Ne tikai Kurmene pa Komorovsku pēdām Latvijā Nie tylko Kurmen śladami Komorowskich na Łotwie

Transkrypt

1 Ne tikai Kurmene pa Komorovsku pēdām Latvijā Nie tylko Kurmen śladami Komorowskich na Łotwie 1

2 2 fot. 1

3 Ievadvārdi Słowo wstępne Pirmoreiz par Kurmeni dzirdēju 90. gadu beigās. Zināju toreiz tikai tik daudz, ka no turienes cēlusies manas nākamās sievas mātes ģimene un ka šī Kurmene atrodas kaut kur pie Latvijas Lietuvas robežas skaistās Mēmeles krastos (latviskā sieviešu dzimtes forma laikam tomēr labāk atspoguļo šīs upes noslēpumaino skaistumu un burvību nekā poļu Niemenek). Turpmāko gadu laikā manu iztēli par šo vietu bagātināja vēl citas sižeta līnijas. Ar interesi klausījos nu jau mūžībā aizgājušā sievastēva stāstus par poļu grāfu kapiem pie Kurmenes baznīcas un sievasmātes atmiņas par grūtajiem pēckara gadiem Kurmenē atmiņas, pilnas sāpju: kad viņai bija septiņi gadi, viņas tēvu kā politiski neuzticamu elementu kādā gada dienā NKVD fot. 2 saņēma ciet, viņš tika aizvests uz Austrumiem; Kurmenē sievas vecaistēvs atgriezās pēc 10 gadiem. Jau tad zināju, ka pa šo mītisko Mēmeli, tās tālākajā tecējumā sauktu par Lielupi (Kurzemes Aa), iespējams nokļūt līdz pat jūrai. Reizēm arī dzirdēju ģimenes nostāstus fot. 3 par sievas vecvecmāmiņu, kura bijusi siera meistare Kurmenes muižā (vēlāk kaut kur lasīju, ka Kurmene tolaik bijusi slavena ar izcilu sieru ražošanu, kā arī labu šķirnes zirgu audzēšanu) gadā tiku nosūtīts darbā uz Polijas vēstniecību Rīgā gada rudenī fot. 4 pirmoreiz kopā ar ģimeni apmeklēju Kurmeni. Sievai, kura bija uzaugusi Liepājā, tas bija ceļojums viņas ģimenes pagātnē un savās bērnības atmiņās. Vēlāk vēl vairākreiz apmeklējām šo vietu, iepazināmies ar tās iedzīvotājiem. Katra šāda tikšanās bija Po raz pierwszy o Kurmenie usłyszałem pod koniec lat 90-tych. Wiedziałem wtedy tylko tyle, że stamtąd pochodzi rodzina matki mojej przyszłej żony i że ów Kurmen leży gdzieś na pograniczu łotewsko-litewskim nad piękną Mēmele (łotewska żeńska forma chyba lepiej niż polska nazwa Niemenek oddaje tajemniczy urok i czar tej rzeki). Z upływem kolejnych lat moje wyobrażenia i moja wiedza o tym miejscu uzupełniały się o kolejne wątki. Z zainteresowaniem słuchałem opo wieści śp. już teścia o grobach polskich grafów przy kurmeńskim kościele oraz wspomnień teściowej o ciężkich latach powojennych w Kurmenie wspomnień naznaczonych bólem: kiedy miała 7 lat jej ojciec jako element politycznie niepewny pewnego dnia w 1946 roku został zabrany przez NKWD i wywieziony na Wschód; wrócił do Kurmenu po 10 latach. Wiedziałem już wtedy, że ową mityczną Mēmele, w dalszym swoim biegu zwaną kurlandzką Aa można dopłynąć aż do morza. Kiedyś też przemknęła rodzinna opowieść o prababci mojej żony, która miała być kimś w rodzaju mistrzyni serowni kurmeńskiego dworu (później gdzieś przeczytałem, że Kurmen był znany z produkcji wyśmienitych serów i hodowli dobrych koni). W 2009 r. zostałem skierowany do pracy w polskiej ambasadzie w Rydze. Jesienią 2010 r. po raz pierwszy odwiedziłem z rodziną Kurmen. Dla żony, wychowanej w Lipawie był to wyjazd do krainy rodzinnych wspomnień z dzieciństwa. Później jeszcze kilkakrotnie odwiedzaliśmy to miejsce, poznawaliśmy jego mieszkańców. Każde takie 3

4 iespēja atklāt trūkstošos posmus vēsturiskajā gadsimtu, cilvēku un notikumu mozaīkā. 