku była zróżnicowana i żeby ocenić zachodzące tendencje należy spojrzeć przez pryzmat poszczególnych segmentów rynku budowlanego. Segment budownictwa kubaturowego zanotował rekordowe poziomy sprzedaży mieszkań, podczas gdy koniunktura w segmencie budownictwa szynowego i drogowego odbiła się dopiero w drugiej połowie 2016 roku - z uwagi na rozpoczęcie opóźnionej kontraktacji przetargów współfinasowanych ze środków UE. W 2016 roku wprowadzono na rynek i sprzedano rekordową liczbę mieszkań. W sześciu aglomeracjach o największej skali rynku (Warszawa, Kraków, Wrocław, Trójmiasto, Poznań i Łódź) sprzedanych zostało około 62 tys. mieszkań w porównaniu do około 52 tys. w 2015 roku 1. Popyt na mieszkania był stymulowany utrzymującymi się niskimi stopami procentowymi, wysoką dostępnością kredytów hipotecznych oraz rosnącymi płacami i spadającym bezrobociem. Istotna część popytu wynika z zakupu mieszkań w celach inwestycyjnych, w szczególności w dużych miastach, w dobrze skomunikowanych dzielnicach. Odsetek lokali kupowanych za gotówkę w dużych miastach (a transakcje te głównie wynikają z popytu inwestycyjnego) utrzymuje się na poziomie około 40%. REAS prognozuje sprzedaż około 72 tys. lokali w głównych aglomeracjach w 2017 roku tj. 16% więcej niż w 2016 roku. Wzrost indeksu WIG Deweloperzy o 18% w okresie pierwszych 9 miesięcy b.r., potwierdza dobrą koniunkturę w tym sektorze budownictwa. Przewidywany wzrost na rynku budownictwa mieszkaniowego wydaje się mieć dobre podstawy z uwagi na takie czynniki jak: stosunkowo stabilne ceny za m 2 z lekką tendencją wzrostową, zbudowane przez deweloperów banki ziemi zabezpieczające przyszłe inwestycje, duża kontraktacja niewybudowanych mieszkań około 75 proc. lokali w budynkach planowanych do oddania w 2017 roku znalazło już nabywców, metraże mieszkań bardziej dopasowane do możliwości finansowych klientów, wymagany wkład własny przy finansowaniu kredytem hipotecznym. Rok 2016 był kolejnym z rzędu rekordowym rokiem pod względem podaży powierzchni na rynku budownictwa biurowego w Polsce. W Polsce mamy obecnie około 9 mln metrów kwadratowych powierzchni biurowych, z czego blisko 5 mln znajduje się w Warszawie. W 2016 roku oddano 800 tys. metrów kwadratowych powierzchni biurowej, z czego około połowa przypadła na Warszawę. Nadal jednak statystyki wskazują, że w porównaniu do Europy Zachodniej rynek w Polsce nie jest jeszcze nasycony powierzchnią biurową (dla przykładu w Monachium jest 22 mln metrów kwadratowych powierzchni biurowych). Takie czynniki jak: fakt bycia największą gospodarką regionu, wzrost gospodarczy, poprawa infrastruktury z uwagi na napływ środków unijnych, dobrze wykształceni pracownicy, zaplecze akademickie w dużych miastach wspierające dopływ wykształconych pracowników na rynek pracy powinny wspierać popyt na nowe powierzchnie biurowe w kolejnych latach. Dobra sytuacja miała miejsce również w segmencie budownictwa handlowousługowego. W 2016 roku rynek powierzchni handlowych powiększył się o 470 tys. m 2. W 2017 roku prognozowany jest wzrost podaży o kolejne 400 tys. m 2, z czego 360 tys. m 2 jest już obecnie w budowie. Ewentualne wprowadzenie podatku od sprzedaży detalicznej, czy też wprowadzenie zakazu handlu w niedzielę lub częściowe ograniczenie handlu w niedzielę, może działać negatywnie na rozwój rynku budownictwa powierzchni handlowych, ale z drugiej strony handel może być wspierany przez rosnące wynagrodzenie oraz zmniejszające się bezrobocie. 1 REAS, 2016 rok 34

35 Pierwsza połowa 2016 roku dla segmentu budownictwa drogowego i kolejowego charakteryzowała się dalszymi opóźnieniami w kontraktacji dużych przetargów infrastrukturalnych. Istotny spadek miał miejsce w ramach podsegmentu robót związanych z budową obiektów inżynierii lądowej i wodnej, głównie spadek inwestycji związanych z budową dróg kołowych i szynowych o około 11% r/r oraz ograniczenie budowy rurociągów, linii telekomunikacyjnych i elektroenergetycznych o około 24% r/r. W sektorze budownictwa drogowego i szynowego, okres od drugiej połowy 2016 roku do połowy 2017 roku, to intensywne rozpisywanie przetargów budowlanych współfinansowanych ze środków UE przez GDDKiA oraz PKP PLK. W okresie styczeńlipiec 2017 roku produkcja budowlanomontażowa wzrosła o około +11% r/r. W okresie intensywnej kontraktacji, spółki działające na rynku budowlanym relatywnie szybko odbudowały portfele projektów i tym samym zagospodarowały swoje wolne moce przerobowe. Walka o kontrakty i zapełnienie mocy przerobowych we wskazanym okresie może odbić się na niższej marży, co dało się zaobserwować już w pierwszej połowie 2017 roku w wynikach Grupy Torpol, Grupy Trakcja i Grupy ZUE, tj. głównych spółek specjalizujących się w realizacji kontraktów kolejowych. Wielkość polskiego rynku budowlanego w podziale na segmenty w latach (mld zł) 160,9 51,4 37,7 48,9 47,0 71,8 182,2 69,1 170,6 60,6 64,2 63,1 158,0 64,1 41,0 165,7 171,3 63,2 69,9 47,0 44,7 minus 6,9% 159,5 67,9 38,6 52,9 55,5 56,7 52, Roboty budowlane specjalistyczne Budowa obiektów inżynierii ldowej i wodnej Roboty budowlane związane ze wznoszeniem budynków * Dane podano w cenach bieżących, bez VAT Źródło: GUS Struktura rynku budowlanego w Polsce w latach % 90% 80% 31,9% 37,9% 35,5% 40,6% 38,2% 40,8% 42,6% 70% 60% 50% 40% 23,4% 26,8% 27,5% 26,0% 28,3% 26,1% 24,2% 30% 20% 10% 44,6% 35,2% 37,0% 33,5% 33,5% 33,1% 33,2% 0% Roboty budowlane specjalistyczne Budowa obiektów inżynierii lądowej i wodnej Roboty budowlane związane ze wznoszeniem budynków Źródło: GUS, analiza Deloitte 35

36 Poprawę sytuacji na rynku budownictwa w 2017 roku odzwierciedla wzrost cen akcji spółek budowlanych notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Szeroki indeks WIG Budownictwo, składający się z 47 spółek, wzrósł od początku 2016 roku do sierpnia 2017 roku o 13%. Z analizy wynika, że od początku 2016 roku do września 2017 roku indeks WIG-Budownictwo podąża za indeksem WIG, ale nadal rośnie wolniej od szerokiego indeksu WIG. Koniunktura w obszarze budownictwa transportu drogowego będzie napędzana kontynuacją budowy autostrad m.in. dokończenie budowy odcinków na A2 między Warszawą Terespolem, dróg ekspresowych oraz obwodnic m.in.: dokończenia obwodnic Krakowa i Warszawy, oraz planem stworzenia dróg panneuropejskich m.in. Via Carpatia. Koniunktura w segmencie budownictwa będzie wspierana realizacją inwestycji w obszarze wytwórczym energii elektrycznej tj. dokończenie toczących się budów jednostek wytwórczych m.in.: Opole, Kozienice, Żerań, Stalowa Wola, jak również budową nowych jednostek wytwórczych m.in.: Blok Ostrołęka C (ok. 100 MW). Ponadto, wartość planowanych inwestycji w obszarze przesyłu i dystrybucji energii szacowna jest na ok 52 mld zł do 2025 roku. Dodatkowo w obszarze przesyłu i dystrybucji gazu planowana jest realizacja korytarzy międzynarodowych łączących Polskę z Danią oraz z Litwą, jak również korytarza północ-południe przez Polskę. Łączna wartość przesyłu i dystrybucji gazu planowanych inwestycji w gazownictwie szacowana jest na około 26 mld zł w okresie do 2025 roku. Notowania indeksu WIG Budownictwo oraz WIG z punktem odniesienia % 30% 20% 10% 0% -10% -20% -30% -40% Źródło: Stooq WIG WIG BUDOW =100%

37 W dłuższym terminie wstępnie planowana jest realizacja Centralnego Portu Lotniczego ( dalej CPL ), którego wstępne szacowane koszty wynoszą ok mld zł oraz elektrowni atomowej. Realizacja oraz zakres ww inwestycji nie jest na ten moment potwierdzona. Niemniej wg doniesień prasowych, przyszła planowana moc elektrowni atomowej podawana jest w przedziale od 3000 MW MW, przy czym wstępnie szacowany koszt bloku o mocy 1000 MW szacowany jest na około 16 mld zł (zawiera część technologiczną oraz budowlaną). W świetle dobrej koniunktury na rynku budownictwa w latach z perspektywą do 2022 roku, przed branżą budowlaną stoi kilka wyzwań: Ograniczenie podaży siły roboczej oraz wzrastająca presja płacowa na wynagrodzenia. Liczba zatrudnionych w budownictwie obecnie jest znacznie niższa niż w latach , kiedy przypadł szczyt koniunkturalny przed EURO 2012 tj. średnie zatrudnienie w budownictwie wynosiło około 450 tys tys. osób w latach w porównaniu do około 390 tys. w okresie pierwszy kwartał 2017 roku. Jednocześnie stopa bezrobocia BAEL 2 obniżyła się w pierwszym kwartale 2017 roku w stosunku do poprzedniego kwartału o 0,4 pp. i ukształtowała się na poziomie 5,2%. Przeciętne roczne wynagrodzenie w budownictwie wzrosło w pierwszym kwartale 2017 roku szybciej niż średnia krajowa, tj. +5,5% vs 4,3%. Powszechną praktyką jest zatrudnianie obcokrajowców na budowach, w szczególności z Ukrainy. Otwarcie granic krajów zachodnich dla obywateli Ukrainy może negatywnie wpłynąć na dostępność mniej wykwalifikowanej siły roboczej, m.in. w segmencie budownictwa kubaturowego, z wyższym odsetkiem mniej zaawansowanych technologicznie prac. Biorąc pod uwagę, że wartość planowanych wydatków na budownictwo drogowe i kolejowe w latach jest wyższa w porównaniu do okresu sprzed EURO 2012 oraz dobra koniunktura w pozostałych segmentach budownictwa, ograniczenie dostępności pracowników budowlanych może prowadzić do wzrostu presji na wynagrodzenia, a w ostateczności do opóźnień w realizacji prac budowlanych z uwagi na deficyt siły roboczej. Ponowne rozpisywanie przetargów z uwagi na przekroczenie budżetów inwestorskich. Spiętrzenie się przetargów w segmencie budownictwa kolejowego i drogowego może skutkować Sektor budownictwa 1 Drogi kołowe (1) Szacowane nakłady (mld zł) ok Komentarz Program Budowy Dróg Krajowych Drogi samorządowe Lata (z perspektywą do 2025 r). 2 Drogi szynowe (2) ok Energetyka wytwarzanie (3) Przesył i dystrybucja energii (4) Przesył i dystrybucja gazu (5) ok. 41 ok. 52 ok (1) Program Budowy Dróg Krajowych na lata (z perspektywą do 2025 r.) (2) Krajowy Program Kolejowy do 2023 r., (3) Strategie Energa, Enea, PGE, Tauron (4) PSE, Kluczowe spółki dystrybucyjne (5) Gaz System, PGNiG, PSG, Grupa Lotos anulowaniem części przetargów z powodu przekroczenia budżetów inwestorskich w składanych ofertach, co już zaczyna być obserwowane. Spółki z sektora budowalnego, po wstępnym wypełnieniu portfela zamówień, zaczęły uwzględniać w wycenie kontraktów istotne zwiększenie wolumenu robót budowalnych w nadchodzących latach, co może skutkować wyższymi kosztami usług podwykonawców oraz materiałów. Zdaniem podmiotów z rynku, budżety inwestorskie powinny odzwierciedlać w większym stopniu oczekiwania rynku w celu uniknięcia ewentualnych opóźnień w rozstrzyganiu przyszłych przetargów z uwagi na przekroczenie tych limitów. Zawiera część technologiczną Zawiera część technologiczną Zawiera część technologiczną Liczba pracujących wg Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) 37

38 Sprowadzenie kryteriów oceny ofert do ceny. Od połowy 2016 roku wprowadzono kryterium 60/40 w przetargach, według których wyłania się wykonawców dla kontraktów publicznych, tj. cena może stanowić max. 60% wagi oceny oferty, a pozostałe 40% to kryteria jakościowe. Stosowaną najczęściej praktyką przez stronę publiczną jest kształtowanie kryteriów pozacenowych wokół okresu gwarancji i terminu realizacji. Praktyka ta powoduje w konsekwencji powrót wyłącznie do kryterium najniższej ceny, gdyż wszyscy uczestnicy biorący udział w postępowaniach przetargowym wskazują z reguły maksymalny możliwy okres gwarancji i najkrótszy okres realizacji kontraktu. Kształtowanie kryteriów oceny wyłącznie wokół ceny, może prowadzić do trudności w realizacji kontraktów przez wykonawców, zwłaszcza w perspektywie wzrastających cen materiałów oraz rosnącej ceny siły roboczej. Skrajnym negatywnym scenariuszem może być powtórzenie sytuacji sprzed EURO 2012 tj. wystąpienie bankructw wybranych przedsiębiorstw z branży budowlanej. Ograniczenie podaży materiałów budowlanych, w szczególności w budownictwie szynowym. Zdaniem podmiotów rynku budowlanego wąskim gardłem realizacji kontraktów może być podaż specjalistycznych materiałów budowlanych m.in.: podkładów kolejowych. Czasochłonny proces nadawania atestu wybranym materiałom budowlanym oraz czasochłonny proces zwiększania mocy wytwórczych wśród producentów, może prowadzić do deficytu podaży wybranych materiałów budowlanych, a w konsekwencji realizacji planowanych inwestycji infrastrukturalnych w wyznaczonych terminach. Ograniczona podaż materiałów budowlanych może prowadzić do opóźnień w realizacji kontraktów budowlanych oraz wzrostu cen przekładających się na niższą marżę wykonawców. Niekorzystne zmiany w organizacji ruchu. Intensyfikacja robót w okresie do 2020 roku, a w związku z tym zmiany organizacji ruchu w obszarze budownictwa kolejowego, może prowadzić do niekorzystnego odbioru społecznego, a w szczególności negatywnie odbijać się na transporcie towarowym, m.in. transporcie kruszyw, co w konsekwencji może podwyższyć koszty dostarczenia kruszyw do odbiorców. Koszty transportu kolejowego wybranych materiałów, w tym kruszyw, mogą wzrosnąć z uwagi na utrudnienia w transporcie spowodowane trwającą modernizacją linii kolejowych. Organizacja budów w formule Projektu i Buduj. Okres Projektowania może trwać od kilku miesięcy do ponad roku oraz łączy się z długim procesem z uwagi na liczne pytania zadawane do dokumentacji przetargowej przez potencjalnych wykonawców. Kontrakty w formule Projektuj i Buduj z jednej strony pozwalają wykonawcom na uzyskanie efektywności w związku z wpływem na proces projektowania, z drugiej strony często wiążą się z długim procesem przetargowym. Ważnym czynnikiem mogącym wpłynąć pozytywnie na realizację inwestycji drogowych i kolejowych jest opracowanie i przyjęcie wzoru umowy odzwierciedlającej interes zamawiającego i wykonawcy, wytycznych dot. sporządzenia opisów przedmiotu zamówienia oraz wytycznych dot. prowadzenia postępowań przetargowych. W budownictwie drogowym w lutym 2017 roku przyjęto Nowe Standardy Budownictwa drogowego w Ministerstwie Infrastruktury i Budownictwa, które stanowią ogólne ramy dla prowadzenia inwestycji w obszarze drogowym. W ramach prac powstaje projekt umowy z wykonawcami zawierający: zrównoważony podział ryzyk, samodzielność niezależnego inżyniera, ochrona podwykonawców, mniejsza ilość i szybsze rozstrzyganie sporów, racjonalny system kar, obowiązek zatrudniania na umowę o pracę. W budownictwie kolejowym powstała Rada Ekspertów ds. realizacji inwestycji kolejowych, która ma na celu optymalizację procesu realizacji inwestycji kolejowych. Rada dąży do wprowadzenia jednolitego wzoru umowy dla inwestycji kolejowych liniowych. Mimo wprowadzenia części postulatów w życie, nadal przedmiotem rozmów pozostają m.in. model płatności dla Inżyniera, jednolita interpretacja obowiązujących przepisów prawnych, certyfikacja przedsiębiorstw uczestników postępowań przetargowych, czy też kryterium wyboru ofert w postępowaniach dotyczących dostępności linii kolejowej. Pozytywne prognozy do 2020 roku wybranych wielkości makroekonomicznych, jak wzrost gospodarczy oraz dług publiczny, sprzyjają utrzymaniu się dobrej koniunktury w segmencie budownictwa, co może przełożyć się w średnim terminie na zwiększenie możliwości sfinansowania z budżetu państwa inwestycji, w tym infrastrukturalnych. W długim terminie, po 2020 roku, w obliczu potencjalnie mniejszych środków UE, szansą dla rynku inwestycji drogowych i szynowych w Polsce jest rozwinięcie się na większą skalę rynku utrzymania infrastruktury oraz w większym stopniu korzystanie z alternatywnych form finansowania, np. Partnerstwa Prywatno-Publicznego. Pozytywne sygnały płyną z Ministerstwa Infrastruktury i Budownictwa, które planuje zaktualizować strategię transportu, dając jej dłuższą perspektywę, wskazując strategiczne projekty oraz dążąc do stabilizacji rynku budownictwa drogowego na poziomie inwestycji o wartości około mld zł rocznie w długim terminie po zrealizowaniu projektów z obecnej perspektywy budżetowej UE. 38

39 2.2. Czynniki makroekonomiczne: wzrost gospodarczy, dług publiczny Wzrost gospodarczy W 2016 roku wzrost gospodarczy w Polsce osiągnął poziom 2,7% wobec 3,6% w 2015 roku. Spowolnienie we wzroście gospodarczym było efektem spadku poziomu inwestycji, którego nie zrównoważyła solidna konsumpcja prywatna i niewielka nadwyżka handlowa. Spowolnienie wzrostu gospodarczego w 2016 roku wynikało również z niepewności w sferze geopolitycznej, w szczególności związanej z referendum w Wielkiej Brytanii i Brexitem, wyborami w Stanach Zjednoczonych oraz we Francji. Dane za 2 pierwsze kwartały 2017 roku wskazują na odbicie w polskiej gospodarce. Wzrost PKB wyniósł odpowiednio +4,2% w I kwartale i +4,4% w II kwartale 2017 roku. Wzrost PKB w I i II kwartale był napędzany przede wszystkim dzięki rekordowo wysokiej konsumpcji prywatnej, której wkład we wzrost gospodarczy był najwyższy od III kwartału 2008 roku. Dodatkowo w obu kwartałach miało miejsce zmniejszenie się poziomu zapasów wynikające ze zwiększonego popytu. Czynnikiem, który w dalszym stopniu ma niewielki wpływ na wzrost PKB są inwestycje. Dodatni, aczkolwiek na znikomym poziomie, wpływ inwestycji na wzrost PKB 3 w II kwartale 2017 r. wyniósł zaledwie +0,8%. Ponadto w obu kwartałach zanotowano ujemny wpływ eksportu netto (nadwyżka importu nad eksportem) na tempo wzrostu gospodarczego, który wyniósł -0,1% w I kwartale oraz -1,5% w II kwartale 2017 roku. Dekompozycja wzrostu PKB w latach ,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0-1,0-2,0-3,0-4,0 I II III IV 2012 I II III IV 2013 I II III IV 2014 I II III IV 2015 I II III IV 2016 I II 2017 Konsumpcja prywatna Wydatki publiczne Inwestycje Zapasy Eksport netto Wzrost PKB ogółem Źródło: GUS, Analiza Deloitte 3 Wyrównany sezonowo tj. dla cen stałych przy wyrównaniu liczby dni pracy do kwartału odniesienia 39