4 gadu dzīves laikā Latvijā pakāpeniski iepazinos ar Kurmenes pagātnes notikumiem. Sekojošā vēstures skice ir mēģinājums apkopot visus savāktos faktus vienuviet. Kurmenes vēsture šeit aprakstīta no Komorovsku ģimenes vēstures viedokļa. Tas ir saprotams Komorovsku ģimenes likteņi pusotra gadsimta un piecu paaudžu dzīves laikā nesaraujamām saitēm bijuši saistīti ar Kurmeni. Nepārvērtējamu palīdzību šī teksta tapšanā un manā nokļūšanā pie arhīva materiāliem esmu pateicību parādā: dr. Imantam Lancmanim, prof. Dainai Bleierei, Knutam Skujeniekam, kā arī Īrai Zaneribas kundzei no Latvijas Valsts Vēstures Arhīva Rīgā, par ko sirsnīgi saku paldies. Citu pateicību esmu parādā par pacietīgi panesto autora aizraušanos ar vēsturi, kā arī par šī teksta tulkojumu uz latviešu valodu savai dzīvesbiedrei Lienei Gūtmanei. spotkanie było okazją do odkrywania kolejnych elementów tej historycznej mozaiki wieków, ludzi i wydarzeń. W ciągu 4 lat pobytu na Łotwie stopniowo poznawałem kolejne wątki z przeszłości Kurmenu. Niniejszy szkic jest próbą zebrania ich w jednym tekście. Historia Kurmenu jest tutaj widziana przez pryzmat historii rodu Komorowskich. Jest to zrozumiałe losy rodziny Komorowskich przez półtora stulecia i 5 pokoleń były nierozerwalnie związane z tą okolicą. Nieocenioną pomoc w powstaniu tego tekstu oraz dotarciu do archiwalnych źródeł wyświadczyli: dr Imants Lancmanis, prof. Daina Bleiere, Knuts Skujenieks oraz pani Ira Zaneriba z Łotewskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Rydze, za co składam serdeczne podziękowania. Odrębne wyrazy wdzięczności za cierpliwe znoszenie historycznych pasji autora oraz za przekład tekstu na język łotewski kieruję do żony, Liene Gūtmane. I. Kurmene 1. Par Kurmenes vēsturi un Komorovsku majorātu Pašreizējā Latvijas - Lietuvas pierobeža gleznainās Mēmeles 1 krastos salīdzinoši vēlu minēta vēstures lappusēs. Pirmajās desmitgadēs pēc tam, kad šodienas Latvijas teritoriju bija iekarojis Zobenbrāļu Ordenis (vēlākais Inflantijas Ordenis kā Krustnešu Ordeņa daļa), kā arī tā tikusi sadalīta starp Ordeni un Katoļu Baznīcu, apvidu pie Mēmeles, kurš jau tolaik veidoja dabisku robežu starp dažādām baltu ciltīm (lietuviešiem, zemgaļiem) sedza necaurejami meži. Tikai XV gadsimtā kā zemes īpašums tiek minēta Kurmene (Curmen) 2, kuru Ordeņa mestrs kā lēņu īpašumu atdevis Henrikam Zellenam (Heinrich Sellen) gadā viena no 1 Posmā pie Kurmenes upe tomēr ir tikpat gleznaina, cik bīstama. Vietējo iedzīvotāju vidū saglabājies nostāsts par neparasti straujiem ūdens virpuļiem, kuri reiz esot ierāvuši sevī jaunu baronesi un viņas zirgu. 2 Latviešu valodā līdzās nosaukumam Kurmene šai vietai funkcionēja arī nosaukums Vilku muiža. I. Kurmen 1. Z historii Kurmenu i ordynacji Komorowskich Dzisiejsze pogranicze łotewsko-litewskie nad malowniczym w tej okolicy Niemenkiem (łot. Mēmele) 1 stosunkowo późno wkracza na karty historii. W pierwszych dziesięcioleciach po opanowaniu dzisiejszych ziem łotewskich przez Zakon Kawalerów Mieczowych (później Zakon Inflancki jako część Zakonu Krzyżackiego) oraz ich podziale pomiędzy Zakonem a Kościołem Katolickim obszar nad Niemenkiem, stanowiącym już wówczas naturalną granicę pomiędzy różnymi plemionami bałtyckimi (Litwini, Zemgalowie) porastały nieprzebyte puszcze. Dopiero w XV w. pojawia się wśród dóbr ziemskich Kurmen (Curmen) 2, nadany przez Mistrza Zakonnego 1 Na odcinku w pobliżu Kurmenu rzeka jest jednak równie malownicza, co niebezpieczna. Wśród miejscowej ludności zachowała się opowieść o niezwykle niebezpiecznych wirach rzecznych, które ponoć kiedyś pochłonęły młodą baronównę wraz z jej koniem. 2 W języku łotewskim oprócz nazwy Kurmene równolegle funkcjonowała dla Kurmenu aż po XX wiek nazwa Vilku muiža, czyli Wilczy dwór. 4

5 Zellenu meitām tiek izdota par sievu Johanam fon Līdinghauzenam-Volfam (Johann von Lüdinghausen-Wolff). Tādā veidā Kurmenes īpašums kā līgavas pūrs pāriet Līdinghauzenu-Volfu dzimtas, kura cēlusies no Vestfālenes un kuras viens atzars XV gs. parcēlies uz Inflantiju, Kurzemi un Lietuvu, rokās. Šī ģimene, Polijas vēsturē zināma arī kā Volfi no Līdinghauzas, samērā ātri, viena gadsimta laikā tiek pie lieliem zemes īpašumiem Kurzemē un Inflantijā. Pietiek atcerēties, ka ilgi pirms Plāteriem un Ziberkiem viņiem piederēja Krāslava, Līksna, Nīcgale, Kirupe, Kombuļi un citas Latgales muižas pie Daugavas 3. No šīs dzimtas cēlušies, piemēram, divi Inflantijas bīskapi un slavenais jezuītu sludinātājs