40 Zgodnie z założeniami polityki pieniężnej na rok 2017 opublikowanej przez NBP, w kolejnych kwartałach wysoką konsumpcję prywatną powinna wspierać rosnąca inflacja wynikająca z rosnących wynagrodzeń i cen żywności, wzrost w strefie euro, będącej najważniejszym partnerem handlowym Polski, oraz wzrost poziomu inwestycji dzięki dobrej sytuacji finansowej przedsiębiorstw i większemu wykorzystaniu środków unijnych. Optymistyczne perspektywy dla polskiej gospodarki potwierdzają rewizje w górę tempa wzrostu gospodarczego prognozowanego w Polsce na 2017 rok przez międzynarodowe instytucje, tj.: Komisja Europejska z +3,2% do +3,5% w 2017 roku (2 maj b.r.), OECD z +3,2% do +3,6% w 2017 roku (6 czerwiec b.r.), Agencja ratingowa Moody s z +3,2% do +4,3% w 2017 roku (4 wrzesień b.r.). Prognoza wzrostu gospodarczego wg EIU 4 zakłada utrzymanie realnego wzrostu gospodarczego na poziomie około 3,2%- 3,5% w latach Dług sektora publicznego Na koniec 2016 roku dług publiczny w relacji do PKB wzrósł do 51,4%, wobec 49,0% na koniec 2015 roku (wzrost o 2,4% r/r). Według strategii zarządzania długiem sektora finansów publicznych na lata , opublikowanej przez Ministra Finansów dnia 16 września 2016 roku, w 2017 zakładany jest dalszy wzrost długu publicznego do PKB do poziomu 52,3%. Z uwagi na powiązanie długu publicznego i długu samorządowego, zwiększenie poziomu długu publicznego może przełożyć się na ograniczenie współfinansowania projektów infrastrukturalnych przez samorządy. Pierwsza połowa 2017 roku to okres dobrej sytuacji budżetowej. W czerwcu 2017 roku. Ministerstwo Finansów poinformowało o łącznej nadwyżce budżetowej w wysokości 5,9 mld zł, przy czym prognoza budżetu na 2017 rok zakładała, że w czerwcu 2017 roku deficyt wyniesie prawie 19 mld zł. Na tak znaczącą różnicę, tj. nominalnie około 25 mld zł, złożyły się przede wszystkim wysokie dochody podatkowe, które były o 23,4 mld zł wyższe niż w analogicznym okresie roku Prognozoa wzrostu PKB Polski w latach % 5% 4% 3% 2% 1% 0% 3,7% 5,0% 1,6% 1,3% 3,3% 3,6% poprzedniego. Jeśli pozytywne tendencje utrzymają się w całym 2017 roku, poprawa sytuacji budżetowej może przełożyć się na ograniczenie poziomu długu publicznego i w konsekwencji sprzyjać możliwościom współfinansowania projektów infrastrukturalnych. Będzie to jednak w dużej mierze uzależnione, na ile wyższe wpływy podatkowe okażą się trwałe, co ma istotne znaczenie m.in. z uwagi na wzrost sztywnych wydatków budżetowych związanych z obsługą programu P 2018P 2019P 2020P 2021P Źródło: EIU "Country Forecast Poland - August 2017" Dług publiczny jako % PKB 55% 54% 53% 52% 51% 50% 49% 48% 47% 53,4% 52,6% 53,9% 47,8% 49,0% 2,7% 51,4% 3,2% 52,3% 3,1% 51,7% 2,8% 51,1% 3,5% 49,5% 3,3% 46% 45% P 2018P 2019P 2020P Źródło: Ministerstwo Finansów, Strategia zarządzania długiem sektora finansów publicznych latach , wrzesień Sierpień 2017 rok 40

41 2.3. Środki unijne Środki z funduszy unijnych w ramach perspektywy finansowej w latach są jednym z kluczowych czynników rozwoju polskiego sektora budowlanego, w szczególności segmentu infrastruktury, z powodu ukierunkowania funduszy na wspieranie inwestycji kolejowych i drogowych. Łączna alokacja funduszy dla Polski w ramach polityki spójności Unii Europejskiej na lata wynosi 82,5 mld euro. Programy, które w największym stopniu finansują projekty infrastrukturalne w ramach środków dostępnych centralnie, to Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (27,4 mld euro) oraz Program Operacyjny Polska Wschodnia (2 mld euro) 5. Według informacji Ministerstwa Rozwoju na 17 września 2017 roku w ramach realizacji programów z perspektywy złożono wnioski o dofinansowanie projektów na całkowitą kwotę 403,9 mld zł, a wartość dofinansowania unijnego we wnioskach wynosi 249,7 mld zł. Wartość podpisanych już umów o dofinansowanie unijne wynosi 127,8 mld zł (41% całej puli dostępnej dla Polski). Polska jest liderem w wykorzystywaniu funduszy unijnych. Do tej pory Komisja Europejska wypłaciła państwom członkowskim około 15,4 mld EUR, z czego 5 mld EUR trafiło do Polski (stan na 15 września 2017 roku). Ubiegłoroczna decyzja Wielkiej Brytanii, jako największego płatnika netto do budżetu UE, o wyjściu z Unii Europejskiej może ograniczyć w przyszłych latach wielkość dostępnej puli środków unijnych, w tym na dofinansowanie projektów inwestycyjnych, oraz zaostrzyć kryteria ich dofinansowania. Wg stanu na wrzesień br. toczą się rozmowy między rządem Wielkiej Brytanii a Unią Europejską w sprawie zasad oraz terminu wyjścia, który obecnie nie jest jeszcze przesądzony, ale wg doniesień prasowych może mieć miejsce już w marcu 2019 roku. Na wsparcie mogą również liczyć projekty mające na celu tworzenie nowych technologii w obszarze budownictwa. Sektor ten został wskazany w Krajowych Inteligentnych Specjalizacjach dokumencie zawierającym preferencyjne kierunki dystrybucji funduszy europejskich na badania, rozwój i innowacje. Budownictwo wymieniane jest również w analogicznych dokumentach na poziomie regionalnym, możliwe jest zatem współfinansowanie takich inicjatyw w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych. Alokacja funduszy europejskich w ramach perspektywy (mld zł) 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,6 5,1 4,9 4,7 4,5 4,3 4,0 3,8 5,5 5,8 6,2 6,5 6,8 7,1 7,4 W roku 2016 nastąpiło istotne przyspieszenie wykonania programów operacyjnych z perspektywy Na przestrzeni ubiegłego roku rozpisano nabory na kwotę 182 mld zł, tj. około 59% środków przeznaczonych na politykę spójności w UE. Podpisane umowy stanowią ¼ z puli środków przeznaczonych dla Polski, a wartość rozliczonych płatności wynosi około 15,8 mld zł. Zgodnie z informacjami opublikowanymi przez Ministerstwo Rozwoju, Polska na koniec 2016 roku jest liderem wśród państw Grupy Wyszehradzkiej i siódmym krajem we wspólnocie pod względem środków uzyskanych od Komisji Europejskiej Program Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionalne programy Operacyjne Krajowe Programy Operacyjne Źródło: Ministerstwo Infrastruktury i Rozwioju 5 Nowoczesna Infrastruktura Transportowa oraz Ponadregionalna Infrastruktura Kolejowa

42 2.4. Upadłości w budownictwie W 2016 roku ilość upadłości zmniejszyła się do 135 ze 160 w 2015 roku (minus 16% r/r). W ubiegłym roku upadły głównie firmy wykonujące infrastrukturę drogową i wodociągową. W pierwszej połowie 2017 roku zanotowano wzrost liczby upadłości w sektorze budowlanym o 19% w porównaniu do I poł 2016 roku. Jedną z przyczyn może być przesunięcie rozpoczęcia inwestycji infrastrukturalnych na poziomie krajowym i samorządowym. W obliczu presji na podpisywanie kontraktów po niższych cenach, konieczności redukcji kosztów i wydłużania terminów płatności wiele firm budowlanych zaczęło odczuwać problemy płynnościowe, spotęgowane wprowadzeniem mechanizmu odwróconego podatku VAT. Nowelizacja ustawy o VAT, zobowiązująca nabywców usług budowlanych do rozliczania podatku, weszła w życie w dniu 1 stycznia 2017 roku. Rozszerzony zakres odwróconego obciążenia objął m.in. roboty budowlane związane ze wznoszeniem budynków mieszkalnych i niemieszkalnych, roboty związane z rozbiórką i burzeniem obiektów budowlanych, przygotowanie terenu pod budowę, roboty ziemne, wykonywanie instalacji gazowych, inne m.in. malarskie, szklarskie, betoniarskie. Poprawie sytuacji przedsiębiorstw działających w obszarze budownictwa mieszkaniowego sprzyja wzrastający popyt na mieszkania i ogólnie dobra perspektywa na rynku pracy w Polsce (szersza analiza w dalszej części raportu). W segmencie budownictwa infrastrukturalnego w perspektywie najbliższych kilku lat największym zagrożeniem może być oczekiwany wzrost cen materiałów budowlanych oraz kosztów wynagrodzeń, co może prowadzić do obniżania planowanych marż na realizowanych projektach, pogorszenia sytuacji ekonomicznej, a w ostateczności do bankructwa mniejszych podmiotów, mających mniejszą dywersyfikację portfela zleceń. Liczba upadłości wykonawczych firm budowlanych w okresie II kw r ,8% 24,9% 24,1% 20,4% 21,6% 17,8% 41,9% 36,0% kw kw Upadłości w budownictwie w upadłościach ogółem Źródło: Coface

43 2.5. Zatrudnienie i wynagrodzenia w sektorze budowlanym Zarówno dane GUS, jak i NBP wskazują na stale poprawiającą się pozycję pracowników na polskim rynku pracy. Zgodnie z raportem Rynek Pracy 7, stopa bezrobocia BAEL 8 obniżyła się w stosunku do poprzedniego kwartału o 0,4 pp. i wyniosła 5,2%. Na bardzo dobrą sytuację polskich pracowników wskazuje również tzw. Indeks restrykcyjności (pokazujący liczbę ofert pracy przypadających na jednego bezrobotnego), który wzrósł z poziomu około 0,055 w pierwszym kwartale 2016 roku do 0,085 w pierwszym kwartale 2017 roku. Według danych GUS w I kwartale 2017 roku przeciętne zatrudnienie w Polsce wyniosło 8,7 mln i było większe o 1,4% wobec IV kwartału 2016 roku. W budownictwie przeciętne zatrudnienie wyniosło 382,6 tys. i było na tym samym poziomie w porównaniu do analogicznego okresu w roku poprzednim. Przeciętne zatrudnienie i wynagrodzenie brutto w budownictwie w okresie I kw r I kw Średnia płaca brutto (PLN) Przeciętne zatrudnienie w roku (tys.) Źródło: GUS Wzrost zatrudnienia przy spadającej liczbie bezrobotnych BAEL może powodować zwiększenie poziomu wynagrodzeń, by utrzymać poziom retencji pracowników oraz zatrudnić nowych. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie bez wypłat nagród rocznych wyniosło w I kwartale 2017 roku około 4,2 tys. PLN i było o 4,3% wyższe niż przed rokiem. Z kolei przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w budownictwie wyniosło 4,3 tys. zł i było wyższe o 5,5% r/r. Przeciętne wynagrodzenie brutto w I kwartale 2017 r. w wybranych segmentach budownictwa (PLN/miesięcznie) Budowa budynków Roboty związane z budową obiektów inżynierii lądowej i wodnej Roboty budowlane specjalistyczne Przeciętne wynagrodzenie w poszczególnych segmentach Przeciętne wynagrodzenie w budownictwie Źródło: GUS 7 NBP, I kwartał 2017 rok 8 Liczba pracujących wg Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) 43

44 Zgodnie z wynikami badań przeprowadzanych corocznie przez GUS wśród przedsiębiorstw budowlanych, nasilającym się problemem jest niedobór wykwalifikowanych pracowników. W lipcu 2017 roku około 40% przedsiębiorstw podało ten czynnik (wzrost o 14 p.p. w porównaniu do lipca 2016 roku) jako barierę w prowadzeniu działalności, wyższy odsetek został odnotowany tylko w latach Analogicznie do roku ubiegłego, największym obciążeniem o charakterze finansowym dla firm były koszty zatrudnienia, 60% pracodawców podało ten czynnik jako barierę działalności. Z kolei firma rekrutacyjna Hays w swoim raporcie Trendy na rynku pracy 2017 wskazuje, że rok 2017 będzie okresem kumulacji przetargów w obszarze budownictwa infrastrukturalnego, przez co wielu pracodawców zacznie poszukiwać zarówno kadry kierowniczej, jak i pracowników fizycznych przy ograniczonej Bariery działalności dla przedsiębiorstw w sektorze budowlanym 70% 60% 50% 62% 61% 60% podaży kandydatów i wzrastających oczekiwaniach finansowych ze strony potencjalnych i obecnych pracowników (spadająca produkcja budowlana nie dawała podstaw do znacznych podwyżek płac). Prognozy zatrudnienia Raport Barometr Manpower Perspektyw Zatrudnienia z czerwca 2017 roku przedstawia prognozę zatrudnienia w gospodarce w IV kw roku. Prezentowane w raporcie dane sugerują umiarkowany optymizm wśród pracodawców w Polsce. Prognoza netto zatrudnienia 9 jest dodatnia dla 8 z 10 badanych sektorów. W III kwartale 2017 roku 14% firm objętych badaniem planuje zwiększenie zatrudnienia, 74% deklaruje brak zmian personalnych, natomiast 5% przewiduje redukcję etatów. Optymizm panuje również wśród pracodawców w branży budowlanej. Prognoza netto zatrudnienia dla badanego okresu wynosi +18%, co w ujęciu kwartalnym przekłada się na wzrost o 2 punkty procentowe i utrzymanie stabilnego poziomu w ujęciu rocznym. 40% 30% 20% 10% 0% VIII 2015 VIII 2016 VIII 2017 Źródło: GUS Koszty zatrudnienia 33% 31% 22% Niedostateczny popyt 31% 29% 27% Koszty materiałów 26% 21% 40% Niedobór wykwalifikowanych pracowników Projekty infrastrukturalne realizowane w formule projektuj i buduj dają duże możliwości optymalizacji kontraktu oraz wdrożenia efektywności po stronie generalnego wykonawcy, które przy braku materializacji niektórych ryzyk mogą przełożyć się na oszczędności zarówno dla Wykonawcy jak i Zamawiającego. Rynek widzi pozytywne próby zmiany prawa zamówień publicznych i wprowadzenie innych kryteriów niż cena. Niemniej kształtowanie kryteriów poza-cenowych wokół okresu gwarancji i terminu realizacji powoduje pośrednio powrót do kryterium najniższej ceny, gdyż wszyscy uczestnicy biorący udział w postępowaniu przetargowym wskazują z reguły możliwy maksymalny okres gwarancji i najkrótszy okres realizacji. Ryzykowne jest także punktowanie zbyt wysokich parametrów technicznych. Przykłady krajów Europy Zachodniej pokazują, że kryteria pozacenowe mogą obejmować m.in. kwestie oddziaływania realizacji kontraktu na środowisko naturalne (preferowani są wykonawcy, którzy deklarują niższą emisję CO2 w trakcie realizacji kontraktu), niższe zużycie energii, zoptymalizowaną logistykę itd. Wojciech Trojanowski, Członek Zarządu, Strabag Sp. z o.o. 9 Prognoza netto zatrudnienia, w raporcie Barometr Manpower Perspektyw Zatrudnienia to wyrażona w procentach różnica pomiędzy liczbą pracodawców przewidujących wzrost całkowitego zatrudnienia a liczbą pracodawców szacujących spadek całkowitego zatrudnienia w ich oddziale w najbliższym kwartale. 44

45 2.6. Perspektywa rozwoju poszczególnych segmentów rynku budowlanego w Polsce Budownictwo drogowe Kluczowym dokumentem regulującym kierunki rozwoju w ramach sektora drogowego jest Program Budowy Dróg Krajowych na lata (z perspektywą do 2025 r.) (dalej PBDK ) z dnia 8 września 2015 roku, który został zrewidowany w szczególności pod kątem założeń finansowych w lipcu 2017 roku. Celem PBDK jest skoordynowany i długofalowy plan budowy autostrad, dróg ekspresowych oraz obwodnic, a także stworzenie ogólnopolskich korytarzy komunikacyjnych na podstawie sieci dróg krajowych oraz dróg panneuropejskich, takich jak via Carpatia. Realizacja inwestycji ujętych w PBDK finansowana jest ze środków Budżetu Państwa oraz środków zgromadzonych w Krajowym Funduszu Drogowym (dalej KFD ), w tym środków unijnych. Głównymi źródłami wpływów pieniężych do funduszu jest opłata paliwowa oraz opłata elektroniczna, tzw. viatoll. KFD jest zarządzany przez Bank Gospodarstwa Krajowego. Pierwotny budżet planowanych zadań w ramach PBDK wynosił 168 mld zł, a po aktualizacji wzrósł do około 196 mld zł 11. Lista inwestycji, których budowa zostanie sfinansowana w ramach podniesienia limitu, ma zostać przedstawiona do końca br. przez Ministra Infrastruktury i Budownictwa. Kwestią otwartą pozostaje fakt czy zostaną wygospodarowane dodatkowe środki na realizację wszystkich zadań czy też zostanie zweryfikowana lista inwestycji pod względem ich priorytetu i kolejności realizacji. Limit wydatków na obecny Program jest wyższy od Programu Budowy Dróg Krajowych na lata , który wyniósł 82,8 mld zł. Aktualny PBDK na lata (z perspektywą do roku 2025) zakłada budowę około 4000 km dróg szybkiego ruchu, w tym: 168,6 km autostrad 3 832,6 km dróg ekspresowych 56 obwodnic (w tym 12 klasy S 12 ) Z przekazanych wstępnie informacji przez Ministerstwo Infrastruktury i Budownictwa należy oczekiwać, że znaczna część dodatkowych środków zostanie przekierowana na inwestycje na tzw. ścianie wschodniej, m.in. via Carpatia, Lublin droga na Ukrainę (S17), Siedlce - Biała Podlaska, dodatkowe obwodnice miast. W 2016 roku oddano około 130 km nowych dróg krajowych, a wartość zrealizowanych prac drogowych wyniosła około 15,7 mld zł, wobec 11,5 mld zł w 2015 roku (wzrost o 36% r/r). Główne oddane do użytkowania odcinki autostrad i dróg krajowych Odcinek Długość odcinka (km) Okres budowy Wartość brutto (mln zł) 1 A1 Stryków Tuszyn 37, A4 Rzeszów Jarosław 42, S7 Miłomłyn Ostróda północ 9, S8 Zambrów Mężenin 15, S19 zachodnia obwodnica Lublina 9, DK15 obwodnica Brodnicy 1, DK74 obwodnica Bełchatowa Źródło: GDDKIA Raport za 2016 rok 11 lipciec 2017 roku 12 Klasa S obejmuje w Polsce drogi ekspresowe 45

46 W 2016 roku podpisano 23 umowy, w tym 18 umów dla dróg klasy A i S o długości 235,4 km oraz 5 umów dla dróg klasy GP (obwodnice) o długości 30,5 km. W 2016 roku w postępowaniach przetargowych było 745,7 km dróg krajowych, w tym 669,2 km dróg klasy A i S oraz 9 obwodnic o długości 76,5 km. W 2017 roku kontynuowano rozpisywanie przetargów. Według Ministerstwa Rozwoju na 11 sierpnia 2017 r. GDDKiA ma zagwarantowane w ramach programu POIiŚ mld zł, z czego ponad 22 mld zł zostały już zagospodarowane. Sieć dróg samorządowych Mimo, że drogi samorządowe stanowią około 95% długości wszystkich dróg, nakłady na ich rozbudowę i utrzymanie są relatywnie niskie w porównaniu do nakładów na rozwój dróg krajowych. Drogi samorządowe są finansowane poprzez: Program Rozwoju Dróg Gminnych i Powiatowych (około 3,8 mld zł w latach ); rezerwy subwencji ogólnej ze strony Ministerstwa Infrastruktury i Budownictwa (około 340 mln zł); Finansowanie wydatków na drogi krajowe w latach z perspektywą do ,4 5,2 4,2 11,5 3,0 8,5 15,7 6,2 19,0 9,1 9,5 9,9 22,3 9,1 13,2 8,5 7,4 16,0 16,1 1,3 21,4 0,8 19,1 27,9 0, Środki krajowe Środki europejskie 24,5 Źródło: Program Budowy Dróg Krajowych, aktualizacja z dnia 12 lipca 2017 r. Program Budowy Dróg Krajowych na lata (z perspektywą do 2025 r.) 23,5 22,7 19,9 27,5 programy unijne (około 5,9 mld zł); środki własne samorządów. Inwestycje ukończone lub w realizacji w ramach poprzednich PBDK Inwestycje realizowane w ramach limitu finansowego dla PBDK Pozostałe inwestycje Źródło: PROGRAM BUDOWY DRÓG KRAJOWYCH NA LATA (z perspektywą do 2025 r.) 46

47 Program Rozwoju Dróg Gminnych i Powiatowych Obecnie głównym planem sieci dróg samorządowych na poziomie centralnym jest uchwalony we wrześniu 2015 roku Program Rozwoju Dróg Gminnych i Powiatowych. Celem Programu jest poprawa bezpieczeństwa na drogach lokalnych oraz zwiększenie dostępności transportowej przez tworzenie spójnej i zrównoważonej sieci drogowej w wymiarze lokalnym. Program z perspektywą na lata , który jest zarządzany i nadzorowany przez Ministerstwo Infrastruktury i Budownictwa, zakłada dofinansowania rozbudowy i modernizacji gminnej i powiatowej infrastruktury drogowej o łącznej wartości 3,8 mld zł. Corocznie w wymiarze rzeczowym możliwa będzie budowa, przebudowa lub remont około 2,2 tys. km dróg powiatowych i gminnych, które odpowiadają jedynie około 1% całości dróg, przy czym każda gmina będzie mogła liczyć na dofinansowanie nie wyższe niż 3 mln zł każdego roku. Rezerwy subwencji ogólnej Ponadto samorządy mogą liczyć na wsparcie ze strony Ministerstwa Infrastruktury i Budownictw na inwestycje w sieć dróg samorządowych w ramach rezerwy subwencji ogólnej w budżecie państwa (około 340 mln zł rocznie). Programy unijne Projekty modernizacji dróg samorządowych w niewielkim stopniu są pokrywane przez programy unijne. W obecnej perspektywie finansowania unijnego na 31 sierpnia 2017 r. projekty zaklasyfikowane jako drogi lokalne lub wojewódzkie otrzymały wsparcie o łącznej wartości 5,9 mld zł (166 projektów). Projekty legislacyjne W lipcu 2017 r. złożony został projekt ustawy o Funduszu Dróg Samorządowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw. W założeniach tego programu zostałaby ustanowiona nowa opłata drogowa, z której 50% wpływów zasiliłoby Fundusz Dróg Samorządowych ( FDS ). Zadaniem FDS byłoby dofinansowanie budowy i przebudowy dróg powiatowych i gminnych oraz mostów w ciągu dróg wojewódzkich. Prognozowane wpływy według projektu ustawy z opłaty drogowej to 4-5 mld zł rocznie, natomiast FDS finansowałby 50% inwestycji (do 80% w przypadku JST o mniejszej zamożności mieszkańców). Projekt ustawy został wycofany, jednak na podstawie założeń zawartych w projekcie można oczekiwać, że inwestycje, które byłyby finansowane w ramach zadań FDS, wynosiłyby 4-5 mld zł rocznie. Po wycofaniu projektu władze zapowiedziały, że będą szukać innych rozwiązań, aby zgromadzić środki finansowe konieczne na inwestycje w drogi lokalne. Kategorie dróg publicznych w Polsce (stan na 31 grudnia 2016 r.) Kategoria dróg Długość 2015 (km) Udział (%) Długość 2016 (km) Udział (%) Zarządca drogi* Własność drogi Drogi krajowe ,6% ,6% GDDKiA Skarb Państwa Drogi wojewódzkie ,9% ,9% Zarząd województwa Samorząd województwa Drogi powiatowe ,1% ,8% Zarząd powiatu Samorząd powiatu Drogi gminne ,5% ,7% Wójt (burmistrz, prezydent miasta) Samorząd gminy Ogółem % % - - *w granicach miast na prawach powiatu zarządcą wszystkich dróg publicznych, z wyjątkiem autostrad i dróg ekspresowych, jest prezydent miasta Źródła: GUS, analiza Deloitte 47

48 Stan nawierzchni Drogi krajowe Od wielu lat jednym z najistotniejszych problemów infrastruktury drogowej w Polsce jest stan techniczny dróg. W ostatnich latach stan techniczny dróg systematycznie pogarsza się. Na koniec 2016 roku stan około 17% dróg był oceniany jako zły vs. 14% w 2015 roku, a 31% jako niezadowalający vs. 25% w 2015 roku. Na pogorszenie stanu technicznego nawierzchni dróg 13 krajowych w 2016 roku wpłynęły takie czynniki, jak: Niekorzystne warunki atmosferyczne tj. ponadprzeciętne w Budownictwie wahania temperatury latem i zimą; Wzrost ruchu pojazdów ciężarowych, które maja istotnych wpływ na przyspieszenie procesu degradacji nawierzchni dróg; Zmniejszenie przyrostu nowych dróg klasy A i S oddanych do użytku w 2016 roku (około 130 km w 2016 roku wobec 148 km dróg w 2015 roku). Drogi samorządowe Z informacji Najwyższej Izby Kontroli wynika, że 36% dróg powiatowych i gminnych jest w stanie złym, a jedynie 29% dróg jest w stanie dobrym i zadowalającym 15. Infrastruktura drogowa na szczeblu lokalnym ma niewielkie wsparcie w ramach dofinansowania unijnego z perspektywy Ponadto wzrasta stopień zadłużenia samorządów, co ogranicza możliwość realizacji inwestycji, w tym infrastrukturalnych. Rozwiązaniem mogą być alternatywne sposoby finansowania infrastruktury drogowej, tj. Partnerstwo Publiczno- Prywatne. Obecnie jest realizowany tylko jeden projekt drogowy w formule PPP, tj. Przebudowa i utrzymanie dróg wojewódzkich w Województwie Dolnośląskim realizowane w formule partnerstwa publiczno-prywatnego. Dla Skanska innowacyjność ma kluczowe znaczenie w procesie realizacji kontraktów. Innowacyjne rozwiązania, takie jak zastosowanie BIM (Building Information Modelling) pozwalają na efektywne zarządzanie procesem budowlanym, co w rezultacie przekłada się m.in. na lepsze marże na realizowanych kontraktach. W perspektywie średnioi długookresowej istotne dla branży jest przełożenie innowacyjnych rozwiązań na kryteria pozacenowe, np. poprzez wpływ innowacji na efektywność prowadzonych robót. W ten sposób firmy budowlane będą zmotywowane do podejmowania innowacyjnych działań. Kluczowe dla przyszłości rynku budowlanego w Polsce jest wypracowanie przez instytucje publiczne strategii i - związanego z jej realizacją - modelu usług w zakresie robót utrzymaniowych, których znaczenie będzie istotnie wzrastać w kontekście obecnego i przyszłego poziomu infrastruktury publicznej. Piotr Janiszewski, Prezes Zarządu, Skanska S.A. 13 Raport o stanie technicznym sieci dróg krajowych na koniec 2016 roku, GDDKiA [marzec 2017] 14 W celu poprawy stanu istniejących dróg krajowych od 2016 roku realizowany jest Program Likwidacji Miejsc Niebezpiecznych ( PLMN ). Zadania objęte tym programem mają na celu przede wszystkim zwiększenie bezpieczeństwa niechronionych uczestników ruchu drogowego. Na 2016 rok przewidziano 300 mln zł na realizację programu na łącznie 292 zadania. Źródłem finansowania programu jest Krajowy Fundusz Drogowy oraz budżet państwa w ramach corocznych programów GDDKiA. Docelowo program będzie dofinansowany kwotą 600 mln zł rocznie. 15 Według stanu na marzec 2014 r. z uwzględnieniem efektów realizacji Narodowego Programu Przebudowy Dróg Lokalnych, realizowanego w latach Inwestycje na drogach wojewódzkich mogą być finansowane w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych. 48

49 Stan nawierzchni dróg krajowych w poszczególnych województwach (na koniec 2016 r.) Województwo Stan dobry (%) Stan niezadowalający (%) Stan zły (%) Zachodniopomorskie 85,1 82,8 11,4 9,8 3,5 7,4 Wielkopolskie 52,7 40,0 29,0 36,1 18,3 23,9 Pomorskie 74,1 66,2 18,6 20,9 7,3 12,9 Kujawsko-pomorskie 55,0 49,0 28,0 29,2 17,0 21,8 Łódzkie 65,8 60,3 24,6 26,1 9,6 13,6 Mazowieckie 60,2 48,5 26,6 35,2 13,2 16,3 Warmińsko-mazurskie 63,8 50,3 29,1 39,0 7,1 10,7 Podlaskie 66,1 52,8 23,3 30,3 10,6 16,9 Lubuskie 53,9 47,7 22,8 25,2 23,3 27,1 Dolnośląskie 53,3 43,5 31,4 36,3 15,3 20,2 Podkarpackie 60,0 49,6 29,0 33,3 11,0 17,1 Opolskie 65,4 60,0 23,3 25,5 11,3 14,5 Lubelskie 60,1 50,3 22,7 26,9 17,2 22,8 Śląskie 53,8 45,2 31,3 41,2 14,9 13,6 Świętokrzyskie 62,8 51,7 24,3 34,5 12,9 13,8 Małopolskie 63,4 45,5 25,3 38,1 11,3 16,4 RAZEM 62,2 52,7 25,0 30,5 12,7 16,8 Źródło: GDDKiA 14 Rynki wschodnie, takie jak Białoruś lub Ukraina, dają możliwość geograficznej dywersyfikacji działalności polskich firm budowlanych. Działalność i realizacja kontraktów budowalnych na rynkach wschodnich jest oczywiście związana z szeregiem ryzyk o charakterze prawnym, biznesowym i czysto operacyjnym. Niemniej rynki wschodnie są obiecującą alternatywą wobec działalności naszych lokalnych spółek na rynkach państw zachodnich lub skandynawskich, które ze względu na duży stopień zdominowania sektora przez firmy lokalne oraz bardzo wysoki poziom regulacji (często bardzo trudnych do spełnienia przez podmioty zagraniczne) również generują dla tych podmiotów istotne wyzwania i ryzyka operacyjne, ale o odmiennej charakterystyce. W obecnej sytuacji rynkowej widzimy, że rośnie liczba odwoływanych przetargów przez inwestora publicznego z uwagi na fakt, iż ceny ofertowe przekraczają oryginalną wartość budżetu inwestorskiego. Ma to miejsce zwłaszcza w obszarze kontraktów drogowych. Wynika to z faktu, iż spółki z sektora budowalnego, widząc istotne zwiększenie wolumenu robót budowalnych w nadchodzących latach, dużo drożej wyceniają ryzyka związane z realizacją tych projektów koszty usług podwykonawczych, materiałów, robocizny etc. Jest wysoce prawdopodobne, że w okresie rozgrzanej koniunktury budowlanej istotnie wzrośnie koszt tych czynników. W rezultacie obecne budżety inwestorskie powinny w większym stopniu odzwierciedlać oczekiwania rynku, w tym prognozowany wzrost kosztów realizacyjnych, aby uniknąć ewentualnych opóźnień w realizacji tych inwestycji. Leszek Gołąbiecki, Prezes, UNIBEP S. A. 49

50 Budownictwo szynowe I połowa 2016 roku charakteryzowała się mniejszą ilością ogłaszanych przez PKP PLK przetargów. W rezultacie spółki budownictwa kolejowego jedynie w niewielkim stopniu miały wypełniony portfel zleceń na 30 czerwca 2016 roku (Torpol 0,44 mld zł, Trakcja 1,34 mld zł i ZUE 0,64 mld zł). Dopiero II połowa 2016 i I połowa 2017 przyniosły istotne zwiększenie aktywności przetargowej PKP PLK, co z kolei przełożyło się na dużą konkurencję cenową głównych graczy dążących do szybkiego zapełnienia portfela (na koniec czerwca 2017 r. Torpol 3,1 mld zł, Trakcja 1,9 mld zł i ZUE 1,5 mld zł), często kosztem marży, w celu co najmniej pokrycia dużych kosztów stałych. W celu usprawnienia realizowania inwestycji PKP PLK w przetargach ogłaszanych od 2016 r. dopuszcza możliwość zaliczkowania zakupów materiałów, częściowe wykonanie inwestycji oraz zmianę roli inżyniera kontraktu. Sektor budownictwa szynowego obejmuje modernizację oraz budowę infrastruktury kolejowej i tramwajowej. W Polsce eksploatuje się obecnie 19,1 tys. km linii kolejowych, z czego około 96% jest zarządzane przez PKP PLK (18,4 tys. km). Wydatki na inwestycje kolejowe PKP PLK (w mld zł) Średnie wydatki z perspektywy ,3 mld zł Spodziewane spiętrzenie prac na poziomie 9-12 mld zł rocznie w latach będzie rodziło szereg wyzwań dla sektora budownictwa kolejowego, mogących się przejawiać w szczególności: trudnościami w pozyskaniu odpowiedniej liczby wykwalifikowanej kadry, przy czym proces wdrażania pozyskanych z uczelni pracowników oraz zdobywaniami specjalistycznych uprawnień wymaga kilku lat; wzrastającymi cenami materiałów; 1,4 2,4 Średnie wydatki z perspektywy ,5 mld zł 3,2 2,8 2,8 3,8 3,9 5,3 7,1 7,7 4,1 5,5 9,2 11,9 11,4 12,1 7,2 3,8 ograniczoną dostępnością materiałów, w tym szyn oraz podkładów kolejowych, w szczególności w kontekście długoterminowego procesu certyfikacji; prowadzeniem prac na aktywnych liniach kolejowych w sposób ograniczający opóźnienia w przewozach pasażerskich i towarowych Wykonanie Szacunki Prognoza Wyzwaniem może być również realizacja kontraktów w formule projektuj i buduj, w którym faza projektowa może trwać 3-12 miesięcy i może to doprowadzić do przedłużenia realizacji projektów w ramach Krajowego Planu Kolejowego harmonogramie. Źródło: Sprawozdania PKP PLK, Sprawozdanie z wykonania KPK w 2016, analiza Deloitte 50

51 Dokumenty ramowe Ramy przyszłych inwestycji kolejowych wyznacza Krajowy Program Kolejowy do 2023 r., ostatnia aktualizacja z dnia 12 lipca 2017 r. (dalej KPK ), stanowiący kontynuację Wieloletniego Programu Inwestycji Kolejowych do roku 2015 ( WPIK ). Ostatnia znacząca aktualizacja KPK została zatwierdzona w listopadzie 2016 r. i wynikała między innymi z konieczności uwzględniania fazowania projektów pomiędzy poprzednią, a obecną perspektywą unijną, opracowania kosztorysów dla projektów, przeliczenia luk finansowych dla projektów oraz uwzględnienia zdolności PKP PLK w zakresie realizacji poszczególnych zadań inwestycyjnych oraz całego programu. W porównaniu do poprzedniego planu harmonogram wydatków został rozłożony tak, aby w latach wydatki wynosiły około 12 mld zł rocznie, poprzednio szczytowe wydatki zaplanowano na 2019 rok oraz 2020 rok odpowiednio w kwocie 14,3 mld zł i 18,4 mld zł. Nowy harmonogram powinien złagodzić negatywny efekt spiętrzenia inwestycji, jednak uczestnicy rynku nadal wskazują na potencjalne ryzyko dostępności oraz cen materiałów, np. podkładów szynowych, jak również dostępności odpowiedniej liczby wykwalifikowanych pracowników, w szczególności po stronie podwykonawców. Wykonanie planu WPIK Według raportu Najwyższej Izby Kontroli (dalej NIK ) w sprawie realizacji WPIK z dnia 16 grudnia 2016 r. w ramach programu w latach zrealizowano łącznie 22,7 mld zł wydatków z planowanych 31,6 mld zł (wykonano 72% planu). Wskutek częściowego nie wypełnienia planu KE dla kluczowych niedokończonych projektów wydała decyzję o kontynuowaniu Inwestycje objęte programem Krajowego Programu Kolejowego (stan na wrzesień 2017 r.) (czerwone rozpoczęte, niebieskie planowane) Źródło: PKP PLK finansowania ze środków perspektywy NIK wskazuje, że za niepełne wykonanie planu odpowiada między innymi niedostosowanie planów do możliwości realizacyjnych wskazując, że zgodnie z pierwotnym planem w okresie intensywność robót inwestycyjnych wrosłaby czterokrotnie w stosunku do poziomu przed 2010 rokiem. Z perspektywy firmy budowlanej kluczowe znaczenie ma zapewnienie jej dużego wolumenu kontraktów, których realizacja umożliwia pokrycie kosztów stałych, jakie dotyczą jej działalności. Brak regularnej podaży dużych kontraktów na rynku kolejowym w latach 2014 oraz 2015 doprowadził do istotnego zwiększenia presji cenowej w obecnych przetargach. W rezultacie firmy z branży budowlanej, które będą realizować inwestycje kolejowe oparły swój portfel przyszłych kontraktów na niskich marżach co w przypadku materializacji nieoczekiwanych ryzyk może w istotny sposób wpłynąć na ich kondycję finansową ale także na efektywność prowadzonych inwestycji. W dużych przetargach kolejowych jednym z istotniejszych kryteriów pozacenowych są deklarowane terminy zamknięć torowych, których niedotrzymanie skutkuje wysokimi karami. Te kryteria są właściwe, bo preferują firmy, które specjalizują się w budownictwie kolejowym, dysponują odpowiednim parkiem maszynowym oraz doświadczeniem kontraktowym co w rezultacie pozwala im zyskiwać w tym obszarze przewagę konkurencyjną. Jarosław Tomaszewski, Prezes, Trakcja PRKiI S.A. 51

52 Dalsze inwestycje poza perspektywą KPK PKP PLK prowadzi prace nad planami inwestycyjnymi wykraczającymi poza KPK. Obecnie szacuje, że w latach uda się utrzymać nakłady inwestycyjne na poziomie 10 mld zł rocznie, uwzględniając zaangażowanie środków unijnych z kolejnej perspektywy W poprzedniej edycji raportu informowaliśmy, że z nowej perspektywy unijnej na rozwój komunikacji tramwajowej (infrastruktura oraz tabor) może zostać wydatkowane do 13 mld zł, z czego możliwe, że połowa na samą infrastrukturę. Najnowsze informacje o inwestycjach tramwajowych wskazują na to, że największych inwestycji w infrastrukturę szynową można oczekiwać w latach Finansowanie nakładów inwestycyjnych w KPK w latach (mld zł) W dniu 22 września 2017 r. Kancelaria Premiera Rady Ministrów zaprezentowała wstępne założenia dotyczące budowy Centralnego Portu Komunikacyjnego w Stanisławowie. Komponent kolejowy inwestycji jest szacowany na 8-9 mld zł. Z największych miast Polski do Portu dojazd koleją ma trwać 2-2,5 godziny, z centrum Warszawy do CPK 15 minut. Inwestycja ma być zakończona w 2027 r. Podsumowanie 2016 roku W 2016 r. na sieci kolejowej zarządzanej przez PKP PLK wykonane zostały roboty inwestycyjne na kwotę 4,1 mld zł. Według danych Urzędu Transportu Kolejowego zmodernizowano m.in. 509 km torów, 549 rozjazdów i 213 przejazdów kolejowodrogowych, a także wybudowano 47 skrzyżowań dwupoziomowych. W związku z modernizacjami stanu infrastruktury zmniejszają się czasowe i stałe ograniczenia prędkości pociągów ze względu na zły stan techniczny torów w 2014 r. ograniczenia wprowadzono na km torów, w 2015 na km, a w 2016 roku na 832 km. PKP PLK prowadziła postępowania przetargowe na wartość ogółem 28,7 mld zł w 2016 roku spośród projektów, których łączna wartość jest szacowana na 66,4 mld zł. W samym 2016 roku ogłoszono postępowania przetargowe o wartości 11,1 mld zł, i zawarto umowy na kwotę 2,6 mld PLN. Do dnia 22 września 2017 roku podpisano już umowy o wartości 14 mld zł, a plan na ten rok wynosi 20 mld zł. Według zestawienia prowadzonego przez Ministerstwo Rozwoju na 31 sierpnia 2017 r. PKP PLK korzysta z funduszy unijnych przy realizacji 27 projektów o łącznej wartości 12,9 mld zł (dofinansowanie 8,3 mld zł).) 52 5,8 9,2 11,9 11,4 12,1 7,2 3,8 1,8 2,1 1,8 1,7 0,5 3,1 3,5 1,2 4,7 1,2 1,6 4,4 1,0 0,8 6,3 4,2 3,9 3, Programy krajowe RPO PO PW POliŚ CEF 1,1 Rok 2016 był rokiem przeglądu istniejących projektów i ogłaszania ich na rynku w formie przetargów, lata to okres podpisywania umów i rozpoczynania zadań inwestycyjnych, w tym kontynuowania postępowań przetargowych. Lata to będzie okres realizacji ogłoszonych zadań inwestycyjnych, ale także przygotowywanie Spółki pod nową perspektywę budżetową UE po 2020 roku. Naszym celem jest mieć portfel o wartości mld PLN gotowych projektów, które będą mogłyby być stopniowo ogłoszone rynkowi w momencie uruchomienia nowego budżetu UE w 2021 roku. Warte podkreślenia jest, że do końca 2018 roku zakontraktowanych będzie około 90% zadań inwestycyjnych z obecnej perspektywy budżetowej UE, tj. z planu Krajowego Programu Kolejowego do 2020 roku. Podtrzymujemy prognozę inwestycji w infrastrukturę kolejową z KPK, firmy budowalne oceniają swój łączny potencjał wykonawczy na około 10 mld PLN w skali roku i od 2018 roku ten potencjał będzie w pełni wykorzystany. Oceniamy również, iż w dłuższej perspektywie coraz większe znaczenie będą miały roboty związane z utrzymaniem infrastruktury (docelowo w kwocie 2 3 mld PLN rocznie). Ireneusz Merchel, Prezes,PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. 1,0 0,6 5,4 1,0 2,0 0,7