tēvs Frideriks, Vroclavas jezuītu kolēģijas rektors un Vroclavas akadēmijas dibināšanas iniciators. fot. 5 jako lenno Henrykowi Sellen. W 1582r. jedna z córek z domu Sellen wydana zostaje za mąż za Johanna von Lüdinghausen-Wolff. Tą drogą jako wiano małżeńskie dobra Kurmen przechodzą do rodziny Lüdinghausen-Wolff, wywodzącej się z Westfalii, której jedna gałąź w XV w. przeniosła się do Inflant, Kurlandii oraz na Litwę. Rodzina ta, występująca w polskiej historiografii również jako Wolffowie z Ludynghauzu, dość szybko, bo w przeciągu jednego stulecia doszła do olbrzymich majątków ziemskich w Kurlandii i Inflantach. Wystarczy wspomnieć, że na długo przed Platerami i Zyberkami należały do nich m.in. Krasław, Liksna, Nidzgal, Kirup, Kombul i inne łatgalskie majątki nad Dźwiną 3. Z tej rodziny pochodziło m.in. dwóch biskupów inflanckich oraz słynny kaznodzieja jezuicki ojciec Fryderyk, rektor kolegium jezuickiego we Wrocławiu i inicjator Kurmenes un tai līdzās esošā Mūrmuižas (Murmen) muižas piederēja Līdinghauzeniem - Volfiem līdz XVIII gs. otrajai pusei. Baronese Franciska Lukrēcija Līdinghauzena - Volfa (Franciska Lukrecia Lüdinghausen - Wolff), apprecoties ar Francisku Antoniju Komorovski (Korčaka ģerbonis, Franciszek Antoni Komorowski h. Korczak), Vilkomirskas fot. 6 powołania Akademii Wrocławskiej. Dobra Kurmen i łączące się z nimi Murmen należały do Lüdinghausen - Wolffów do drugiej połowy XVIII w. Baronówna Franciszka Lukrecja Lüdinghausen - Wolffówna, poślubiwszy Franciszka Antoniego Komorowskiego h. 3 Kad gadā notika pirmā Polijas sadalīšana, Līdinghauzeni - Volfi, nevēloties atrasties Krievijas pārvaldītā zemē, steidzīgi pārdeva Ziberkiem visus savus Poļu Inflantijas īpašumus: Līksnu, Kirupu, Nīcgali un citus, bet paši pārcēlās uz saviem Kurzemes īpašumiem Bauskas apvidū pēc: G. Manteuffel, O starodawnej szlachcie krzyżacko-rycerskiej na kresach inflanckich (Par seno krustnešu bruņinieku šļahtu Inflantijā) 3 Gdy w roku 1772 nastąpił pierwszy rozbiór Polski, Ludyngshauzenowie-Wolffowie, niechcąc przebywać pod berłem rosyjskim, sprzedali spiesznie Zyberkom wszystkie swe dobra polsko-inflanckie: Liksnę, Kirup, Nidzgal i inne, a sami przenieśli się do swych dóbr kurlandzkich w powiecie bowskim za: Manteuffel G., O starodawnej szlachcie krzyżacko-rycerskiej na kresach inflanckich 5

6 stražņiku 4, saņēma Kurmeni un Mūrmuižu pūrā, pievienojot tos vīra īpašumiem. Kā interesantu faktu šajā vietā vērts minēt to, ka Komorovski nemaz nebija pirmie poļu tautības valdnieki Kurmenē. Jau VII gs. viena no Georga Līdinghauzena - Volfa meitām Elizabete Benigna (Elisabeth Benigna) tika izdota par sievu Valeriānam Nikodēmam Kačiņskim (Pomjana ģerbonis, Walerian Nikodem Kaczyński h. Pomjan) no Sušas (Susza), Upitas zemstes rakstvedim. Ir saglabājies īpašuma pārrakstīšanas akts no sievas minētajam Kačiņskim gada 18. decembrī. 5 Kādā veidā Kačiņski zaudēja Kurmeni, (autoram) nav zināms. Toties ir zināms, ka Kurmene XVII gs. bieži minēta kā ķīla par parādiem. Var pieļaut, ka pēc Kačiņska nāves īpašums atgriezies piesardzīgās Līdinghauzenu - Volfu dzimtas rokās. Šai piesardzībai par pierādījumu fot. 7 kalpo arī strīds par Kurmeni pēc Franciska Antonija sievas nāves. Pēteris Komorovskis (Piotr Komorowski) poļu armijas pulkvedis, Franciska Antonija un Franciskas Lukrēcijas Līdinghauzenas-Volfas dēls nemaz tik viegli nemantoja automātiski (kā tas minēts dažos avotos, tai skaitā Aftanāzi Rezidences vēsturē ) vecāku īpašumu, jo savas pretenzijas uz Kurmeni pieteica Pētera mātes brāļi Līdinghauzeni - Volfi. Pēteris Komorovskis izrādījās izveicīgāks nekā minētā V.N. Kačiņska pēcteči pusotru gadsimtu agrāk, un pēc dažiem gadiem strīdu gadā tika panākta vienošanās ar mātes brāļiem, kuras rezultātā Pēteris saņēma apstiprinājumu savām tiesībām uz mātes mantojumu. 6 Visu droši vien vieglāku padarīja arī galvenā iebildumu cēlāja Georga Kristofa Līdinghauzena-Volfa (Georg Korczak, strażnika Wiłkomirskiego otrzymała Kurmen i Murmen w wianie, wnosząc te dobra w dom mężowski. Jako ciekawostkę warto w tym miejscu dodać, że Komorowscy bynajmniej nie byli pierwszymi polskimi włodarzami Kurmenu. Otóż w połowie XVII w. jedna z córek Georga Lüdinghausen - Wolffa Elisabeth Benigna wydana została za mąż za Waleriana Nikodema z Suszy Kaczyńskiego h. Pomian, pisarza ziemskiego upickiego. Zachował się akt zapisu majątków Kurmen i Murmen owemu Kaczyńskiemu przez żonę z 18 grudnia 1664 r. 4 W jaki sposób Kaczyńscy utracili Kurmen, (autorowi) nie wiadomo. Wiadomo natomiast, że Kurmen w XVII w. często występował jako zastaw za długi. Przypuszczać należy, że po śmierci Kaczyńskiego majątek wrócił do zapobiegliwej rodziny Lüdinghausen-Wolff. Tej zapobiegliwości dowodzi również spór o Kurmen po śmierci żony Franciszka Antoniego. Otóż Piotr Komorowski, pułkownik wojsk polskich, syn Franciszka Antoniego i Franciszki Lukrecji Lüdinghausen - Wolff bynajmniej nie odziedziczył automatycznie (jak podaje kilka źródeł, w tym Dzieje rezydencji R. Aftanazego) majątku po rodzicach, gdyż swoje pretensje do Kurmenu zgłosili bracia matki Piotra Lüdinghausen- Wolffowie. Piotr Komorowski okazał się zręczniejszy niż potomkowie owego W. N. Kaczyńskiego półtora wieku wcześniej i po kilku latach sporów w 1807 r. doszło do ugody z braćmi L-W, w wyniku której Piotr uzyskał potwierdzenie praw do spadku po matce. 5 4 Strażnik vēsturisks militārais amats Pirmās Žečpospoļitas laikā (tulk. piez.) 5 Sk. Baukdahl, Kurmen, Murmuische oder Memelhoff und Ballenhoff, g.; Latvijas Valsts Vēstures Arhīvs (LVVA), 640. f., 3. apr., 729. l., 217. lpp. 6 Agrāk, g. Pēteris nopirka no savas mātes ģimenes Kovališku īpašumu Lietuvā 4 Zob. Baukdahl, Kurmen, Murmuische oder Memelhoff und Ballenhoff, 1849 r.; [w:] Łotewskie Państwowe Archiwum Historyczne (LVVA), 640-3/729, str Wcześniej, w 1797 r. Piotr drogą kupna nabył od rodziny swojej matki majątek Kowaliszki na Litwie 6

7 Christoph Lüdinghausen - Wolff) pāragrā nāve. 7 Ar Pētera Komorovska 8 personu saistīts majorāta (fiduciāru valdījumu) sākums Kurmenē un Mūrmuižā. Tas minēts viņa gada 16. septembrī sastādītajā testamentā (Pēteris nomira, neatstādams mantiniekus, Ułatwiła to zapewne przedwczesna śmierć głównego adwersarza Georga Christopha Lüdinghausen-Wolffa 6. Z osobą Piotra Komorowskiego 7 związane są początki ordynacji na Kurmenie i Murmenie. fot gada 29. aprīlī), un par pirmo majorāta īpašnieku tiek nozīmēts viņa brāļadēls un vienlaicīgi krustdēls Pēteris II 9, Jana Bonifācija Komorovska 10 (Jan Bonifacy Komorowski) dēls. Mantinieks bija poļu armijas leitnants, precējies ar grāfieni Sofiju Izenšmitu fon Milbitcu (Sofia Isenschmit v. Milbitz). 11 Zemes īpašuma vērtība testamenta 7 Viņš bija cita starpā Kurzemes maršals (1793/94), kanclers (no 1974.g.) Kurzemes evaņģēliski-luteriskā konsistorija priekšsēdētājs( ). Viņa augsto sabiedrisko stāvokli Kurzemē nodrošināja arī sūtņa amats karaļa galmā Varšavā gadā viņš kā delegāts piedalījās cara Pētera I kronēšanas ceremonijā kā Kurzemes un Piltenes bruņniecības delegāts. 8 Par Pētera Komorovska kapliču ar skaisto epitāfiju nodaļā nr Baukhdāls (Baukdahl) norāda, ka brāļadēls bijis Pētera krust- un audžudēls, kas varētu likt nojaust, ka Pēteris bijis brāļadēla tiesiskais aizbildnis. Sk. Kurmen, Murmuische oder Memelhoff und Ballenhoff, g.; Latvijas Valsts Vēstures Arhīvs (LVVA), 640. f., 3. apr., 729. l., 217. lpp. No otras puses, Pēteris II Komorovskis ( ) testamenta sastādīšanas brīdī bija jau 24 gadus vecs, tāpēc par tiesisku aizbildnību tiešā nozīmē šeit nevarētu būt runas. 10 No Pētera testamenta izriet, ka majorāts ticis radīts tam (katoļu) Komorovsku dzimtas atzaram, kurš cēlies no viņa īstā brāļa Jana Bonifācija. Jana Bonifācija līnijas pēcteču izmiršanas gadījumā titulu mantot vajadzēja Pētera pusbrāļa Staņislava (Stanisław) pēctečiem. 