53 Budownictwo energetyczne 17 W ramach rynku budownictwa energetycznego wyodrębniliśmy trzy segmenty: Wytwarzanie energii elektrycznej; Przesył i dystrybucja energii elektrycznej; Przesył i dystrybucja gazu. Planowane łączne wydatki inwestycyjne w obszarze wytwarzania głównych spółek energetycznych w Polsce, tj. Enea, Energa, PGE i Tauron, szacowane są około 41 mld zł w perspektywie Wskazana wartość zawiera zarówno wydatki na technologię oraz na prace budowlane. Szacowane nakłady wynikają z aktualnej budowy nowych bloków wytwórczych, planów modernizacji istniejących bloków energetycznych w tym w celu dostosowania do wymogów środowiskowych, inwestycji w instalacje OZE oraz pozostałe. Planowane wydatki inwestycyjne w obszarze przesyłu i dystrybucji energii elektrycznej szacowne są na poziomie około 52 mld zł w perspektywie Wskazana wartość zawiera zarówno wydatki na modernizacje i rozbudowę sieci, jak i inwestycje w systemy obsługi i kontroli sieci dystrybucyjnej i przesyłowej. Planowane wydatki inwestycyjne w obszarze przesyłu i dystrybucji gazu szacowane są na około 27 mld zł w perspektywie do 2025 roku i zawierają głównie budowę nowej infrastruktury. Wytwarzanie energii elektrycznej Obecnie w Polsce w obszarze wytwarzania realizowane jest kilka projektów budowy nowych jednostek wytwórczych, tj. powyżej 100 MW: Ze względu na zmiany warunków rynkowych i prawnych (m.in. wprowadzenie tzw. Konkluzji Best Available Techniques (BAT) czy plany wprowadzenia rynku mocy), doszło do zmian planów inwestycyjnych wytwórców energii 18. Wdrożenie BAT wiąże się przede wszystkim z wymianą technologii, a nie z realizacja budów o charakterze inwestycyjnym. Wprowadzenie rynku mocy może wesprzeć realizację inwestycji w postaci budowy elektrowni systemowej w Ostrołęce o mocy 1000 MW. Obecnie realizowane projekty inwestycyjne w obszarze wytwarzania energii elektrycznej Projekt Moc Paliwo Kwota brutto (mld zł) Inwestor Planowany termin zakończenia 1 Elektrownia w Kozienicach 1075 MW węgiel kamienny 6,3 Enea 19 grudnia Elektrownia w Opolu 2 x 900 MW węgiel kamienny 11,6 PGE Blok nr 5-20 grudnia 2018 blok nr 6-31 lipca 2019 * 3 Elektrownia w Stalowej Woli 450 MWe; 240 MWt gaz 1,9 Tauron i PGNiG 31 grudnia Elektrownia Turów 450 MW węgiel kamienny 5 PGE maj Elektrownia w Jaworznie Elektrociepłownia w Płocku Elektrociepłownia Żerań 910 MW węgiel kamienny 5,4 Tauron listopad MWe gaz 1,7 Orlen grudzień MW gaz 1,6 PGNiG Termika grudzień 2020 * Przewidywany termin zakończenia inwestycji przez głównego wykonawce 17 Państwowe dokumenty dotyczące planowanych inwestycji w energetyce, omówione w poprzedniej edycji niniejszego raportu pozostają aktualne. 18 [1] Elektrownia Łagisza (413 MW; gaz) inwestycja została wstrzymana przez Grupę Tauron, co zostało podane do wiadomości we wrześniu 2016 r. podczas publikacji Strategii Grupy Tauron na lata [2] Elektrownia Czeczott (około 1000 MW). [3] Elektrownia Północ (2 x 800 MW; węgiel kamienny; aktualnie brak pozwolenia na budowę). 53

54 Wiodące koncerny energetyczne w Polsce w swoich strategiach przewidziały łączne nakłady inwestycyjne o wartości około 41 mld PLN w latach Wskazane nakłady zawierają zarówno m.in.: nakłady na budowę nowych jednostek wytwórczych w tym na prace inżynieryjne, modernizację istniejących technologii. Wartość planowanych nakładów inwestycyjnych koncernów energetycznych Spółka Łączne szacowane nakłady (mld zł) Inwestycje w segmencie wytwarzanie (mld zł) Kluczowe inwestycje w obszarze wytwarzania Inwestycje w segmencie dystrybucji (mld zł) Inwestycje w segmencie wydobycie (mld zł) Źródło ENERGA 20,6 6,1 Elektrownia Ostrołęka C wraz z Enea Elektrownia przy kopalni Bogdanka 13,0 b/d Strategia na lata ( ) ENEA 26,4 5,3 Elektrownia Ostrołęka C wraz z Energa Modernizacja bloków w elektrowni Połaniec Modernizacja bloków w elektrowni Kozienice 14,5 5,7 Strategia do 2030 roku ( ) PGE 34,0 22,5 Elektrownia Opole oraz Turów (ok. 15 mld zł) Modernizacja bloków energetycznych (7,5 mld zł) 7,0 b/d Sprawozdanie Zarządu PGE za rok 2016 / plan lata ( ) TAURON 18,0 6,7 nowy blok elektrowni Jaworzno III nowy blok elektrociepłowni Stalowa Wola 9,5 1,3* Strategia na lata ( ) RAZEM 99,0 40,6 44,0 7,0 * w tym inwestycje w zakłady górnicze Janina, Sobieski oraz Nowe Brzeszcze 54

55 Według analiz Polskiej Sieci Elektroenergetycznej S.A. całkowite zapotrzebowanie na nowe zdolności wytwórcze w perspektywie 2035 roku znajduje się w przedziale GW, w zależności od scenariusza wycofania istniejących mocy 19. Wśród nowych inwestycji znaczną część miały stanowić elektrownie wiatrowe 20, jednak w obliczu zmian prawnych plany inwestycyjne zostały poddane rewizji i środki przesunięto w kierunku źródeł konwencjonalnych. Planowane inwestycje: 1. Elektrownia Ostrołęka (około 1000 MW); węgiel kamienny; postępowania przetargowe na doradcę finansowego, 2. Elektrownia Dolna Odra w Nowym Czarnowie (około 500 MW; węgiel kamienny), 3. Elektrownia Łęczna przy kopalni Bogdanka (około MW; węgiel kamienny). Poniżej przedstawiamy wybrane, najważniejsze planowane inwestycje w sektorze energetycznym (według etapu zaawansowania projektów). Wymagany przyrost mocy dla scenariusza modernizacyjnego BAT narastająco w MW Moc budowana 2019 Elektrownia jądrowa Moc dodatkowa 2020 Źródło: Polskie Sieci Elektroenergetyczne Mapa wybranych najważniejszych realizowanych i planowanych inwestycji w moce wytwórcze Żarnowiec Gąski Nowy Czarnów Ostrołęka Płock Żerań Kozienice Turów Łęczna Stalowa Wola Jaworzno Źródło energii: - węgiel kamienny - węgiel brunatny - gaz - rozważane lokalizacje elektrowni jądrowej Źródło: Opracowanie własne Deloitte na podstawie informacji CIRE ( 19 Prognoza pokrycia zapotrzebowania szczytowego na moc w latach (20 maja 2016 r) 20 Zmodyfikowane zostały plany inwestycyjne w segmencie Odnawialnych Źródeł Energii (OZE). Według Urzędu Regulacji Energetyki moce przetwórcze zainstalowane w odnawialne źródła energii wynoszą 8,4 GW (według stanu na r.), a udział OZE w miksie energetycznym wynosi ok. 13,5%. 55

56 Energetyka jądrowa W Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju przyjętej przez Radę Ministrów 14 lutego 2017 roku istotną rolę odgrywa energetyka. Wśród postulatów mających na celu poprawę bezpieczeństwa energetycznego wymieniono wdrożenie energetyki jądrowej przy wykorzystaniu polskiego potencjału przemysłowego i naukowego. Zaplanowano kontynuację Programu polskiej energetyki jądrowej, który przewiduje przygotowanie do budowy dwóch elektrowni jądrowych o łącznej mocy około 6000 MW netto. Wstępnie szacowany koszt budowy bloku energetycznego o mocy 1000 MW wynosi około 16 mld zł. Decyzja zasadnicza miała zapaść po wykonaniu przez Ministra Energii odpowiednich analiz oraz po uzyskaniu ofert dostawców technologii, które pozwolą na określenie nakładów inwestycyjnych niezbędnych do poniesienia i potwierdzą m.in. opłacalność inwestycji w energetykę jądrową w polskich warunkach. Dyskusje nad planami realizacją elektrowni atomowej toczą się. Przesył i dystrybucja energii elektrycznej Przesył Oprócz inwestycji w moce wytwórcze, planowany jest również szereg projektów związanych z rozbudową sieci przesyłowej i dystrybucyjnej. Modernizację Krajowego Systemu Elektroenergetycznego koordynują Polskie Sieci Elektroenergetyczne. Zgodnie z komunikatem z 11 maja 2017 roku w ciągu najbliższych 5 lat PSE planuje przeznaczyć na inwestycje 7,6 mld zł w tym około 5,9 mld zł na budowę i rozbudowę stacji i linii energetycznych oraz 1,2 mld zł na modernizacje. W wyniku przeprowadzenia zaplanowanych zadań i zamierzeń inwestycyjnych, w latach przewiduje się budowę około km torów linii 400 kv, około 80 km torów linii 220 kv oraz 6 nowych stacji elektroenergetycznych, a także modernizację około 200 km torów linii 400 kv i około 1500 km torów linii 220 kv. W 2016 r. PSE zainwestowało 1,2 mld zł na budowę, rozbudowę i modernizację stacji i linii elektroenergetycznych. Plany inwestycyjne w 2017 r. są na podobnej wartości jak rok wcześniej tj. około 1,3 mld zł, w tym największy udział mają nakłady przeznaczone na budowę i rozbudowę stacji i linii elektroenergetycznych (około 1 mld zł) oraz modernizację linii i stacji elektroenergetycznych (około 0,17 mld zł). Dystrybucja W całym 2016 roku nakłady inwestycyjne w segmencie dystrybucji wśród najważniejszych graczy wyniosły około 7 mld zł. W kolejnych latach planowane są dalsze inwestycje w segmencie dystrybucji wśród głównych firm energetycznych na poziomie około 44 mld zł 21 w perspektywie do 2025 roku. Kwota zrealizowanych inwestycji przez operatorów energetycznych w 2016 roku (w mln zł) Operator Kwota inwestycji wydana na przyłączenie nowych odbiorców Kwota inwestycji wydana na przyłączenie nowych źródeł Kwota inwestycji wydana na odtwarzanie majątku Pozostałe nakłady inwestycyjne, m.in. na systemy IT Łącznie Enea Operator Energa Operator PGE Dystrybucja Innogy STOEN Operator Tauron Dystrybucja PSE Łącznie Źródło: Polskie Towarzystwo Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej, Energetyka przesyłowa i dystrybucyjna, maj Kwota zawiera również inwestycje w segmencie przesyłowym. Szczegółowe rozbicie nakładów znajduję się w tabeli dotyczącej łącznych inwestycji firm energetycznych 56

57 Przesył i dystrybucja gazu Kluczowe podmioty na rynku gazownictwa to GAZ-System (przesył), PSG (dystrybucja). Gaz-System pełni obecnie kluczową rolę w działaniach na rzecz zwiększenia przepustowości polskiej sieci przesyłowej gazu ziemnego, dywersyfikacji kierunków eksportu gazu oraz poprawy bezpieczeństwa energetycznego naszego kraju. W strategii spółki założono budowę ponad 2000 km nowoczesnych gazociągów przesyłowych do 2025 r. oraz zapewnienie dostępu do globalnych rynków gazu dzięki budowie nowych połączeń transgranicznych i efektywnemu wykorzystaniu Terminalu LNG w Świnoujściu. Ponadto w 2016 roku Gaz-System podpisał z Instytutem Nafty i Gazu umowy o wartości ponad 1 mld zł na dofinansowanie Korytarza Północ-Południe w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko. W zakresie inwestycji zostaną zbudowane gazociągi o łącznej długości około 380 km. Kluczowe planowane inwestycje przez Gaz- System to połączenie Polski z zewnętrznymi dostawcami gazu tj. Dania tzw. Baltic Pipe (1,7 mld euro do 2022 roku) oraz Litwa (1,9 mld zł do 2022 roku). Kluczową inwestycją jest korytarz gazowy Północ-Południe, który połączy terminal LNG w Świnoujściu oraz Gazociąg Bałtycki/Baltic Pipe, przez południową Polskę, Republikę Czeską, Słowację i Węgry z proponowanym terminalem Adria LNG w Chorwacji (4,5 mld zł do 2022 roku). Kluczowe projekty inwestycyjne realizowane lub planowane w obszarze systemu dystrybucyjnego i przesyłowego do 2025 roku Tytuł projektu Segment inwestycji Nazwa przedsiębiorstwa Szacowana wartość projektu Korytarz Północ-Południe Przesył gazu Gaz-System 4,5 mld zł Gazociąg Baltic Pipe (Polska- Dania) Przesył gazu Gaz-System 1,7 mld euro (w tym 0,9 mld euro nakłady Gaz-System) Budowa gazociągu GIPL (Polska-Litwa) Przesył gazu Gaz-System 1,9 mld zł Projekt EFRA Rafinacja Grupa Lotos 2,2 mld zł Terminal LNG FSRU Magazynowanie Gaz-System 3,0 mld zł (POIiŚ ok. 1,1mld zł) Budowa magazynu gazu (Kosakowo) Rozbudowa terminalu LNG w Świnoujściu Magazynowanie PGNiG 0,9 mld zł Magazynowanie Gaz-System 0,7-1,7 mld zł Gazociąg Kościerzyna - Olsztyn Dystrybucja gazu Polska Spółka Gazownictwa 0,9 mld PLN Gazociągu Kosakowo Gdańsk Dystrybucja gazu Polska Spółka Gazownictwa 0,5 mld PLN Budowa gazociągów dystrybucyjnych w całej Polsce Łącznie Dystrybucja gazu PGNiG 8,4 mld zł mld zł Źródło: Bezpieczeństwo warte miliardy, Rzeczpospolita z dn r. 57

58 PSG zaplanował około 11,3 mld zł na przebudowę systemu gazownictwa w Polsce w latach W 2017 r. na zadania inwestycyjne związane bezpośrednio z siecią gazową została zaplanowana kwota w wysokości 1,4 mld zł. PSG zgłosiła 52 projekty inwestycyjne do Ministerstwa Energii w ramach aktualizacji dokumentu Lista projektów strategicznych dla infrastruktury energetycznej w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na łączną kwotę dofinansowania 1,3 mld zł. Gaz-System szacuje całkowity koszt inwestycji na 4,5 mld zł. Podpisano już umowy na budowę odcinków Lwówek-Odolanów (wartość projektu 847 mln zł, dofinansowanie unijne 473 mln zł) oraz Hermanowice Strachocina (wartość projektu 296 mln zł, dofinansowanie unijne 110 mln zł), które mają być oddane odpowiednio w IV kwartale 2018 i w 2019 roku. Rozwój infrastruktury Gaz-System - inwestycje planowane w latach Ochrona środowiska Program Infrastruktura i Środowisko to krajowy program wspierający gospodarkę niskoemisyjną, ochronę środowiska, przeciwdziałanie i adaptację do zmian klimatu, transport i bezpieczeństwo energetyczne. Wydatki ze środków POIiŚ w perspektywie na inwestycje w gospodarkę wodno-ściekową i odpadową wynoszą odpowiednio 1,6 mld EUR i 0,9 mld EUR. Gospodarka wodna i ściekowa Dokumentem określającym planowane inwestycje związane z gospodarką wodnościekową jest Master Plan dla wdrażania dyrektywy Rady 91/271/EWG ( Master Plan ), oraz Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych (KPOŚK). Obecnie obowiązuje IV aktualizacja KPOŚK z r. Z początkiem września 2016 r. ruszyły prace nad V aktualizacją KPOŚK, która powinny zakończyć się jesienią 2017 r. Koszt inwestycji do realizacji w latach zgłoszonych do V aktualizacji KPOŚK wynosi 27,0 mld zł. Źródło: Gaz-System, Perspektywa strategiczna rozwoju Gaz-System na lata Struktura planowanych nakładów wg. KPOŚK Oczyszczalnie ścieków wraz z przeróbką osadu i jego zagospodarowanie 33% Modernizacja sieci kanalizacyjnej Źródło: Projekt Aktualizacji KPOŚK, lipiec 2017 r. 15% 52% Budowa sieci kanalizacyjnej 58

59 W ramach V aktualizacji planowane jest wybudowanie 112 nowych oczyszczalni oraz przeprowadzenie innych inwestycji na 1044 oczyszczalniach. KPOŚK zakłada również wybudowanie ,9 km sieci kanalizacyjnej oraz zmodernizowanie 3 406,6 km sieci. Po zakończeniu wszystkich inwestycji liczba osób korzystających z sieci kanalizacyjnej wzrośnie o 1,5 mln do 37,6 mln osób (97,2% ludności Polski). Gospodarka odpadowa Kluczowym dokumentem opisującym planowane inwestycje związane z gospodarowaniem odpadami jest obecnie Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2022 ( KPGO ), którego ramy opisaliśmy w poprzedniej edycji raportu. Plan wdrożenia założeń KPGO na poziomie regionalnym określą Wojewódzkie Plany Gospodarki Odpadami (WPGO), które zostały zatwierdzone przez poszczególne urzędy marszałkowskie do 30 czerwca 2017 r. Łączne wydatki inwestycyjne zaplanowane w WPGO dla 16 województw wynoszą 18,6 mld zł. Na gospodarkę odpadów komunalnych w ramach POIiŚ w perspektywie przeznaczone jest 0,88 mld EUR. Projektowane inwestycje są podporządkowane m.in. założeniom planu, że do 2020 roku recyklingowi powinno być poddawane 50% odpadów komunalnych (60% do 2025 roku), zaś termicznemu przekształcaniu nie więcej niż 30%. W KPGO duży nacisk położono na wykorzystanie energetyczne odpadów, którego realizacja obejmuje budowę spalarni odpadów. Obecnie w Polsce funkcjonuje 6 spalarni, a 10 kolejnych inwestycji jest w fazie przygotowania bądź realizacji. Prawdopodobnie Ministerstwo Środowiska zrezygnuje jednak z realizacji części zaplanowanych inwestycji z uwagi na nowe założenia gospodarki o obiegu zamkniętym i konieczność dostosowania się do norm europejskich. Wydatki inwestycyjne województw zaplanowane w ramach Wojewódzkich Planów Gospodarki Odpadami na lata wg przyjętej konwencji (mln zł) Dolnośląskie 3 700,3 Kujawsko-Pomorskie 482,0 Lubelskie 432,5 Lubuskie 267,2 Łódzkie 1 117,9 Małopolskie 705,0 Mazowieckie 3 103,0 Opolskie 275,9 Podkarpackie 1 093,1 Podlaskie 614,5 Pomorskie 1 598,8 Śląskie 2 760,3 Świętokrzyskie 75,3 Warmińsko-mazurskie 605,3 Wielkopolskie 1 302,1 Zachodniopomorskie 438,3 Łącznie ,4 Źródło: Analiza Deloitte 59