11 Citas sastopamās uzvārda rakstības formas: Izenszmid, Izenszmit, Isenschmidt. Kopš paaudzēm pārpoļojusies zviedru izcelsmes muižnieku ģimene. Viszināmākais šīs ģimenes pārstāvis bija Sofijas brālis Aleksandrs Izenšmits de Milbitcs ( , Aleksander Isenschmit de Milbitz), poļu armijas pulkvedis Novembra Sacelšanās laikā, divreiz apbalvots ar Virtuti Militari Ordeņa Zelta Krustu, pēdējais Ādama Mickeviča (Adam Mickiewicz) Itālijā izveidotā Poļu Leģiona virspavēlnieks, Itālijas nacionālās atbrīvošanas kauju dalībnieks līdzās Garibaldi, kā arī Itālijas armijas ģenerālis. fot. 9 Ustanowił ją testamentem sporządzonym 16 września 1824 r. (Piotr umarł bezpotomnie 29 kwietnia 1825 r.), a na pierwszego ordynata wyznaczył swojego bratanka i chrześniaka zarazem Piotra II 8, syna Jana Bonifacego Komorowskiego 9. Następca był porucznikiem wojsk polskich, żonaty z Zofią hr. Isenschmit v. Milbitz. 10 Wartość majątku ziemskiego w chwili sporządzania testamentu została 6 Był on m.in. marszałkiem kurlandzkim (1793/94), kanclerzem (od 1794), przewodniczącym ewangelicko-luterańskiego konsystorza Kurlandii ( ). Jego wysoka pozycja społeczna w Kurlandii została ugruntowana również przez posłowanie na dwór królewski w Warszawie. W 1797 r. brał udział jako delegat rycerstwa kurlandzkiego i piltyńskiego w uroczystościach koronacyjnych cara Pawła I. 7 O kaplicy grobowej Piotra Komorowskiego z pięknym epitafium w pkt Baukdahl podaje, że bratanek był dla Piotra Tauf- und Pflegesohn, co mogłoby sugerować, że Piotr sprawował opiekę prawną nad bratankiem. Zob. Kurmen, Murmuische oder Memelhoff und Ballenhoff, 1849 r.; [w:] Łotewskie Państwowe Archiwum Historyczne (LVVA), 640-3/729, str Z drugiej strony, Piotr II Komorowski ( ) w chwili sporządzania testamentu przez wuja miał już 24 lata, więc o opiece prawnej sensu stricto nie może być tutaj mowy. 9 Wg testamentu Piotra majorat został ustanowiony dla tej (katolickiej) linii Komorowskich, która wywodziła się od jego rodzonego brata szambelana Jana Bonifacego. W przypadku wymarcia linii Jana Bonifacego dziedziczyć mieli potomkowie przyrodniego brata Piotra Stanisława. 10 Inne spotykane formy nazwiska: Izenszmid, Izenszmit, Isenschmidt. Spolonizowana od pokoleń rodzina ziemiańska szwedzkiego pochodzenia. Najbardziej znanym przedstawicielem tej rodziny był brat Zofii Aleksander Isenschmit de Milbitz ( ), pułkownik wojsk polskich w Powstaniu Listopadowym, dwukrotnie odznaczony Złotym Krzyżem Orderu Virtuti Militari, ostatni dowódca utworzonego przez Adama Mickiewicza we Włoszech Legionu Polskiego, uczestnik walk narodowowyzwoleńczych Włochów u boku Garibaldiego. 7

8 sastādīšanas brīdī bija 700 dukātu, kā arī sudraba rubļu. Testamentā ir arī ieraksts par 1500 rubļu un nomas tiesību uz vienu no krogiem piešķiršanu ilggadīgajam Kurmenes un Mūrmuižas pār valdniekam Ferdinandam Ekhardtam (Ferdinand Eckhardt) gada 21. augustā testamentu apstiprināja visi ieinteresētie, un Pēteris II varēja pārņemt majorātu. Laikā no līdz gadam īpašuma pārvaldnieks bija kolēģijas asesors Kārlis Šimanovskis (Carl Szymanowsky). Šimanovska desmitgade pārvaldnieka amatā beidzās ar nopietnu konfliktu viņa un muižas īpašnieka starpā. Tikai pēc trim gadiem, gada martā konfliktējošajām pusēm izdevās panākt vienošanos, kura majorāta īpašniekam izmaksāja 5 tūkstošus fot. 10 rubļu. Šajā vietā vērts veltīt brīdi uzmanības Šimanovska personai. Viņa priekštecis bija polis, kurš tika nosūtīts uz Kurzemi diplomātiskā misijā. Turpmākajās paaudzēs tikušas slēgtas laulības ar vācietēm, un ģimene pieņēmusi protestantismu 12. Pirms stāšanās amatā pie Komorovskiem Kārlis bija policijas priekšnieks Latgales priekšpilsētā Rīgā. Kurmenes īpašumā uzauga viņa dēls Jūliuss Šimanovskis (Julius Szymanowski), vēlākais dzejnieks, bet galvenokārt fot. 11 izcils ķirurgs, kura vārdam ir pastāvīga vieta plastiskās ķirurģijas vēsturē. 