60 Budownictwo handlowousługowe Pomimo dobrej koniunktury obserwowanej w 2016 roku, perspektywy dla rynku budownictwa powierzchni handlowych w dłuższym terminie są niepewne, co wynika ze zmian prawno-podatkowych w Polsce oraz niepewnej sytuacji polityczno-gospodarczej w Europie. Wciąż nie wiadomo w jakiej formie wprowadzony zostanie podatek od sprzedaży detalicznej. Dotychczasowa progresywna wersja podatku obciążająca około 100 głównych sieci handlowych działających w Polsce została zawieszona we wrześniu 2016 r. przez Komisję Europejską. Parlament przesunął termin wdrożenia podatku na 1 stycznia 2018 r. w oczekiwaniu na rozstrzygnięcie sporu. Brakuje również rozstrzygnięcia kwestii zakazu handlu w niedzielę. Ostateczny kształt reformy, jak również harmonogram wdrożenia, nie są znane. Dodatkowo wzrost niepewności w Europie (m.in. z uwagi na opuszczenie Unii Europejskiej przez Wielką Brytanię), zwłaszcza w kontekście kursów walutowych, może doprowadzić do wyhamowania napływu kapitału zagranicznego, co skutkowałoby spadkiem wolumenu inwestycji w sektorze nieruchomości komercyjnych, w tym handlowych. W 2016 roku rynek powierzchni handlowych w Polsce powiększył się o 470 tys. m². Większa podaż przypadła na drugą połowę roku, w której oddano do użytku niemal 2/3 nowej powierzchni handlowej. Około 338 tys. m² przypadło na centra handlowe, a 28 tys. m² stanowiły magazyny handlowe. Na koniec I kwartału 2017 r. zasób nowoczesnej powierzchni handlowej w Polsce wynosił ponad 13,4 mln m². Ponad 71% podaży stanowiły 402 centra handlowe o łącznej powierzchni 9,5 miliona m². Pozostałe formaty obejmowały parki i wielkopowierzchniowe magazyny handlowe 3,7 miliona m² (27%) oraz centra wyprzedażowe 0,24 miliona m² (2%). Rozbudowy i modernizacji doczekało się 13 obiektów handlowych (74 tys. mkw. powierzchni najmu, a więc 16% całej rocznej podaży). Największe powierzchniowo rozbudowy związane były ze wzbogacaniem centrów handlowych o wolnostojące sklepy, np. sklep meblowy Agata w PH Targówek w Warszawie czy sklep z art. budowlanymi Leroy Merlin w Galerii Sudeckiej w Jeleniej Górze. Na dojrzałych rynkach (tzn. w dużych miastach) stopa pustostanów na koniec 2016 r. wynosiła średnio 3,3%. Najlepszy wynik pod tym względem zanotowano w Warszawie (1,9%), natomiast najwyższe stopy pustostanów odnotowano w Poznaniu, Trójmieście i Wrocławiu (odpowiedni 6,2%, 4,5%, 4,1%). Prognozowany jest stabilny poziom współczynnika niewynajętej powierzchni, który nie przekroczy 5% w przypadku najbardziej rozwiniętych rynków. Struktura powierzchni handlowej otwartej w 2016 r. według formatu i typu inwestycji 2% 1% 5% 10% Nowe centra handlowe 15% Rozbudowy centrów handlowych Nowe parki handlowe Źródło: Analizy Cushman&Wakefield W 2017 r. prognozowany jest wzrost podaży o 400 tys. m², z czego 360 tys. m² jest już obecnie w budowie. We wrześniu bieżącego roku otwarto Galerię Północną (64 tys. m²) w Warszawie. W zaawansowanej fazie realizacji są inwestycje takie, jak Wroclavia (64 tys. m²), Forum Gdańsk (62 tys. m²) i Serenda (41,3 tys. m²) w Krakowie. Prognozowany jest również rozwój mniejszych formatów typu małe lub osiedlowe centra handlowe. Udział powierzchni handlowej w małych miastach, poniżej 100 tys. mieszkańców, wzrośnie do 18% w całkowitej podaży powierzchni handlowej. Wzrasta też zainteresowanie centrami wyprzedażowymi, m.in. w Bydgoszczy, Toruniu, Krakowie, Rzeszowie czy Gliwicach. 67% Rozbudowy parków handlowych Rozbudowy centrów handlowych Magazyny handlowe W 2016 roku otwarto 22 nowe obiekty handlowo-usługowe, w tym 15 centrów handlowych. Największe spośród nich to Posnania w Poznaniu (99 tys. m²) oraz Galeria Metropolia w Gdańsku (34 tys. m²). 60

61 Budownictwo mieszkaniowe Perspektywy dla firm zajmujących się budownictwem mieszkaniowym pozostają dobre. Polska charakteryzuje się niższym w stosunku do innych krajów Europy wskaźnikiem liczby mieszkań/1 tys. mieszkańców. Wskazuje to na potencjał dalszego wzrostu i szansę do wykorzystania dla spółek działających na polskim rynku budownictwa mieszkaniowego. Liczba mieszkań na 1000 mieszkańców w 2016 r Rok 2016 charakteryzowała rekordowa liczba mieszkań wprowadzonych na rynek i wielkość sprzedaży. Według danych REAS w sześciu aglomeracjach o największej skali rynku (Warszawa, Kraków, Wrocław, Trójmiasto, Poznań i Łódź) w 2016 r. sprzedanych zostało 62 tys. mieszkań (w porównaniu do 51,8 tys. w 2015 r.) o łącznej wartości 24,5 mld złotych. Najwyższy wzrost sprzedaży odnotowano we Wrocławiu (28% rdr), Warszawie (26% rdr) i Trójmieście (26% rdr). W tym samym okresie deweloperzy wprowadzili do sprzedaży ponad 65 tys, nowych mieszkań (51,9 tys. w 2015). Wyjątkowo dobre było również pierwsze półrocze 2017 r. W tym okresie sprzedano 36,4 tys. mieszkań i wprowadzono do sprzedaży 33,4 tys., co oznacza wzrost odpowiednio o 23,8% i 6,4% w porównaniu do pierwszego półrocza 2016 r. Po stronie podaży ożywienie w budownictwie mieszkaniowym widać także w statystykach, takich jak liczba mieszkań oddanych do użytkowania czy liczba wydanych pozwoleń na budowę budynków mieszkalnych w skali całego kraju. W 2016 roku wskaźniki te wyniosły odpowiednio 147, 6 tys. i 82,9 tys. Oznacza Izrael Polska Słowenia Irlandia W. Brytania Źródło: Euromonitor International, analiza Deloitte ,4 8,1 I kw. 9,6 Austria Holandia Liczba sprzedanych mieszkań w sześciu największych miastach w Polsce (tys.) 15,1 14,4 14,3 14,1 12,7 13,2 10, ,2 11,5 10,4 10,4 Węgry Czechy Belgia EU 28 Niemcy Francja Hiszpania 18,1 18,8 17,6 II kw. III kw. IV kw. I kw. II kw. III kw. IV kw. I kw. II kw. III kw. IV kw. I kw. II kw. III kw. IV kw. I kw. II kw Portugalia Źródło: REAS Rynek mieszkaniowy w Polsce jest kształtowany przez dwa rodzaje popytu. Popyt inwestycyjny, którego siła w ostatnim czasie istotnie wzrosła jest kreowany głównie przez inwestorów nabywających lokale w celu dalszego wynajmu, ze względu na brak obecnie innych możliwości inwestycyjnych pozwalających na zrealizowanie lepszej stopy zwrotu przy stosunkowo niskim ryzyku. Drugim rodzajem jest popyt podstawowy, kreowany głównie przez osoby, które kupują mieszkanie w celu realizacji własnych potrzeb mieszkaniowych. Pozytywny wpływ na zwiększenie popytu na mieszkania miały różnorodne programy dofinansowania kupujących ze środków publicznych, niemniej pomimo wzrostu poziomów sprzedaży marże deweloperów pozostają pod presją ze względu na wysokie ceny gruntów zwłaszcza dla atrakcyjnie położonych działek. Dodatkowo, widzimy iż ze względu na dobrą koniunkturę gospodarczą zwiększają się koszty firm budowlanych co przekłada się na wyższe koszty wykonawstwa dla deweloperów i w rezultacie wobec ograniczonych możliwości zwiększenia strony przychodowej (wzrostu ceny za metr kwadratowy mieszkania) może negatywnie wpłynąć na marżę. Tomasz Łapiński, Prezes Zarządu, Ronson Development Sp. z o.o. 61

62 to wzrost liczby nowych lokali o 10,2% w stosunku do 2015 oraz o 10,5% wzrost liczby wydanych pozwoleń na budowę. Liczba mieszkań oddanych do użytkowania przez deweloperów w skali całego kraju wyniosła 78,5 tys. (48,2% ogólnej liczby mieszkań), co oznacza wzrost o 25,7% w porównaniu do 2015 r. Wysoka dynamika podaży została utrzymana w okresie styczeń-sierpień 2017 r. Oddano do użytkowania 108,9 tys. mieszkań (+9,6% rdr) i wydano pozwolenia lub dokonano zgłoszenia z projektem budowlanym na budowę 169,2 tys. mieszkań mieszkań (+24,8% rdr). Od 1 stycznia 2017 r. weszła w życie nowelizacja prawa budowlanego, zwiększająca zakres robót budowlanych, które można przeprowadzić bez zgłoszenia. Zliberalizowano także przepisy dotyczące istotnych odstąpień od projektu budowlanego. Nowe przepisy nie powinny kolidować z tworzonym właśnie kodeksem urbanistyczno-budowlanym, który ma regulować całość procesu inwestycyjnego. Data wdrożenia kodeksu nie jest znana. Czynniki popytowe na rynku budownictwa mieszkaniowego Po rekordowym roku 2016 i uruchomieniu ponad 340 mln zł na dopłaty w programie MdM w styczniu 2017 r., kolejne miesiące zapowiadają się stabilnie. Koniec deflacji i potencjalne podwyżki stóp procentowych RPP wpłyną na podwyższenie kosztów kredytów. Konieczność posiadania 20% wkładu własnego, powrót do budownictwa społecznego i czynszowego oraz postulat stworzenia ram prawnych dla REIT-ów, czyli wehikułów umożliwiających inwestycje w nieruchomości pod wynajem, może spowodować spadek popytu na rynku mieszkaniowym w dłuższym terminie. Póki co jednak w 2016 roku pozytywną sytuację na rynku budownictwa mieszkaniowego wspierały: utrzymujące się niskie stopy procentowe oraz wzrost dochodów gospodarstw domowych, wysoki popyt inwestycyjny na mieszkania szczególnie w dużych miastach w dobrze skomunikowanych dzielnicach, program rzadowy tj. Mieszkanie dla Młodych (MdM). Liczba oddanych do użytku mieszkań oraz wydanych pozwoleń na budowę (w tys.) Liczba mieszkań oddanych do użytkowania Wydane pozwolenia na budowę budynków mieszkalnych Źródło: GUS, Główny Urząd Nadzoru Bankowego

63 Niskie stopy procentowe i niska cena pieniadza Zgodnie z raportem NBP Sytuacja na rynku kredytowym III kwartał 2017 r., opublikowanym w lipcu 2017 r., w II kwartale 2017 r. banki nieznacznie zaostrzyły kryteria przyznawania kredytów mieszkaniowych, a także podniosły marże kredytowe dla kredytów obarczonych wyższym ryzykiem i obniżyły pozaodsetkowe koszty kredytu. Według raportu AMRON SARFiN za II kwartał 2017 r. popyt na kredyty wzrósł od stycznia do czerwca klienci podpisali łącznie 100,1 tys. umów o kredyt mieszkaniowy o łącznej wartości 22,7 mld zł (o 13,2% wyższa niż w analogicznym okresie roku poprzedniego). Całkowite zadłużenie z tytułu kredytów mieszkaniowych na koniec czerwca 2017 r. wyniosło 391 mld zł. Liczba czynnych umów kredytowych wzrosła do 2,1 mln sztuk, wzrost o 1,9% od początku roku. Popyt inwestycyjny Z przekazanych nam informacji, wyniki, że w dużych miastach w Polsce występuje wysoki popyt inwestycyjny na mieszkania pod wynajem. Mieszkania pod wynajem są budowane w dobrze skomunikowanych dzielnicach np. blisko stacji metra w Warszawie. Typowe mieszkania pod wynajem to kawalerka lub mieszkanie dwu trzypokojowe o powierzchni m 2. Popyt inwestycyjny jest stymulowany przeświadczeniem rynku, że inwestycja w mieszkanie jest bardziej opłacalna niż trzymanie oszczędności na rachunku bankowym w sytuacji niskich stóp procentowych. Programy rządowe Wzrost liczby kredytów mieszkaniowych wynika również z popytu na dopłaty w ramach MdM. W 2017 r. budżet programu wyniósł ponad 300 mln zł, jednak połowa środków została zarezerwowana już w 2016 r., a resztę wykorzystano w styczniu bieżącego roku. W 2017 r. uruchomione zostaną natomiast 230 mln zł z budżetu na 2018 r., w którym planowane jest zakończenie programu. Likwidacja programu MdM wiąże się z przyjęciem przez rząd Narodowego Programu Mieszkaniowego (NPM) w IV kwartale 2016 r. Określa on główne działania polityki mieszkaniowej, które pozwolą na zwiększenie dostępu do mieszkań dla osób o dochodach uniemożliwiających obecnie nabycie lub wynajęcie mieszkania na zasadach komercyjnych. Najważniejszą częścią programu jest pakiet Mieszkanie Plus obejmujący budownictwo na wynajem na gruntach samorządowych i Skarbu Państwa we współpracy z samorządami gminnymi czy deweloperami, wsparcie budownictwa komunalnego, chronionego i społecznego oraz systematycznego Kredyty hipoteczne w Polsce w latach i w II kw r II kw Liczba czynnych umów (tys.) Całkowity stan zadłużenia (mld PLN) Źródło: Związek Banków Polskich oszczędzania na cele mieszkaniowe. Program przewiduje wydatki w wysokości 150 mln zł oraz 12,8 mln zł odpowiednio w 2017 oraz 2018 r., natomiast w latach ,7 mld zł. W ramach programu zakłada się dofinansowanie łącznie prawie 200 tysięcy mieszkań (7 tysięcy w 2017, 13 tysięcy w 2018 oraz 179 tysięcy w latach ). Centrum Informacji Rządu szacuje, iż podjęte działania pozwolą do 2030 r. zwiększyć liczbę mieszkań przepadających na 1 tys. mieszkańców z obecnych 363 do średniej unijnej wynoszącej 435, co oznacza konieczność wybudowania około 2 mln nowych mieszkań

64 Do czerwca 2017 r. BGK Nieruchomości podpisało 8 umów inwestycyjnych, które obejmują budowę około 4,5-5 tys. mieszkań. Do końca roku planowane jest zawarcie 40 umów obejmujących 20 tys. mieszkań. Budowa pierwszych mieszkań w ramach programu Mieszkanie Plus trwa od grudnia 2016 r. W Białej Podlaskiej powstaną trzy bloki ze 186 mieszkaniami, a w Jarocinie 258 mieszkań czynszowych. Do końca roku planowane jest rozpoczęcie budowy 10 tys. mieszkań kwalifikacje do udziału w projekcie zdobyło już ponad 40 miast i podpisano 9 umów intencyjnych. Program Mieszkanie Plus rodzi obawy deweloperów o spadek rentowności inwestycji na sprzedaż zwłaszcza poza kluczowymi aglomeracjami w Polsce. Część klientów zrezygnuje z zakupu na rzecz wynajmu lokalu z możliwością późniejszego wykupu. Ponadto realizacja tanich inwestycji rządowych o ograniczonych walorach estetycznych może obniżyć wartość sąsiadujących posesji. Faktyczne kryteria przyznawania lokali w ramach programu wciąż nie są znane, rząd zapewnia jednak, iż obawy deweloperów nie są uzasadnione. Mieszkanie Plus będzie skierowane głównie do mniej zamożnych rodzin z dziećmi, które nie planowały zakupu mieszkania na rynku pierwotnym. Dodatkowo program ma być atrakcyjny przede wszystkim dla mniejszych miast oraz powiatów, które obecnie nie wzbudzają zainteresowania deweloperów i prywatnych inwestorów. Miasta, które zaklasyfikowano do programu Mieszkanie Plus oraz miejscowości, w których rozpoczęto budowy (stan na czerwiec 2017) Gorzów Wielkopolski Świnoujście Szczecin Zielona Góra Września - Miasta w których rozpoczęto budowy Źródło: Mib.gov.pl, Analiza Deloitte Gdynia Poznań Jarocin Konin Starogard Gdański Pelplin Grudziądz Toruń Łódź Łomża Suwałki Augustów Warszawa Pruszków Głogów Radom Wieluń Wrocław Tomaszów Wałbrzych Mazowiecki Opole Katowice Nysa Chorzów Chrzanów Nowa Gliwice Kraków Dęba Zabrze Tychy Źródło energii: Rybnik Trzebinia Tarnów Dębica - Miasta zakwalifikowane do programu Skawina Grajewo Biała Podlaska Stalowa Wola Rzeszów Białystok 64

65 Budownictwo biurowe Kondycja polskiego sektora nieruchomości komercyjnych zależy w dużej mierze od inwestycji kapitałowych podmiotów zagranicznych. Rynek finansowy charakteryzujący się obecnie niskimi stopami procentowymi, co sprzyja lokowaniu kapitału w projekty nieruchomościowe, obiecujące wyższe stopy zwrotu. Potwierdzeniem tego są statystyki. Rok 2016 był kolejnym z rzędu rekordowym rokiem pod względem podaży na rynku budownictwa biurowego w Polsce. Całkowite zasoby nowoczesnej powierzchni biurowej w 9 największych polskich aglomeracjach (Warszawa, Kraków, Wrocław, Trójmiasto, Katowice, Poznań, Łódź, Szczecin, Lublin) na koniec 2016 przekroczyły 9 mln m 2. W samym 2016 r. oddano 800 tys. m 2 nowoczesnej powierzchni biurowej, z czego połowa przypadła na Warszawę, a pozostał część na rynki regionalne. Chociaż popyt nieznacznie spadł, miniony rok jest drugim najlepszym w historii rodzimego rynku przy popycie wyraźnie przekraczającym 1 mln m 2. Na koniec I połowy 2017 roku łączna podaż powierzchni biurowej w Polsce wyniosła 9,3 mln m 2. W ciągu 6 miesięcy oddano do użytkowania 300 tys. m 2 powierzchni biurowej. Pierwsza połowa bieżącego roku na rynku biurowym charakteryzuje się również wzrostem wolumenu transakcji (+ 15%) w stosunku do analogicznego okresu w roku Poziom pustostanów pozostał praktycznie bez zmian i wynosi 11,9%. Wartym podkreślenia jest fakt, że (według prognoz JLL) ponad połowa z 800 tys. m 2 planowanej do oddania przestrzeni zostanie wybudowana w miastach regionalnych, a nie jak do tej pory w stolicy. Ciekawym rozwiązaniem, które może wpłynąć pozytywnie na rynek w dłuższym terminie, jest planowane wprowadzenie do obrotu w Polsce Spółek Rynku Wynajmu Nieruchomości, odpowiednika funkcjonujących z powodzeniem za granicą funduszy typu Real Estate Investment Trust (REIT), czyli notowanych na rynku regulowanym funduszy inwestycyjnych, inwestujących bezpośrednio lub pośrednio w nieruchomości komercyjne. Otwarcie granic krajów zachodnich dla obywateli Ukrainy, a w związku z tym ich odpływ z polskiego sektora budowlanego, wpłynie na dostępność siły roboczej w segmentach budownictwa kubaturowego, gdzie dużą część wykonanych robót stanowią prace o najniższym stopniu zaawansowania technologicznego oraz automatyzacji. Przewiduję, że natomiast segmenty budownictwa, w którym działa Grupa Kapitałowa Polimex- Mostostal, tj. energetyka, chemia, nafta i gaz nie zostaną dotknięte w istotny sposób tym zjawiskiem. Antoni Józwowicz, Prezes, Polimex Mostostal S.A. Rok 2016 zapisze się również jako rekordowy od strony inwestycyjnej, z wartością transakcji w wysokości ponad 4,5 mld euro. Warto przy tym odnotować, że blisko 40% wartości transakcji stanowiły transakcje na rynku biurowym. W ostatnim roku byliśmy świadkami dalszego spadku stóp kapitalizacji, co obrazuje atrakcyjność Polski jako miejsca inwestycji kapitałowych. 65

66 Budownictwo magazynowe Wzrost gospodarczy napędzany konsumpcją wewnętrzną, inwestycje infrastrukturalne oraz wysokość czynszów na stabilnym poziomie to czynniki, które obecnie najsilniej wpływają na wzrost popytu na powierzchnie magazynowe w kraju. Zakładając utrzymanie korzystnego wpływu otoczenia należy prognozować kontynuację pozytywnego trendu na rynku powierzchni magazynowej w Polsce. Pierwszy kwartał 2017 roku wskazuje na kontynuacje trendu dynamicznego rozwoju rynku magazynowego w Polsce. Łączne zasoby nowoczesnej powierzchni magazynowej osiągnęły na koniec marca 2017 roku poziom ponad 11,6 mln m 2. W wyniku wzmożonej aktywności deweloperów w drugiej połowie 2016 roku, w pierwszym kwartale 2017 roku oddano do użytkowania 533 tys. m 2 powierzchni magazynowej, co stanowi przyrost o 20% w stosunku do analogicznego okresu ubiegłego roku. Również od strony popytowej rynek wykazuje imponujące wartości popyt w I kwartale bieżącego roku w wysokości 925 tys. m 2 to historyczny rekord na polskim rynku magazynowym. Wskaźnik pustostanów w skali całego kraju zmalał nieznacznie (0,4 pp.) do poziomu 6,3% w porównaniu do danych z końca IV kwartału Podobnie średnie stawki czynszowe utrzymują się na niemal niezmienionym poziomie, wynosząc od 4 do 5,25 euro/m 2 /miesiąc dla strefy miejskiej Warszawy oraz od 2,5 do 3,6 euro/ m 2 /miesiąc w regionach centralnych. Powierzchnia magazynowa w budowie I kw (tys. m²) Warszawa Miasto Źródło: Cushman&Wakefield Warszawa Okolice Polska Centralna Górny Śląsk Poznań Wrocław Trójmiasto Kraków Szczecin Brak wykwalifikowanych rąk do pracy będzie w najbliższej przyszłości głównym problemem naszej gospodarki w tym w szczególności rynku budowlanego. W rezultacie może to w istotny sposób wpłynąć na zwiększenie kosztów realizacji kontraktów. Problem ten pośrednio dotknie duże firmy budowlane z branży generalnego wykonawstwa, dlatego że bezpośrednio zmierzyć z nim będą się musiały średnie i małe firmy budowlane, które realizują prace podwykonawcze na dużych kontraktach i w rezultacie, aby utrzymać oczekiwaną marżowość koszty ich usług będą wzrastać. Rynek dużych kontraktów infrastrukturalnych w Polsce charakteryzuje się dużą cyklicznością. W tej i obecnej perspektywie finansowej mieliśmy do czynienia z fazą kontraktacji oraz fazą realizacji. Ma to kluczowe znaczenie z perspektywy spółki budowlanej, ponieważ rozstrzygnięcia przetargowe z lat przełożą się na realne przychody i przepływy kontraktowe dopiero w okresie roku lub nawet dwóch lat. Wynika to z procedur administracyjnych związanych z samą formuła przetargu oraz fazą projektowania, która zajmuje od 6 do nawet 18 miesięcy. Rzeszów Pozostałe regiony Marcin Węgłowski, Członek Zarządu, Budimex S.A. 66

67 2.7. Podsumowanie Podsumowanie wielkości planowanych wybranych kategorii inwestycji w poszczególnych segmentach rynku budowlanego Lata Wielkość planowanych inwestycji Źródło Komentarz Drogi ekspresowe i autostrady ok. 149 mld zł Programu Budowy Dróg Krajowych na lata (z perspektywą do 2025 r.) stan na 12 lipca 2017 roku. Zestawienie nie obejmuje nakładów na modernizację dróg wojewódzkich i gminnych. Budownictwo drogowe Utrzymanie standardów technicznych istniejącej sieci drogowej ok. 47 mld zł Drogi gminne i powiatowe ok. 11 mld zł (1) Program rozwoju gminnej i powiatowej infrastruktury drogowej na lata (2) Subwencja ogólna (3) Środki UE Wydatki Budżetu Państwa na realizację programu, oraz środki z UE Koleje ok. 66 mld zł Krajowy Program Kolejowy do 2023 r. Aktualizacja z dnia 12 lipca 2017 r. Budownictwo szynowe Tramwaje i koleje podmiejskie ok. 1,5 mld zł Wieloletnie Plany Finansowe sześciu największych miast w Polsce Kwoty zaplanowane w ramach budżetów miast nie przedstawiają całości nakładów inwestycyjnych związanych z transportem tramwajowym w tych miastach (część z nich zostanie pokryta przez miejskie spółki tramwajowe). Budownictwo energetyczne Wytwarzanie energii elektrycznej Przesył i dystrybucja energii elektrycznej ok. 41 mld zł ok. 52 mld zł Strategie głównych koncernów energetycznych PSE oraz spółki dystrybucyjne Kwota uwzględnia część technologiczną i budowlaną. Kwota nie uwzględnia nakładów inwestycyjnych na budowę elektrowni jądrowej. Przesył i dystrybucja gazu ok mld zł Gaz System oraz PSG Ochrona środowiska Budownictwo kubaturowe (handlowousługowe, mieszkaniowe, biurowe, magazynowe) Systemy kanalizacyjne ok. 16,7 mld zł V Aktualizacja KPOŚK Gospodarka odpadami ok. 18,6 mld zł WPGO Oczyszczanie Ścieków ok. 11,1 mld zł V Aktualizacja KPOŚK Brak prognoz kwotowych w dłuższej perspektywie Sytuacja na rynku finansowym charakteryzuje się obecnie niskimi stopami procentowymi, co sprzyja lokowaniu kapitału w projekty nieruchomościowe przynoszące wyższą rentowność od lokat bankowych. W budownictwie mieszkaniowym popyt jest warunkowany przede wszystkim niskim nasyceniem mieszkań w Polsce w przeliczeniu na osobę, niskim kosztem finansowania, wsparciem z programów rządowych. Źródło: WPGO

68 68

69 Rozdział 3. Profile największych spółek budowlanych w Polsce 69

70 Grupa Budimex Budimex S.A. jest spółką przekształconą z utworzonej w 1968 roku Centrali Handlu Zagranicznego Budownictwa Budimex, powołaną w celu prowadzenia eksportu usług budowlanych, zwłaszcza na rynki krajów rozwijających się w Azji i Afryce, a także kraje ówczesnego obozu socjalistycznego. Na przełomie lat 80-tych i 90-tych Budimex stał się czołową firmą wykonawczą na rynku polskim. W 1992 roku przedsiębiorstwo zostało sprywatyzowane, a dwa lata później przekształcone w spółkę akcyjną. Od 1995 roku spółka notowana jest na warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych. Głównymi akcjonariuszami Budimeksu na dzień 31 grudnia 2016 roku byli Valivala Holdings B.V. (Holandia) posiadająca 59,1% akcji (spółka z hiszpańskiej Grupy Ferrovial S.A.), a także Aviva OFE Aviva BZ WBK posiadający 6,7% akcji. Przedmiotem działalności Grupy Budimex są szeroko rozumiane usługi budowlano montażowe wykonywane w systemie generalnego wykonawstwa w kraju i zagranicą, działalność deweloperska i zarządzanie nieruchomościami oraz w niewielkim zakresie działalność handlowa, produkcyjna, transportowa i inne. Poza prowadzeniem działalności budowlanej Budimex pełni w grupie rolę centrum doradczego, zarządzającego i finansowego. Ponad 91% wszystkich przychodów ze sprzedaży osiągniętych w 2016 roku pochodziło z działalności budowlanej. Porównując dane do 2015 roku sprzedaż w tym segmencie wzrosła o 9% i osiągnęła wartość ponad 5,1 mld zł. Grupa Budimex wypracowała EBIT na poziomie 505,1 mln zł, co daje ponad 70% wzrost w porównaniu do 2015 roku. Wynik netto również zwiększył się o ponad 70%. Ogólny poziom zadłużenia netto wzrósł o 22,1% na koniec 2016 roku w porównaniu do poprzedniego okresu. Nakłady inwestycyjne na niefinansowe aktywa trwałe poniesione w 2016 roku były zbliżone do ubiegłego roku i wyniosły 71 mln złotych. W 2016 roku spółki Grupy Budimex podpisały kontrakty budowlane o łącznej wartości 5,7 mld zł. Portfel zamówień Grupy Budimex na dzień 31 grudnia 2016 roku wyniósł 8,9 mld zł, co stanowiło wzrost o 6% w porównaniu z końcem 2015 roku. Giełdowa wartość spółki wzrosła o 2% i przekroczyła na koniec 2016 roku 5 mld zł. W porównaniu z 2015 rokiem, przychody Grupy Budimex w 2016 roku wzrosły o 8,5%. Głównymi rynkami, na których działa Grupa Budimex, są Polska i Niemcy. 70

71 Podstawowe dane (w tys. zł) Zmiana procentowa '16 vs '15 Aktywa Aktywa trwałe ,4% Aktywa obrotowe ,7% Aktywa trwałe przeznaczone do sprzedaży ,0% Aktywa ogółem ,7% Pasywa Kapitał własny ,6% Rezerwy na zobowiązania ,3% Zobowiązania długoterminowe ,0% Zobowiązania krótkoterminowe i rozliczenia krótkoterminowe bierne ,2% Pasywa ogółem ,7% Rachunek zysków i strat Przychody ,5% Sprzedaż krajowa ,0% Sprzedaż zagraniczna ,8% Działalność budowlana ,7% Pozostała działalność ,1% EBITDA ,8% EBIT ,9% Wynik netto ,6% Inne dane Zadłużenie netto ,1% Zadłużenie/suma bilansowa 85,6% 87,2% 86,5% -1,8% Nakłady inwestycyjne/przychody 1,3% 1,3% 0,5% -2,1% Kapitalizacja rynkowa ,0% 71

72 Struktura rzeczowa sprzedaży w roku 2016 Struktura geograficzna sprzedaży w roku % 3% 4% 91% 96% Działalność budowlana Zarządzanie nieruchomościami i działalność deweloperska Sprzedaż krajowa Sprzedaż zagraniczna Pozostała działalność Poziom EBIDTA, EBIT oraz wyniku netto w latach Mln. zł EBITDA EBIT Wynik netto

73 Skanska S.A. Skanska jest obecna na polskim rynku budowlanym od początku lat 70. ubiegłego wieku i działa we wszystkich obszarach budownictwa. Realizuje obiekty biurowe, mieszkalne, komercyjne oraz przemysłowe. Specjalizuje się również w inwestycjach drogowych, mostowych, kolejowych i hydrotechnicznych. Wybudowała w Polsce m.in. Złote Tarasy w Warszawie, terminal przylotowy w Międzynarodowym Porcie Lotniczym Katowice w Pyrzowice, północny odcinek autostrady A1 i zbiornik wodny Świnna Poręba. Skanska jest także jednym ze współzałożycieli Porozumienia dla Bezpieczeństwa w Budownictwie inicjatywy największych generalnych wykonawców w Polsce, której misją jest poprawa bezpieczeństwa na budowach. Budownictwo ogólne W ramach budownictwa ogólnego Skanska zajmuje się generalnym wykonawstwem obiektów z zakresu budownictwa kubaturowego: parków naukowo-technologicznych, obiektów sportowych, inwestycji dla służby zdrowia, centrów handlowych i rozrywkowych, obiektów użyteczności publicznej, centrów kulturalno-rekreacyjnych, biur, hoteli, budynków mieszkalnych. Budownictwo inżynieryjne W ramach budownictwa inżynieryjnego Skanska S.A. realizuje projekty z zakresu infrastruktury komunikacyjnej, projektów kolejowych, hydrotechnicznych oraz związanych z ochroną środowiska naturalnego na terenie całego kraju. Do tegorocznej edycji raportu zostały nam udostępnione jedynie wybrane dane finansowe Spółki Skanska S.A. w przeciwieństwie do poprzednich edycji, gdzie prezentowane były dane skonsolidowane dla całej Grupy Skanska spółek działających na terenie Polski. Przychody Spółki Skanska S.A. w 2016 roku wyniosły 3,8 mld zł (w roku 2015: 4,4 mld zł to dane dla Grupy Skanska w Polsce, za rok 2015 nie podawaliśmy danych samej Skanska SA). W 2016 roku Spółka zatrudniała ponad 7,4 tys. pracowników. 73

74 Podstawowe dane (w tys. zł) Zmiana procentowa '16 vs '15 Aktywa Aktywa trwałe brak danych ,0% Aktywa obrotowe brak danych ,0% Aktywa ogółem brak danych ,0% Pasywa Kapitał własny brak danych ,0% Pasywa ogółem brak danych ,0% Rachunek zysków i strat Przychody , ,1% EBITDA ,0% 74

75 Strabag Strabag jest europejskim koncernem budowlanym z ponad stuletnią tradycją, obecnym w Polsce od 1987 roku. Główne spółki występujące w Polsce pod marką STRABAG to STRABAG Sp. z o.o. i Strabag Infrastruktura Południe Sp. z o.o. Główneobszary działalności polskich spółek to budownictwo ogólne, budownictwo infrastrukturalne, mostoweoraz kolejowe. STRABAG obecny jest także w innych sektorach m.in. w budownictwie hydrotechnicznym i energetycznym, jak również w branży deweloperskiej oraz usług facility management. Sprawozdania finansowe polskich spółek Grupy STRABAG nie są konsolidowane na szczeblu lokalnym. STRABAG SP. Z O.O. STRABAG Sp. z o.o. koncentruje się w swej działalności operacyjnej głównie na realizacji inwestycji infrastrukturalnych oraz budownictwie ogólnym i inżynieryjnym. Ponadto specjalizuje się w projektach związanych z ochroną środowiska, budownictwie kolejowym, modernizacji i budowie nabrzeży portowych, budownictwie przemysłowym i energetycznym, w tym związanym z energią odnawialną. Za rok 2016, spółka zanotowała spadek przychodów o 22,7% względem roku poprzedniego osiągając poziom 2,5 mld zł. Wygenerowała dodatni EBIT w wysokości 216 mln zł oraz dodatni wynik netto na poziomie 203 mln zł. Zadłużenie netto spółki spadło o prawie 40% w stosunku do końca poprzedniego roku i wynosiło 209 mln zł na koniec 2016 roku. Spółki z Grupy STRABAG nie korzystają z finansowania zewnętrznego, a swoje potrzeby gotówkowe realizują głównie poprzez grupowy system cash pool. 75

76 Podstawowe dane (w tys. zł) * 2014* Zmiana procentowa '16 vs '15 Aktywa Aktywa trwałe ,2% Aktywa obrotowe ,8% Aktywa ogółem ,8% Pasywa Kapitał własny ,7% Rezerwy na zobowiązania ,0% Zobowiązania długoterminowe ,0% Zobowiązania krótkoterminowe i rozliczenia krótkoterminowe bierne ,0% Pasywa ogółem ,8% Rachunek zysków i strat Przychody ,7% Sprzedaż krajowa ,7% Sprzedaż zagraniczna ,5% Działalność budowlana b.d. -24,1% Pozostała działalność b.d. 6,1% EBITDA ,0% EBIT ,0% Wynik netto ,4% Inne dane Zadłużenie netto % Zadłużenie/suma bilansowa 66% 71,3% 71,3% -8% Nakłady inwestycyjne/przychody 2,1% 1,7% 0,8% 25,7% *Dane finansowe spółki za lata 2014 i 2015 zostały uzgodnione do sprawozdań finansowych odpowiednio za lata 2015 i 2016 po korektach bilansu otwarcia 76

77 Struktura rzeczowa sprzedaży w roku 2016 Struktura geograficzna sprzedaży w roku % 93% 100% Działalność budowlana Pozostała działalność Sprzedaż krajowa Sprzedaż zagraniczna Poziom EBIDTA, EBIT oraz wyniku netto w latach Mln. zł EBITDA EBIT Wynik netto

78 Strabag Infrastruktura Południe Sp. z o.o. Spółka działa na polskim rynku od 20 lat, skupiając swoją działalność głównie na pracach projektowych i budowlanych w sektorze budownictwa drogowo mostowego oraz nawierzchni lotniskowych. Do końca 2014 roku działała pod nazwą Heilit+ Woerner Sp. z o.o. po czym w ramach ujednolicenia marki przeszła pod szyld STRABAG. Specjalizuje się głównie w nawierzchniach betonowych. Większość przychodów spółka generuje w Polsce. Strabag Infrastruktura Południe cechuje się również niskim poziomem dywersyfikacji działalności. W 2016 roku, spółka wygenerowała przychody w wysokości 900,5 mln zł, czyli wzrost o 55% względem roku poprzedniego. EBIT oraz wynik netto wyniosły odpowiednio 28,2 mln zł oraz 27,4 mln zł. Obie pozycje spadły w porównaniu do roku Spółka finansuje się przede wszystkim pożyczkami od podmiotów powiązanych w ramach cash pool. 78

79 Podstawowe dane (w tys. zł) * Zmiana procentowa '16 vs '15 Aktywa Aktywa trwałe ,8% Aktywa obrotowe ,8% Aktywa ogółem ,1% Pasywa Kapitał własny ,6% Rezerwy na zobowiązania ,8% Zobowiązania długoterminowe Zobowiązania krótkoterminowe i rozliczenia krótkoterminowe bierne ,0% Pasywa ogółem ,1% Rachunek zysków i strat Przychody ,6% Sprzedaż krajowa ,5% Sprzedaż zagraniczna ,5% Działalność budowlana % Pozostała działalność ,9% EBITDA ,0% EBIT ,0% Wynik netto ,7% Inne dane Zadłużenie netto ,4% Zadłużenie/suma bilansowa 75,6% 80,0% 73,3% -5,5% Nakłady inwestycyjne/przychody 2,5% 1,9% 0,5% 31,6% *Dane finansowe spółki za lata 2014 zostały uzgodnione do sprawozdania finansowego za rok 2015 po korektach bilansu otwarcia 79

80 Struktura rzeczowa sprzedaży w roku 2016 Struktura geograficzna sprzedaży w roku % 1% 97% 100% Usługi budowlane Sprzedaż mieszanek asfaltowych i grysów Sprzedaż krajowa Sprzedaż zagraniczna Pozostałe Poziom EBIDTA, EBIT oraz wyniku netto w latach Mln. zł EBITDA EBIT Wynik netto * 80

81 Grupa Polimex-Mostostal Grupa Polimex-Mostostal od paru lat zalicza się do grupy największych polskich grup inżynieryjno-budowlanych. Jednostką dominującą jest Polimex-Mostostal S.A., która jest notowana na Giełdzie Papierów Wartościowych od roku Obecny kształt spółki jest wynikiem fuzji Polimexu- Cekopu S.A. oraz Mostostal Siedlce S.A. w roku Natomiast historia całej grupy sięga 1945 roku. Grupa Kapitałowa głównie skupia się na 4 rodzajach działalności jakimi są: energetyka realizacja projektów energetycznych, czyli usługi budowlane, projektowe, remontowe oraz modernizacja obiektów energetycznych (m.in. wykonawstwo bloków energetycznych w elektrowni Kozienice i Opole.); nafta-chemia-gaz usługi dla przemysłu rafineryjno-petrochemicznego, chemicznego oraz energetycznego; W 2016 roku grupa zrealizowała przychody ze sprzedaży o 4,7% wyższe niż w roku ubiegłym, które wyniosły prawie 2,7 mld zł. Największe przychody osiągnęła z budownictwa energetycznego - 1,9 mld zł, budownictwo ogólne wygenerowało 288 mln zł przychodów. 82 % przychodów pochodzi ze sprzedaży krajowej. Rok 2016 zakończył się stratą w wysokości 61 mln zł, w przeciwieństwie do roku 2015, kiedy Spółce udało się osiągnąć dodatnie wyniki finansowe (na poziomie prawie 69 mln zł), po kilku latach ponoszonych strat. EBIT w 2016 roku był ujemny i wyniósł -28 mln zł. Wskaźnik zadłużenia Grupy Polimex- Mostostal w 2016 roku pozostał na zbliżonym poziomie w porównaniu do roku poprzedniego. budownictwo przemysłowekompleksowe usługi w sektorze budownictwa przemysłowego; produkcja konstrukcji i wyrobów stalowych, w tym krat pomostowych. W 2017 roku Grupa Polimex-Mostostal przedstawiła nową strategię na lata Główną wizją jest odzyskanie wiodącej pozycji na rynkach budowlanych. Główne jednostki grupy kapitałowej poza jednostką dominującą to: Polimex Energetyka, Naftoremont-Naftobudowa, Mostostal Siedlce, Polimex Budownictwo, Polimex Infrastruktura, Polimex Operator, Polimex Opole, Stalfa, Polimex-Mostostal Ukraina. 81

82 Podstawowe dane (w tys. zł) Zmiana procentowa '16 vs '15 Aktywa Aktywa trwałe ,0% Aktywa obrotowe ,4% Aktywa przeznaczone do sprzedaży ,4% Aktywa ogółem ,4% Pasywa Kapitał własny ,8% Rezerwy na zobowiązania ,1% Zobowiązania długoterminowe ,6% Zobowiązania krótkoterminowe i rozliczenia krótkoterminowe bierne Zobowiązania bezpośrednio związane z aktywami przeznaczonymi do sprzedaży ,4% ,6% Pasywa ogółem ,4% Rachunek zysków i strat Przychody ,7% Sprzedaż krajowa ,5% Sprzedaż zagraniczna ,4% Działalność budowlana ,8% Pozostała działalność ,1% EBITDA ,9% EBIT ,4% Wynik netto ,0% Inne dane Zadłużenie netto ,4% Zadłużenie/suma bilansowa 80,7% 80,2% 84,0% 0,7% Nakłady inwestycyjne/przychody 0,2% 0,1% 1,3% 74,7% Kapitalizacja rynkowa ,1% 82

83 Struktura rzeczowa sprzedaży w roku 2016 Struktura geograficzna sprzedaży w roku % 16% 18% 11% 71% 82% Produkcja Budownictwo Ogólne Sprzedaż krajowa Sprzedaż zagraniczna Energetyka Pozostała działalność Poziom EBIDTA, EBIT oraz wyniku netto w latach Mln. zł EBITDA EBIT Wynik netto