13 Pētera II laikos Kurmenes īpašumā dažus gadus kā mūzikas skolotāja pavadīja Elīze Harfa (Elise Harff), vēlāk slavenā pianiste un pedagoģe, kura, koncertējot citu starpā ar brāļiem Antonu un Nikolaju Rubinšteiniem, guva atzinību visā Eiropā. 14 Pētera II un 12 Sk. Julius von Szymanowski, biogramma no: Wikipedia 13 Rigasche Stadtblätter, nr. 12 ( ) 14 Elīze Harfa, Kuldīgas mācītāja Georga Harfa (Georg Harff) meita, dzīvojusi no g. Laikā no līdz g. strādājusi par mūzikas skolotāju, vispirms Ēdolē (Edwahlen) pie baronu Bēru (Behr) ģimenes, vēlāk Kurmenē pie Komorovskiem g. viņa atstāja Kurmeni un uzsāka mūzikas studijas Drēzdenē. Sk. arī Düna Zeitung, nr. 228 ( ) oszacowana na 700 dukatów oraz R.S. W testamencie znalazł się również zapis dla długoletniego zarządcy dóbr Kurmen i Murmen Ferdynanda Eckhardta 1500 rubli oraz prawo dzierżawy do jednej z karczm. W dniu 21 sierpnia 1825 r. testament został przez wszystkich zainteresowanych uznany, i Piotr II mógł objąć ordynację. W latach majątkiem zarządzał asesor kolegialny Carl Szymanowsky. Dziesięcioletni okres zarządzania ordynacją przez Szymanowskiego zakończył się poważnym konfliktem z właścicielem majątku. Dopiero po trzech latach, w marcu 1843 r. udało się zwaśnionym stronom zawrzeć ugodę, która kosztowała ordynata 5 tys. rubli. W tym miejscu warto poświęcić chwilę uwagi postaci Szymanowskiego. Jego przodek był Polakiem, został wysłany do Kurlandii z misją dyplomatyczną. W dalszych pokoleniach zawierano małżeństwa z Niemkami i rodzi na przeszła na protes tantyzm 11. Przed objęciem posady u Komorowskich Carl był naczelnikiem policji na Przedmieściu Łatgalskim w Rydze. W majątku kurmeńskim wychowywał się jego syn Julius Szymanowski, późniejszy poeta, ale nade wszystko znakomity chirurg, którego nazwisko ma trwałe miejsce w historii chirurgii plastycznej. 12 W czasach ordynata Piotra II w majątku kurmeńskim kilka lat spędziła jako nauczycielka muzyki Elise Harff, późniejsza znakomita pianistka i pedagog, która koncertując m.in. z braćmi Antonem i Nikołajem Rubinstein zyskała uznanie w całej Europie. 13 Córki Piotra II 11 Zob. Julius von Szymanowski, biogram w: Wikipedia 12 Rigasche Stadtblätter, nr 12 ( ) 13 Elise Harff, córka pastora Georga Harffa z Kuldygi, żyła w latach W latach pracowała jako nauczycielka muzyki, najpierw w Edwahlen u rodziny baronów v. Behr, następnie w Kurmenie u Komorowskich. W 1860 r. opuściła Kurmen i rozpoczęła studia muzyczne w Dreźnie. Zob. t. Düna-Zeitung, nr 228 ( ) 8

9 fot. 12 9

10 Sofijas Izenšmitas meitas tādējādi saņēma labu muzikālo izglītību, bet vecākā no viņām Stefānija (dz g.) izrādījusi pat neparastu muzikālo talantu, jo vienā no Rigasche Zeitung numuriem minēta kā brīnišķīgi skaistas mūzikas autore Alfonsa de Lamartina (Alphonse de Lamartine) dziesmai L espoir au Dieu. 15 Pēteris II nomira gada septembrī, bet viņa sieva Sofija pusotru gadu vēlāk, gada maijā. Abi laulātie tika apbedīti kapličā Mūrmuižas jeb Cielavas kapos. Vēlākajos gados iznāca cara ukazs, kurš aizliedza apbedīšanu baznīcās un kapličās, un majorāta īpašnieka, kā arī viņa sievas zārki tika pārapbedīti kapos tieši līdzās kapličai. 16 Pēterim un Sofijai bija 4 meitas, taču nebija dēla, tāpēc par nākamo Kurmenes majorāta īpašnieku kļuva Pētera brālēns Antonijs (Antoni) 17, Fridrihštates novada šļahtas maršals, kurš bija precējies ar Elvīru no Siruču dzimtas (Elwira z Syruciów). 