84 Grupa PBG Grupa PBG funkcjonuje na rynku od 1994 roku. Powstała jako firma rodzinna pod nazwą Piecobiogaz s.c. Jerzy Wiśniewski, Małgorzata Wiśniewska. Początkowa działalność spółki koncentrowała się przede wszystkim na wykonawstwie, modernizacji i obsłudze stacji redukcyjnopomiarowych oraz na budowie gazociągów stalowych i polietylenowych służących do przesyłu i dystrybucji gazu ziemnego. W 1997 roku powołano do istnienia spółkę Technologie Gazowe Piecobiogaz Sp. z o.o., do której przeniesiono kluczową działalność ze spółki cywilnej oraz poszerzono o wykonawstwo obiektów gazowych. Konsekwencją ciągłego rozwoju oraz realizacji innowacyjnych projektów była zmiana formy prawnej i nazwy spółki na spółkę akcyjną pod firmą PBG S.A. W połowie 2004 roku miała miejsce publiczna emisja akcji PBG. Wejście spółki na warszawską giełdę umożliwiło pozyskanie finansowania na rozwój oraz utworzenie Grupy Kapitałowej PBG. Od czerwca 2012 roku PBG S.A. znajdowało się w postępowaniu upadłości układowej. Układ z wierzycielami został przegłosowany w sierpniu 2015 roku, a zatwierdzony przez Sąd Upadłościowy w październiku 2015 roku. Z uwagi na uprawomocnienie się postanowienia w przedmiocie zatwierdzenia Układu w czerwcu 2016 roku zakończono rozmowy z największymi wierzycielami Spółki i PBG odzyskało pełną zdolność do funkcjonowania w obrocie gospodarczym we wrześniu 2016 roku. Zarząd Spółki, zgodnie z założonym harmonogramem, realizuje zobowiązania wynikające z Układu, w tym w zakresie emisji akcji oraz obligacji oraz ich wprowadzenia do obrotu, jak również zmian w ładzie korporacyjnym oraz inne działania związane z restrukturyzacją operacyjną oraz majątkową. Podstawowym źródłem finansowania spłaty rat układowych oraz wykupu obligacji w najbliższym okresie będą środki pozyskane w ramach procesu dezinwestycji. Na koniec 2016 roku największym akcjonariuszem PBG S.A. pozostawał Jerzy Wiśniewski, posiadający 23,61% kapitału podstawowego, dającego 23,61% udział w ogólnej liczbie głosów. Na koniec 2016 roku wartość portfela zamówień Grupy PBG wynosiła około 4,9 mld zł, z czego do realizacji w 2016 roku przypadało około 2 mld zł, natomiast pozostała kwota przypadała na lata kolejne. Grupa PBG koncentruje się głównie na rynku krajowym, który stanowi najważniejszą sferę inwestycji, zarówno w sektorze energetycznym, jak i w obszarze planowania inwestycyjnego w segmencie gazu ziemnego i ropy naftowej oraz inwestycji hydrotechnicznych związanych z systemami przeciwpowodziowymi. Na koniec 2016 roku Grupa PBG odnotowała wzrost przychodów ze sprzedaży o 10,5% w porównaniu do roku Wyniki Grupy uległy znaczącemu polepszeniu dzięki implementacji postanowień układowych. Przychody Grupy zwiększyły się z kwoty 1,8 mld zł w roku 2015 do kwoty prawie 2,0 mld zł w roku EBIT i wynik netto osiągnęły w 2016 roku wartości dodatnie i wynosiły odpowiednio 820,4 mln zł i 788,7 mln zł. 84

85 Podstawowe dane (w tys. zł) Zmiana procentowa '16 vs '15 Aktywa Aktywa trwałe ,3% Aktywa obrotowe ,8% Aktywa przeznaczone do sprzedaży ,7% Aktywa ogółem ,6% Pasywa Kapitał własny ,3% Rezerwy na zobowiązania ,0% Zobowiązania długoterminowe ,3% Zobowiązania krótkoterminowe i rozliczenia krótkoterminowe bierne ,0% Pasywa ogółem ,6% Rachunek zysków i strat Przychody ,5% Sprzedaż krajowa ,3% Sprzedaż zagraniczna ,0% Działalność budowlana ,7% Pozostała działalność ,9% EBITDA ,3% EBIT ,3% Wynik netto ,2% Inne dane Zadłużenie netto ,4% Zadłużenie/suma bilansowa 88,4% 136,8% 130,7% -35,4% Nakłady inwestycyjne/przychody 0,4% 1,6% 1,1% -72,4% Kapitalizacja rynkowa ,2% 85

86 Struktura rzeczowa sprzedaży w roku 2016 Struktura geograficzna sprzedaży w roku % 3% 9% 94% 91% Gaz ziemny, ropa naftowa i paliwa Budownictwo energetyczne Sprzedaż krajowa Sprzedaż zagraniczna Inne Poziom EBIDTA, EBIT oraz wyniku netto w latach Mln. zł EBITDA EBIT Wynik netto

87 Grupa Erbud Początki Spółki Erbud sięgają 1990 roku pod firmą Przedsiębiorstwo Budowlane i Usług Technicznych Erbud w Toruniu. Rok później został powołany pierwszy zagraniczny oddział Spółki na terenie Republiki Federalnej Niemiec. W 2003 roku Spółka zmieniła nazwę na Erbud Sp. z o.o. oraz siedzibę na Warszawę. W tym samym roku została powołana Spółka zależna Erbud International Sp. z o.o. oraz nastąpiło dokapitalizowanie przez inwestora strategicznego firmę Wolff & Muller GmbH & Co. KG. Działalność Erbudu rozwijała się bardzo szybko na zagranicznych rynkach i w roku 2005 Spółka rozpoczęła swoją działalność w Belgii, Francji, Szwecji, Irlandii oraz Anglii. Od 2006 roku Erbud Sp. z o.o. zmieniło formę prawną na spółkę akcyjną i rok później nastąpił debiut na Giełdzie Papierów Wartościowych. W 2007 roku miały miejsca przejęcia spółek: Budlex S.A, Rembet Plus Sp. z o.o. oraz PRD S.A.. W latach następowały kolejne przejęcia, które pozwoliły na stworzenie segmentu budownictwo i serwis dla energetyki i przemysłu. W 2016 roku spółka podpisała umowę na realizację największego przedsięwzięcia budowę centrum handlowo-usługoworozrywkowego Galeria Młociny w Warszawie. Erbud prowadzi projekty w systemie generalnego wykonawstwa oraz usług podwykonawczych na terenie Polski i innych krajów europejskich. Spółka działa w dziedzinie: budownictwa kubaturowego centra handlowe, szpitale, biurowce, obiekty użyteczności publicznej oraz mieszkania; budownictwo dla energetyki elektrownie, elektrociepłownie oraz spalarnie; energii odnawialnej farmy wiatrowe; farmy fotowoltaiczne budownictwie inżynieryjno-drogowym roboty ziemne, budowa dróg, parkingów, płacy składowych, manewrowych etc. W 2016 roku spółka osiągnęła przychody w wysokości mln zł, oznacza do wzrost w stosunku do roku poprzedniego o 1,5%. 79% przychodów Grupy pochodzi ze sprzedaży krajowej. Grupa realizuje głównie projekty budownictwa kubaturowego (64%), inżynieryjnodrogowego (19%) oraz energetycznego (14%). W badanym okresie wartość wskaźników EBITDA i EBIT wzrosła w porównaniu do 2015 roku odpowiednio o 10,7 % i 12,7%. Spółka osiągnęła wynik netto w wysokości 1 mln zł w wyniku sprzedaży znaczącego aktywa w postaci akcji spółki developerskiej Budlex S.A., zysk netto z działalności kontynuowanej wyniósł 35,3 mln zł, co oznacza wzrost o 51,7 % w stosunku do roku

88 Podstawowe dane (w tys. zł) * Zmiana procentowa '16 vs '15 Aktywa Aktywa trwałe ,7% Aktywa obrotowe ,7% Aktywa ogółem ,2% Pasywa Kapitał własny ,8% Rezerwy na zobowiązania ,0% Zobowiązania długoterminowe ,3% Zobowiązania krótkoterminowe i rozliczenia krótkoterminowe bierne ,6% Pasywa ogółem ,2% Rachunek zysków i strat Przychody ,3% Sprzedaż krajowa ,2% Sprzedaż zagraniczna ,5% Działalność budowlana ,8% Pozostała działalność EBITDA ,7% EBIT ,7% Wynik z działalności kontynuowanej ,7% Wynik z działalności zaniechanej ,2% Wynik netto ,6% Inne dane Zadłużenie netto ,9% Zadłużenie/suma bilansowa 72,5% 72,6% 72,7% -0,2% Nakłady inwestycyjne/przychody 0,2% 0,8% 1,0% -71,36% Kapitalizacja rynkowa ,2% *Dane finansowe spółki za lata 2014 zostały uzgodnione do sprawozdania finansowego za rok 2015 po korektach bilansu otwarcia 88

89 Struktura rzeczowa sprzedaży w roku 2016 Struktura geograficzna sprzedaży w roku % 21% 19% 3% 64% 79% Działalność budowlana - budownicto kubaturowe Działalność deweloperska Sprzedaż krajowa Sprzedaż zagraniczna Działalność inżynieryjno-drogowa Działalność w segmencie budownictwa energetycznego Poziom EBIDTA, EBIT oraz wyniku netto w latach Mln. zł EBITDA EBIT Wynik z działalności Wynik z działalności Wynik netto kontynuowanej zaniechanej

90 Grupa Mostostal Warszawa Przedsiębiorstwo Mostostal Warszawa powstało w 1945 roku i jako jedno z niewielu prowadziło projekty inwestycyjne w ramach odbudowy powojennej Warszawy. Działalność na rynkach zagranicznych Mostostal Warszawa rozpoczął w 1973 roku. W 1991 roku przedsiębiorstwo zostało przekształcone w spółkę akcyjną i sprywatyzowane. Debiut Spółki na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie ( GPW ) miał miejsce w 1993 roku. Mostostal Warszawa SA jest obecnie głównym udziałowcem kilku przedsiębiorstw tworzących Grupę Kapitałową Mostostal Warszawa. W 1999 roku Spółka połączyła się również kapitałowo z hiszpańską Grupą Acciona. Na koniec 2016 roku głównym akcjonariuszem Mostostalu Warszawa pozostawała spółka hiszpańskiego koncernu Acciona Construcción S.A., która posiadała 50,09% akcji. Znaczący udział w kapitale zakładowym Spółki posiadały również Otwarty Fundusz Emerytalny PZU Złota Jesień (18,33% akcji) i AVIVA PTE AVIVA BZ WBK S.A. (5,83% akcji). Skonsolidowane przychody Mostostalu Warszawa za 2016 rok osiągnęły wartość 1,4 mld zł i praktycznie w całości wynikały z działalności budowlanej. Wśród kontraktów budowlanych dominowały umowy z zakresu inżynieryjnoprzemysłowego oraz ogólnobudowlanego. Przychody za 2016 rok kształtowały się na poziomie 10% wyższym niż w roku poprzednim, przy czym około 2% całkowitych przychodów ze sprzedaży zostało wygenerowane poza granicami Polski. Rok 2016 grupa zakończyła zyskiem netto w wysokości 14,5 mln zł. EBIT wygenerowany za rok 2016 wyniósł 47,4 mln zł, co oznacza około 3% spadek w stosunku do 2015 roku. W ciągu 2016 roku przeciętne zatrudnienie w Grupie Mostostal Warszawa wyniosło prawe 1,5 tys. osób i w porównaniu z 2015 rokiem wzrosło o niecałe 2%. Wskaźnik zadłużenia netto w 2016 roku wynosił 79% i był niższy niż rok temu, kiedy to wyniósł 83%. Działalność Mostostalu Warszawa dzieli się na dwa główne segmenty: inżynieryjno-przemysłowy i ogólnobudowlany. Najważniejsze obecnie realizowane inwestycje w segmencie ogólnobudowlanym to Park Wodny Tychy, nowe siedziby wydziałów dla AGH w Krakowie i Politechniki Poznańskiej, biurowiec dla firmy LPP w Gdańsku, apartamentowiec Mennica Residence II, osiedla mieszkaniowe w Warszawie i Krakowie; w segmencie energetycznym to budowa bloków energetycznych w elektrowni Opole, w segmencie ekologicznym - rozbudowa oczyszczalni ścieków w Otwocku oraz w Krośnie, w segmencie infrastrukturalnym z kolei budowa obwodnicy miasta Strzyżów, obwodnicy Stalowej Woli i Niska oraz most w Danii Roskilde Fjord Link. 90

91 Podstawowe dane (w tys. zł) * Zmiana procentowa '16 vs '15 Aktywa Aktywa trwałe ,2% Aktywa obrotowe ,2% Aktywa przeznaczone do sprzedaży n/a Aktywa ogółem ,9% Pasywa Kapitał własny ,4% Rezerwy na zobowiązania ,0% Zobowiązania długoterminowe ,4% Zobowiązania krótkoterminowe i rozliczenia krótkoterminowe bierne Zobowiązania bezpośrednio związane z aktywami przeznaczonymi do sprzedaży ,9% Pasywa ogółem ,9% Rachunek zysków i strat Przychody ,0% Sprzedaż krajowa ,7% Sprzedaż zagraniczna ,0% Działalność budowlana ,2% Pozostała działalność ,2% EBITDA ,7% EBIT ,3% Wynik netto ,3% Inne dane Zadłużenie netto ,8% Zadłużenie/suma bilansowa 79,2% 82,6% 85,9% -4,1% Nakłady inwestycyjne/przychody 0,8% 1,5% 0,5% -48,2% Kapitalizacja rynkowa ,0% 91

92 Struktura rzeczowa sprzedaży w roku 2016 Struktura geograficzna sprzedaży w roku % 2% 78% 98% Segment inżynieryjno-przemysłowy Segment ogólnobudowlany Sprzedaż krajowa Sprzedaż zagraniczna Pozostała działalność Poziom EBIDTA, EBIT oraz wyniku netto w latach Mln. zł EBITDA EBIT Wynik netto

93 Grupa Trakcja Grupa Trakcja jest jednym z czołowych podmiotów na polskim i litewskim rynku budownictwa infrastruktury kolejowej, tramwajowej i drogowej. Grupa zatrudnia ponad 2 tysiące osób. Jednostką dominującą Grupy jest Trakcja PRKiI S.A. z siedzibą w Warszawie. Grupa powstawała etapami, począwszy od restrukturyzacji przedsiębiorstwa państwowego w 1995 roku, poprzez prywatyzację w 2005 roku (zakup mniejszościowego pakietu akcji przez hiszpańską spółkę Comsa S.A.). Jednostka dominująca Grupy w 2008 roku zadebiutowała na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. W roku 2009 i 2011 Trakcja przejęła odpowiednio dwie jednostki PRK 7 S.A. oraz Tiltra Group, co pozwoliło rozszerzyć działalność Grupy na sektor deweloperski w Polsce, a także włączyć do Grupy jedną z największych litewskich spółek budowlanych świadczącą usługi w zakresie budownictwa infrastrukturalnego (drogi, mosty, tunele oraz lotniska i porty) oraz modernizacji linii kolejowych. Głównym przedmiotem działalności Grupy jest kompleksowa realizacja robót związanych z szeroko rozumianą infrastrukturą kolejową i drogową z wykorzystaniem nowoczesnego parku maszynowego. Grupa specjalizuje się w świadczeniu usług inżynieryjno-budowlanych w zakresie: projektowania, budowy i modernizacji linii kolejowych i tramwajowych, sieci elektrotrakcji kolejowej i tramwajowej, linii elektroenergetycznych oraz budowy mostów, wiaduktów, estakad, przepustów, tuneli, przejść podziemnych, ścian oporowych, dróg i towarzyszących elementów infrastruktury kolejowej i drogowej. Poza tym Grupa Trakcja może wykonywać prace ogólnobudowlane z zakresu przygotowania terenów pod budowy, wznoszenia i modernizowania budowli, a także instalacje budowlane i prace wykończeniowe. Istotnym elementem oferty jest budownictwo kubaturowe, zarówno na potrzeby infrastruktury kolejowej, jak i budownictwa ogólnego (mieszkaniowego i biurowego). Uzupełnieniem usług jest budowa systemów elektroenergetycznych oraz systemów sterowania zdalnego. Grupa dokonała modernizacji kilku tysięcy km linii kolejowych i zelektryfikowała ponad km linii kolejowych, wybudowała i zmodernizowała ponad 450 podstacji trakcyjnych i 380 kabin sekcyjnych. W sektorze budownictwa drogowego Grupa specjalizuje się w budowie i przebudowie dróg, autostrad, mostów, wiaduktów, lotnisk, portów wodnych oraz instalacji infrastruktury użyteczności publicznej. Od początku swojej działalności, tj. od 1949 roku, należąca do Grupy spółka AB Kauno Tiltai, jedna z największych spółek w sektorze budownictwa infrastrukturalnego w krajach bałtyckich, wybudowała ponad 100 mostów oraz wiaduktów i była odpowiedzialna za budowę i odbudowę wielu dróg na terenie całej Litwy. Na dzień 31 grudnia 2016 r. 3 głównymi akcjonariuszami Jednostki dominującej Grupy byli: COMSA S.A. z 30,8% akcji, OFE Nationale Nederlanden 9,9% oraz OFE PZU 8,5%. W 2016 roku Grupa uzyskała przychody ze sprzedaży wynoszące blisko 1,4 mld zł, co stanowiło wzrost o około 4% w stosunku do roku ubiegłego. Sprzedaż Grupy w segmencie krajowym wzrosła w 2016 roku do 870 mln zł. Sprzedaż na rynku zagranicznym wzrosła do 511 mln zł i stanowiła 37% sprzedaży ogółem w dużym stopniu dzięki kontraktom realizowanym dla Litewskiej Administracji Drogowej. Na rynku polskim głównym odbiorcą usług Grupy jest PKP PLK S.A. Największy udział w strukturze sprzedaży Grupy mają roboty kolejowe (53%), a następnie roboty drogowe (37%). Portfel zamówień Grupy na dzień 31 grudnia 2016 roku wyniósł mln zł. W 2016 roku Grupa podpisała kontrakty budowlane o łącznej wartości 911 mln zł. Największymi kontraktami realizowanymi przez Grupę w 2016 roku były trzy kontrakty dotyczące modernizacji linii kolejowych o wartości 625 mln zł (Podłęże Bochnia), 535 mln zł (Wrocław granica woj. dolnośląskiego) oraz 417 mln zł (Dębica Sędziszów Małopolski). EBIT Grupy za 2016 rok wyniósł 73,8 mln zł (2015: 76,7 mln zł). Wynik netto Grupy za rok 2016 ukształtował się na poziomie 56,3 mln zł w porównaniu do 51,8 mln w roku 2015, co stanowi wzrost o około 9%. Na dzień 31 grudnia 2016 roku struktura finansowania Grupy prezentowała się podobnie jak na ostatni dzień okresu poprzedniego. Stosunek kapitałów obcych do sumy aktywów wyniósł 45%. 93

94 Podstawowe dane (w tys. zł) * 2014 Zmiana procentowa '16 vs '15 Aktywa Aktywa trwałe ,6% Aktywa obrotowe ,3% Aktywa ogółem ,9% Pasywa Kapitał własny ,8% Zobowiązania długoterminowe ,0% Zobowiązania krótkoterminowe ,8% Pasywa ogółem ,9% Rachunek zysków i strat Przychody ,9% Sprzedaż krajowa ,3% Sprzedaż zagraniczna ,0% Działalność budowlana ,7% Pozostała działalność ,4% EBITDA ,8% EBIT ,8% Wynik netto ,8% Inne dane Oprocentowane kredyty i pożyczki ,4% Pokrycie majątku kapitałem własnym 55% 55% 46% 0% Nakłady inwestycyjne/przychody 4,1% 3,3% 1,6% 24,1% Kapitalizacja rynkowa (Jednostka dominująca) ,9% * dane za 2015 rok zostały przekształcone 94

95 Struktura rzeczowa sprzedaży w roku 2016 Struktura geograficzna sprzedaży w roku % 2%3% 3% 37% 37% 53% 63% Roboty kolejowe Roboty drogowe Sprzedaż krajowa Sprzedaż zagraniczna Roboty mostowe Roboty tramwajowe Roboty energetyczne Produkcja Pozostała działalność Poziom EBIDTA, EBIT oraz wyniku netto w latach Mln. zł EBITDA EBIT Wynik netto

96 Grupa Unibep Historycznie w latach 50. ubiegłego wieku spółka z Bielska Podlaskiego działała pod nazwą Powiatowe Przedsiębiorstwo Budowlane i do roku 1998 funkcjonowała jako przedsiębiorstwo państwowe. Firma została następnie przekształcona w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, a w roku 2006 w spółkę akcyjną. W tym też roku firma zmieniła wizerunek i przyjęła obecnie obowiązujące logo. Unibep S.A. miał swój debiut na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie w 2008 roku. W 2008 roku powstała również Spółka córka Unidevelopment, odpowiedzialna za działalność deweloperską (w roku 2013 przekształciła się w spółkę akcyjną). W roku 2009 Unibep S.A. wszedł w posiadanie spółki Makbud Sp. z o.o., poszerzając swoją działalność o segment drogowy. Rok później spółka kupiła Przedsiębiorstwo Robót Drogowych i Mostowych, a w 2015 roku białostocką firmę z branży budownictwa mostowego - Budrex-Kobi Sp z o.o.. W 2010 roku spółka otworzyła swój oddział na rynku białoruskim. Na tym rynku z powodzeniem zrealizowała m.in. czterogwiazdkowy Hotel Victoria w Mińsku. Obecnie na Białorusi prowadzi dwa znaczące kontrakty: budowę Galerii handlowej w Grodnie oraz centrum tenisowego w Mińsku. Budowała także na terenie Rosji, a także zrealizowała kilka kontraktów w Niemczech. W 2016 roku Grupa m.in.: prowadziła budowę Galerii Północnej na warszawskiej Białołęce, była w trakcie realizacji apartamentowca Aura Sky na warszawskiej Pradze, budowała 16-kilometrowy fragment drogi ekspresowej S8 między Warszawą a Białymstokiem (w konsorcjum z PORR Polska Infrastructure); przygotowywała się do budowy centrum handlowego w Grodnie w Republice w Białorusi; budowała Fabrykę Proszków Mlecznych Mlekovita 3 w Wysokiem Mazowieckiem Głównym przedmiotem działalności Grupy jest budownictwo ogólne. Działalność budowlana kubaturowa stanowi 67% wszystkich przychodów. Kolejną, co do wielkości przychodów jest działalność budowlana drogowo- mostowa, która generuje 13% przychodów. 85% przychodów generowana jest na terenie kraju. Grupa Unibep na koniec 2016 roku wygenerowała przychody w wysokości mln zł i były one w podobnej wysokości co w roku ubiegłym (nieznaczny wzrost o 0,5%). Jednakże zarówno EBIT, jak i zysk netto wzrosły znacząco w porównaniu do roku ubiegłego odpowiednio o około 42% i 37%. Działalność budownictwa modułowego oddziału Unihouse uplasowała spółkę jako jedną z największych dostawców tego typu technologii w Europie. Obecnie kluczowym rynkiem, na którym działa Unihouse jest Norwegia, jednak budynki wyprodukowane w polskiej fabryce domów można spotkać również na terenie Szwecji. W roku 2016 Unihouse rozpoczął współpracę z europejską firmą CRAMO, dla której buduje moduły według zleconego projektu. 96