18 Visjaunākā no četrām Pētera un Sofijas Izenšmitas meitām, Felicija (Felicja) ( ) tika izdota par sievu viņas brālēnam, fot. 13 fot Rigasche Zeitung, nr. 185 ( ). Šī himna, kuru Stefānija Komorovska komponējusi gadā, bija veltīta carienei Marijai Aleksandrovnai. Stefānija ir arī gadā sacerētā un caram Aleksandram II veltītā Triumfa marša ( Marsz triumfalny ) autore. Ienākumus no šī darba viņa ziedoja palīdzībai Krimas Kara laikā kritušo Sevastopoles aizstāvju ģimenēm - Rigasche Zeitung, nr. 198 ( ) 16 Vaivods. J. Katoļu baznīcas vēsture Latvijā. Baznīcas vēsture Kurzemē XIX. un XX. gadsimtos. Rīga, Antonijs Ježijs Augustīns Komorovskis (Antoni Jerzy Augustyn Komorowski, dz g. Radkūnos, miris g. Kurmenē) 18 Elvīras tēvs Šimons Siručs (Szymon Syruć) bija Nobela prēmijas literatūrā laureāta dzejnieka Česlava Miloša (Czesław Miłosz) vecvectēvs i Zofii Isenschmit otrzymały zatem staranne muzyczne wykształcenie, a najstarsza z nich Stefania (ur r.) musiała przejawiać nieprzeciętny talent muzyczny, skoro w jednym z numerów Rigasche Zeitung wspominana jest jako autorka cudownie pięknej muzyki do pieśni Alphonse a de Lamartine L espoir au Dieu. 14 Piotr II umarł we wrześniu 1869 r., a jego żona Zofia półtora roku później, w maju 1871 r. Oboje małżonkowie pochowani zostali w kaplicy na cmentarzu w Murmen (łot. Murmuižas lub Cielavas kapi). W latach późniejszych wyszedł ukaz carski zabraniający pochówku w kościołach i kaplicach i trumny ordynata oraz małżonki pochowano na cmentarzu, tuż przy kaplicy. 15 Piotr i Zofia mieli 4 córki, nie mieli jednak syna, zatem ordynacja kurmeńska przeszła na bratanka Piotra - Antoniego 16, marszałka szlachty powiatu frydrychsztackiego, żonatego z Elwirą z Syruciów. 17 Najmłodsza z czterech córek Piotra II i Zofii Isenschmit, Felicja ( ) wydana została za mąż za swego kuzyna, Piotra Jana ( ). Ojcowie młodej pary Piotr II i Antoni Jakub byli 14 Rigasche Zeitung, nr 185 ( ). Hymn ten, skomponowany przez Stefanię Komorowską w 1861 r. dedykowany był cesarzowej Marii Aleksandrownej. Stefania była także autorką Marsza triumfalnego, dedykowanego w 1856 r. cesarzowi Aleksandrowi II. Dochód ze sprzedaży dzieła przeznaczony był na pomoc rodzinom poległych w Wojnie Krymskiej obrońców Sewastopola Rigasche Zeitung, nr 198 ( ) 15 Vaivods J., Katoļu baznīcas vēsture Latvijā. Baznīcas vēsture Kurzemē XIX un XX gadsimtos. Ryga, Antoni Jerzy Augustyn Komorowski (ur w Radkunach zm w Kurmen) 17 Ojciec Elwiry - Szymon Syruć był pradziadkiem laureata literackiej nagrody Nobla poety Czesława Miłosza 10

11 Pēterim Jānim ( ). Jaunā pāra tēvi Pēteris un Antonijs Jēkabs (Antoni Jakub) bija īstie brāļi. Felicijas un Pētera Jāņa kāzas 19 notika Skaistkalnē (Šēnbergā) 20, jaunās sievas draudzes baznīcā gada janvārī. 21 Antonija Ježija Augustīna laikā tika pabeigta mūra baznīcas būve Kurmenē 22, agrākās koka kapelas, kura bija celta par Pētera fot. 15 Komorovska līdzekļiem gadā 23, vietā. Antonijs Komorovskis tāpat atvēlēja līdzekļus jaunai pagasta skolas ēkai 24. Iepriekšējās skolas būvi bija ar līdzekļiem atbalstījis Pēteris II gadā. 25 Antonijs nomira 48 gadu vecumā gadā, viņa sieva Elvīra nomira nepilnus 33 gadus vēlāk, gadā. No viņu sešiem bērniem par majorāta īpašnieku kļuva vecākais dēls Pēteris IV Antonijs 26, kurš bija precējies ar Mariju Matildi 27 no Pabiržu fot. 16 (liet. Pabiržai) atzara Komorovskiem. rodzonymi braćmi. Ślub Felicji i Piotra Jana 18 odbył się w parafialnym kościele panny młodej w Schönbergu 19 (łot. Skaistkalne) w styczniu 1863 r. 20 Za ordynata Antoniego Jerzego Augustyna ukończona została budowa murowanego kościoła w Kurmen 21, w miejsce drewnianej kaplicy, fundowanej przez Piotra Komorowskiego w 1820 r. 22 Antoni Komorowski przeznaczył także środki na budowę nowego budynku szkoły gminnej 23. Poprzednią szkołę fundował Piotr II w 1840 r. 24 Antoni zmarł w 48 roku życia w 1881 r., jego żona Elwira zmarła prawie 33 lat później, w 1913 r. Z szóstki ich dzieci ordynację odziedziczył najstarszy syn Piotr IV Antoni 25, ożeniony z Marią Matyldą 26 z podbirżańskiej linii Komorowskich. 19 Felicija un Pēteris Jānis tiešā līnijā ir prezidenta Broņislava Komorovska (Bronisław Komorowski) senči (vecvecvecvecāki) 20 Skaistkalnes baznīca ar Dievmātes Ģimenes Aizgādnes gleznu no XVII. gs. līdz pat šodienai ir viena no svarīgākajām reliģiskā kulta vietām Latvijā. Baznīcas celtniecību sponsorēja poļu armijas pulkvedis Jans Bergs (Jan Berg) no Karmelas kā pateicību par brīnumainu izveseļošanos. 