97 Podstawowe dane (w tys. zł) * Zmiana procentowa '16 vs '15 Aktywa Aktywa trwałe ,2% Aktywa obrotowe ,8% Aktywa przeznaczone do sprzedaży Aktywa ogółem ,2% Pasywa Kapitał własny ,6% Rezerwy na zobowiązania ,9% Zobowiązania długoterminowe ,3% Zobowiązania krótkoterminowe i rozliczenia krótkoterminowe bierne ,8% Pasywa ogółem ,2% Rachunek zysków i strat Przychody ,5% Sprzedaż krajowa ,9% Sprzedaż zagraniczna ,1% Działalność budowlana ,9% Pozostała działalność ,6% EBITDA ,4% EBIT ,7% Wynik netto ,1% Inne dane Zadłużenie netto ,9% Zadłużenie/suma bilansowa 77,4% 71,7% 69,5% 8,0% Nakłady inwestycyjne/przychody 0,6% 0,2% 0,3% 179,0% Kapitalizacja rynkowa ,4% *dane ze sprawozdania za I półrocze

98 Struktura rzeczowa sprzedaży w roku 2016 Struktura geograficzna sprzedaży w roku % 15% 8% 13% 67% 85% Działalność budowlana kubaturowa Działalność budowlana drogowa Sprzedaż krajowa Sprzedaż zagraniczna Działalność deweloperska Działalność - lekkie konstrukcje Poziom EBIDTA, EBIT oraz wyniku netto w latach Mln. zł EBITDA EBIT Wynik netto

99 Grupa PORR Koncern PORR istnieje na rynku budowlanym od 1869 roku i jest jednym z największych przedsiębiorstw budowlanych w Austrii i wiodących w Europie. Posiada liczne przedstawicielstwa na terenie Europy Centralnej, Wschodniej i Południowo- Wschodniej, a także prowadzi ekspansję na rynkach Bliskiego Wschodu, głównie w Katarze. W Polsce koncern PORR prowadzi działalność budowlaną od 1987 roku, i jest obecnie reprezentowany przez dwie głowne spółki PORR Polska Construction S.A oraz PORR Polska Infrastructure S.A. Sprawozdania finansowe spółek Grupy PORR nie są konsolidowane na szczeblu lokalnym. PORR Polska Construction S.A. PORR Polska Construction S.A. koncentruje się na projektach budownictwa kubaturowego oraz inżynierii kolejowej. PORR Polska Infrastructure S.A PORR Polska Infrastructure S.A. specjalizuje się w infrastrukturze transportowej, energetyce, inzynierii lądowej i budownictwie hydrotechnicznym. PORR Polska Construction S.A. koncentrującej się na projektach budownictwa kubaturowego i kolejowego, natomiast PORR Polska Infrastructure S.A. specjalizuje się w dziedzinie infrastruktury transportowej, energetyki i hydrotechniki. W 2016 Zarząd Grupy PORR podjął decyzję o połączeniu polskich spółek budowlanych w jeden organizm, co wzmocni synergię działań całego zespołu, pozwoli lepiej wykorzystać potencjał oraz zgromadzony know-how. Formalne połączenie organizmów powinno nastąpić w drugim kwartale 2017 roku, natomiast od X 2016 uruchomione zostało Shared Service Center. Dzięki połączeniu obu podmiotów, przyszła spółka PORR S.A. stanie się dostawcą kompleksowych usług we wszystkich segmentach współczesnego rynku budowlanego. Podstawowe dane (w tys. zł) Zmiana procentowa '16 vs '15 Przychody PORR Polska Construction ,0% Przychody PORR Polska Infrastructure % 99

100 Grupa Elektrobudowa Podmiot dominujący - Spółka ELEKTROBUDOWA SA została utworzona w 1953 roku, pod nazwą Przedsiębiorstwo Montażu Elektrycznego Elektrobudowa. W 1992 roku nastąpiło przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w spółkę akcyjną. Trzy lata później miała miejsce sprzedaż akcji spółki w ofercie publicznej, a od 1996 roku ELEKTROBUDOWA SA jest notowana na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych. Na koniec 2016 roku głównymi akcjonariuszami spółki były Otwarte Fundusze Emerytalne: AVIVA OFE AVIVA BZ WBK S.A. (10,75%), Nationale-Nederlanden Otwarty Fundusz Emerytalny (9,89%), PKO BP Bankowy Otwarty Fundusz Emerytalny (9,79%), AXA Otwarty Fundusz Emerytalny (9,41%), OFE PZU Złota Jesień (9,31%), Allianz Polska Otwarty Fundusz Emerytalny (6,31%), MetLife Otwarty Fundusz Emerytalny (5,72%), Generali Otwarty Fundusz Emerytalny (5,09%). Obecnie Grupa ELEKTROBUDOWA SA świadczy kompleksowe usługi budowlanomontażowe, realizując inwestycje związane z przemysłem energetycznym, petrochemicznym, wydobywczym oraz budownictwem obiektów użyteczności publicznej, a działalność Grupy można podzielić na: segment energetyki prowadzenie inwestycji w systemie generalnego wykonawstwa (PC) oraz w systemie pod klucz (EPC), kompleksowy montaż instalacji elektroenergetycznych nn, SN, WN i AKPiA, produkcja urządzeń elektroenergetycznych dla dystrybucji i rozdziału energii elektrycznej oraz wyprowadzenia mocy; segment przemysłu prowadzenie inwestycji w systemie generalnego wykonawstwa (PC) oraz w systemie pod klucz (EPC), kompleksowy montaż instalacji elektroenergetycznych nn, SN, WN i AKPiA, produkcja urządzeń elektroenergetycznych dla dystrybucji i rozdziału energii elektrycznej; segment przesyłu i dystrybucji energii elektrycznej w systemie generalnego wykonawstwa w zakresie budowy nowych, przebudowy i modernizacji istniejących stacji elektroenergetycznych, a także linii kablowych i napowietrznych na wszystkich poziomach napięć; segment automatyki kompleksowa realizacja (projekt, dostawa, badania i uruchomienia) układów automatyki elektroenergetycznej i technologicznej oraz systemów sterowania i nadzoru dla elektrowni, elektrociepłowni, stacji przesyłowych i rozdzielczych oraz przemysłu, produkcja urządzeń automatyki elektroenergetycznej. W 2016 roku Grupa ELEKTROBUDOWA zatrudniała ponad 2 tysiące osób. Przychody krajowe Grupy kształtowały się na poziomie 785 mln zł a z rynków zagranicznych na poziomie 186,5 mln zł. Oznacza to spadek sprzedaży ogółem o blisko 22% w stosunku do roku ubiegłego. EBITDA wyniosła w 2016 roku 75,2 mln zł i spadła o 3% w stosunku do 2015 roku. EBIT Grupy Kapitałowej za 2016 rok wynosił 61,8 mln zł względem 63,1 mln zł w ubiegłym roku. Natomiast wynik netto za rok 2016 kształtował się na poziomie 55,1 mln zł i wzrósł o 10% w stosunku do roku poprzedniego. W 2016 roku Grupa w 54% finansowała się kapitałem obcym, w poprzednim roku wskaźnik ten wynosił prawie 57%. Portfel zamówień ELEKTROBUDOWA SA na koniec 2016 roku został zrealizowany na poziomie 1 mld złotych. 100

101 Podstawowe dane (w tys. zł) Zmiana procentowa '16 vs '15 Aktywa Aktywa trwałe ,5% Aktywa obrotowe ,9% Aktywa trwałe przeznaczone do sprzedaży Aktywa ogółem ,5% Pasywa Kapitał własny ,4% Rezerwy na zobowiązania ,7% Zobowiązania długoterminowe ,2% Zobowiązania krótkoterminowe i rozliczenia krótkoterminowe bierne ,4% Pasywa ogółem ,5% Rachunek zysków i strat Przychody ,8% Sprzedaż krajowa ,5% Sprzedaż zagraniczna ,8% Działalność budowlana ,7% Pozostała działalność ,0% EBITDA ,2% EBIT ,1% Wynik netto ,3% Inne dane Zadłużenie netto ,4% Zadłużenie/suma bilansowa 53,5% 56,9% 62,9% -6,0% Nakłady inwestycyjne/przychody 1,4% 1,1% 1,0% 28,1% Kapitalizacja rynkowa ,1% 101

102 Struktura rzeczowa sprzedaży w roku 2016 Struktura geograficzna sprzedaży w roku % 14% 19% 83% 81% Usługi budowlano-montażowe Wyroby elektrotechniczne Sprzedaż krajowa Sprzedaż zagraniczna Pozostałe usługi Poziom EBIDTA, EBIT oraz wyniku netto w latach Mln. zł EBITDA EBIT Wynik netto

103 Warbud Warbud funkcjonuje na polskim rynku od 1989 roku. Pierwotnie spółka działała jako prywatne przedsiębiorstwo, które w 1992 roku zostało przekształcone w spółkę akcyjną z udziałem francuskiego potentata budowlanego obecnie Grupy VINCI. Głównym udziałowcem Warbud do dnia dzisiejszego pozostaje VINCI Construction International Network z 99,76% udziałem w kapitale podstawowym na dzień 31 grudnia 2016 roku. Grupa VINCI od kilku lat jest liderem rankingu największych firm budowlanych w Europie, w którym kryterium jest wielkość przychodów. Dzięki obecności w Grupie VINCI, spółka Warbud korzysta z międzynarodowych doświadczeń ekspertów, ma gwarancję stabilności i siły finansowej. Warbud świadczy usługi we wszystkich sektorach rynku budowlanego. Realizuje budynki kubaturowe (galerie handlowe, biurowce, hotele, apartamentowce, osiedla mieszkaniowe), obiekty inżynierii lądowej (drogi, mosty), obiekty służby zdrowia (szpitale, ośrodki zdrowia, uzdrowiska, obiekty kulturalne, teatry, filharmonie, muzea), projekty wojskowe, energetyczne oraz z zakresu ochrony środowiska (oczyszczalnie ścieków, spalarnie). Wykonuje specjalistyczne roboty budowlane oraz posiada własną spółkę produkującą beton (Warbud Beton Sp. z o.o.) W 2016 roku Warbud zatrudniał pracowników i osiągnął przychód z podstawowej działalności operacyjnej w wysokości 930 mln zł, odnotowując spadek sprzedaży o 16% względem poprzedniego roku. Przy czym 98% przychodów wygenerowane zostało przez działalność budowlano-montażową. EBIT Spółki za 2016 rok wynosił 38,6 mln zł względem 40,8 mln zł w 2015 roku, co oznacza spadek o 5%. EBITDA wyniosła w 2016 roku 49,4 mln zł i spadła o 2% w stosunku do 2015 roku. Natomiast wynik netto za rok 2016 kształtował się na poziomie 35,1 mln zł i spadł o 2% w stosunku do roku poprzedniego. W 2016 roku spółka w 81,6% finansowała się kapitałem obcym, co oznacza zbliżony poziom do ubiegłego roku. Struktura finansowania spółki pozostaje praktycznie niezmieniona na przestrzeni ostatnich kilku lat. 103

104 Podstawowe dane (w tys. zł) Zmiana procentowa '16 vs '15 Aktywa Aktywa trwałe ,7% Aktywa obrotowe ,6% Aktywa ogółem ,8% Pasywa Kapitał własny ,6% Rezerwy na zobowiązania ,9% Zobowiązania długoterminowe ,4% Zobowiązania krótkoterminowe i rozliczenia krótkoterminowe bierne ,0% Pasywa ogółem ,8% Rachunek zysków i strat Przychody ,9% Sprzedaż krajowa ,8% Sprzedaż zagraniczna Działalność budowlana ,2% Pozostała działalność ,1% EBITDA ,3% EBIT ,4% Wynik netto ,7% Inne dane Zadłużenie netto ,7% Zadłużenie/suma bilansowa 81,6% 82,0% 80,2% -0,5% Nakłady inwestycyjne/przychody 1,0% 1,6% 1,3% -38,7% 104

105 Struktura rzeczowa sprzedaży w roku 2016 Struktura geograficzna sprzedaży w roku % 1% 98% 99% Przychody z usług budowlano-montażowych Przychody z pozostałych usług Sprzedaż krajowa Sprzedaż zagraniczna Przychody ze sprzedaży towarów i materiałów Poziom EBIDTA, EBIT oraz wyniku netto w latach Mln. zł EBITDA EBIT Wynik netto

106 Grupa Mostostal Zabrze Początek Grupy Mostostal Zabrze sięga 1945 roku, kiedy to zostało utworzone Przedsiębiorstwo Budowy Mostów i Konstrukcji Stalowych Mostostal w Krakowie. Od 1951 roku zostały wyodrębnione samodzielne przedsiębiorstwa Mostostal w Zabrzu, Poznaniu, Piotrkowie Trybunalskim oraz Warszawie. W tym samym roku zostało utworzone Samodzielne Przedsiębiorstwo Mostostal w Zabrzu pod nazwą Zjednoczenie Montażu Urządzeń Przemysłowych w Zabrzu. W 1958 roku ponownie dokonano zmiany nazwy na Śląskie Przedsiębiorstwo Konstrukcji Stalowych i Urządzeń Przemysłowych Mostostal w Zabrzu. 1 listopada 1992 roku dokonano prywatyzacji przedsiębiorstwa i utworzono spółkę akcyjną "Mostostal Zabrze Holding S.A. Dwa lata później spółka zadebiutowała na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. W 2013 została zmieniona nazwa Spółki na Mostostal Zabrze S.A. Spółka swoją działalność prowadzi w 4 sektorach: działalność montażowoprodukcyjna, działalność w ramach konstrukcji maszynowych, działalność w zakresie budownictwa ogólnego i inżynieryjnego oraz działalność w zakresie projektowania i usług inżynieryjnych. W 2016 roku Grupa realizowała m.in.: roboty budowlane realizowane w ramach programu modernizacji pirometalurgii w Hucie Miedzi Głogów oraz dostawa Kotła Odzysknicowego do zabudowy w ciągu technologicznym Huty Miedzi "Głogów I" za Piecem Zawiesinowym w KGHM Polska Miedź S.A. budowa hali produkcyjnej podzespołów metalowych wraz z częścią biurowosocjalną i obiektami pomocniczymi w Ropczycach dla Aero Gearbox International Poland Sp. z o.o. roboty realizowane dla Polimex Projekt Opole Sp. z o.o. w ramach umów pozyskanych na zadaniu p.n. Budowa bloków nr 5 i 6 w Elektrowni Opole S.A. wykonanie stanu surowego zamkniętego wraz z robotami drogowymi i infrastrukturą zewnętrzną inwestycji p.n. Centrum Handlowo-Usługowe- GEMINI PARK TYCHY. Rok 2016 był lepszym pod względem przychodów dla Grupy Mostostal Zabrze, co objawiło się wzrostem przychodów o 4% w porównaniu do roku poprzedniego. 73% przychodów Grupy w 2016 roku pochodziło z działalności budowlanej, 63% przychodów Grupy w 2016 roku pochodziło z działalności montażowo-produkcyjnej, a 68% całkowitych przychodów Grupy wygenerowano na terenie kraju. EBIT za 2016 rok był ujemny i kształtował się na poziomie 19,7 mln zł. Grupa odnotowała stratę netto w 2016 roku na poziomie -22,6 mln zł, co oznacza, spadek wyniku finansowego z zysku na poziomie 2,5 mln zł w 2015 roku. 106

107 Podstawowe dane (w tys. zł) * Zmiana procentowa '16 vs '15 Aktywa Aktywa trwałe ,6% Aktywa obrotowe ,2% Aktywa przeznaczone do sprzedaży ,0% Aktywa ogółem ,4% Pasywa Kapitał własny ,3% Rezerwy na zobowiązania ,5% Zobowiązania długoterminowe ,0% Zobowiązania krótkoterminowe i rozliczenia krótkoterminowe bierne Zobowiązania bezpośrednio związane z aktywami przeznaczonymi do sprzedaży ,1% brak danych Pasywa ogółem ,4% Rachunek zysków i strat Przychody ,3% Sprzedaż krajowa ,4% Sprzedaż zagraniczna ,6% Działalność budowlana ,6% Pozostała działalność ,5% EBITDA ,0% EBIT ,9% Wynik netto ,6% Inne dane Zadłużenie netto ,4% Zadłużenie/suma bilansowa 57,6% 51,0% 50,8% 13,0% Nakłady inwestycyjne/przychody 1,8% 1,2% 2,2% 50,4% Kapitalizacja rynkowa ,4% 107

108 Struktura geograficzna sprzedaży w roku % 68% Sprzedaż krajowa Sprzedaż zagraniczna Poziom EBIDTA, EBIT oraz wyniku netto w latach Mln. zł EBITDA EBIT Wynik netto

109 Mota-Engil Central Europe S.A. Mota-Engil Central Europe jest jedną z największych budowlanych firm w Polsce. Spółka powstała z połączenia dwóch polskich przedsiębiorstw: Krakowskiego Przedsiębiorstwa Robót Drogowych S.A. (KPRD) oraz Przedsiębiorstwa Budowy Mostów w Lubartowie Sp. z o.o. (PBM), obecnych na lokalnym rynku już od 1949 roku. Dziś Mota-Engil Central Europe to silna firma budowlana czerpiąca z ponad 60-letniej polskiej tradycji budownictwa drogowo-mostowego, specjalizująca się jednocześnie w budownictwie kubaturowym, kolejowym oraz elektroenergetycznym. Firma posiada także kopalnię w Górce Sobockiej, gdzie zajmuje się wydobyciem oraz sprzedażą wysokiej jakości kruszyw. Mota-Engil Central Europe ma w swoim dorobku budowę setki kilometrów polskich autostrad m.in. A1 i dróg ekspresowych S11, S17, S5, S3, jak również obwodnica Nysy i Kanał Odra Widawa, kompleksów mieszkaniowych i budynków użyteczności publicznej czy stacji elektroenergetycznych. Działając na polskim rynku jako generalny wykonawca największych kontraktów budowlanych, Mota-Engil Central Europe współpracuje z wieloma lokalnymi przedsiębiorstwami. Mota-Engil Central Europe S.A. uzyskała w 2016 roku przychody na poziomie 787 mln zł. W stosunku do roku ubiegłego spadły o prawie 163 mln zł. Przychody z segmentu usług budowlanych stanowiły prawie 97% przychodów spółki w 2016 roku. Pozostałe przychody zostały wygenerowane ze sprzedaży materiałów i produktów (kruszywa, mieszanek mineralno-asfaltowych). Segment przychodów z tytułu budownictwa drogowego i kolejowego stanowił ponad 75 % wszystkich przychodów. W roku 2016 EBITDA wyniosła ponad 20 mln zł w porównaniu do 35 mln. zł w roku ubiegłym. EBIT spółki wyniósł - 9 mln zł w porównaniu do poziomu ponad 7 mln zł z roku ubiegłego. Rok 2016 zakończył się dla spółki stratą w wysokości 12 mln zł, podczas gdy w roku ubiegłym zysk wyniósł 4,5 mln zł. Portfel zamówień spółki na koniec 2016 roku wyniósł 1,4 mld zł, zaś wartość kontraktów osiągnęła około 2,5 mld zł. Inwestycje brutto w aktywa trwałe wyniosły prawie 30 mln zł. Zatrudnienie w 2016 wyniosło około 1250 osób i było niższe o około 3 % w stosunku do roku ubiegłego. Spółka posiada znaczącą bazę sprzętową, sieć wytwórni mas bitumicznych oraz własny wydział deskowań i rusztowań. W 2016 roku produkcja mas mineralnoasfaltowych wyniosła ponad 4000 tys. ton, co stanowi wzrost o około 17 % w porównaniu z rokiem poprzednim. 109