21 Pētera Jāņa un Felicijas laulības ir reģistrētas baznīcas grāmatā gada 13. janvārī. Sk. LVVA, f., 1. apr., 28. l. 22 Baznīcas būve tika iesākta droši vien vēl Pētera Komorovska dzīves laikā (viņš nomira g. rudenī) 23 Svilāns J. Romas katoļu baznīcas, Rīgas Metropolijas kūrija, Latviešu Avīzes, nr. 11 ( ) 25 Tas Latviešu Draugs, nr. 20 ( ) 26 Pēteris Antonijs Komorovskis (Piotr Antoni Komorowski) (dz miris Rīgā). Tēva nāves brīdī Antonijam bija nepilni 18 gadi, kā izriet no dažiem avotiem, majorātu viņš pārņēma divus gadus vēlāk, g. 27 Marija Matilde Komorovska (Maria Matylda Komorowska) (dz Pabiržos mirusi Pabiržos) 18 Felicja i Piotr Jan to w linii prostej przodkowie prezydenta Bronisława Komorowskiego (prapradziadkowie) 19 Kościół w Szenbergu z cudownym obrazem Matki Boskiej Opiekunki Rodzin jest od końca XVII w. po dzień dzisiejszy jednym z najważniejszych miejsc kultu religijnego na ziemi łotewskiej. Kościół został ufundowany przez pułkownika wojsk polskich Jana Berga z Karmelu jako wotum za cudowne uzdrowienie. 20 Ślub Piotra i Felicji zapisany został w księdze metrykalnej pod datą 13 stycznia 1863 r. Zob. LVVA, /28 21 Budowa kościoła zapoczątkowana została zapewne jeszcze za życia Piotra Komorowskiego (zmarł jesienią 1869 r.) 22 Svilāns J., Romas katoļu baznīcas, Rīgas Metropolijas kūrija, 1995, str Latviešu Avīzes, nr 11 ( ) 24 Tas Latviešu Draugs, nr 20 ( ) 25 Piotr Antoni Komorowski (ur zm w Rydze). W chwili śmierci ojca Piotr Antoni miał ledwie 18 lat, wg niektórych źródeł ordynację objął dwa lata później, w 1883 r. 26 Maria Matylda Komorowska (ur r. w Podbirżach zm r. w Podbirżach) 11

12 No Pētera Antonija majorāta laika saglabājušās dažas interesantas atsauksmes presē par Kurmeni kā par labi pārvaldītu un modernu zemes īpašumu. 28 Kurmene jau tad ir pazīstama ar arābu un angļu šķirņu zirgu audzētavu 29, bet patiess pionieris Komorovskis ir zivju audzēšanas jomā. Kurmene bija viena no pirmajām vietām Kurzemē, kur tika aizsākta karpu audzēšana. 30 No preses uzzinām, ka karpu audzēšanas pirmsākumi šeit sniedzas līdz gadam, un īpašumā atrodas 4 zivju dīķi ar kopējo platību 5 desetīnas, kuros ir 3500 karpu un līņu gadā Kurmenes īpašumā ietilpst 5396 desetīnas muižas zemes. Bez tam pagastā ir vēl 3004 desetīnas zemnieku zemes. Īpašuma teritorijā atrodas pienotava, ūdensdzirnavas, ķieģeļu ceplis, zirgu staļļi, zivju dīķi, kā arī alus brūzis. Tiek audzēti Angleras šķirnes liellopi, kā arī Jorkšīras šķirnes cūkas. 32 Majorāta mežzinis ir kāds Krajevskis gada Kurzemes adrešu grāmatā 34 atrodama sekojoša informācija par Kurmenes īpašumu: 5475 desetīnas muižas zemes (827 desetīnas aram zemes, 684 pļavas, 433 ganības, 3298 meži, 233 neizmantotā zeme), kā arī 3200 desetīnu zemnieku zemes (bijusī muižas zeme, kas tikusi pārdota zemniekiem). Īpašuma teritorijā bez 28 Libausche Zeitung, nr. 43 ( ) 29 Lauksaimniecības izstādē Šauļos g. skatītāju vidū sajūsmu izpelnījās zirgi no Komorovsku audzētavas: pusasiņu arābu, kā arī lietuviešu (žemaišu) šķirnes. Sk. Libausche Zeitung, nr. 151 ( ) 30 Düna Zeitung, nr. 56 ( ) 31 Libausche Zeitung, nr. 60 ( ) 32 A. Richter, Baltische Adressbücher, Kurland g. 33 Ģimene dzīvojusi Kurmenē vismaz kopš XIX. gs. 40.-iem gadiem. Sk. Latviešu Avīzes, nr. 26 ( ) 34 A. Richter, Baltische Adressbücher, Band 2, Kurland g. fot. 17 Z czasów ordynata Piotra Antoniego zachowało się kilka interesujących wzmianek prasowych o Kurmenie, z których wyłania się obraz dobrze zarządzanego i nowoczesnego majątku ziemskiego. 27 Kurmen znany jest już wtedy z hodowli koni rasy arabskiej i angielskiej 28, ale prawdziwym prekursorem jest Komorowski w dziedzinie hodowli ryb. Majątek kurmeński był jednym z pierwszych w Kurlandii, w których zainicjowano hodowlę karpia. 29 Z notatki prasowej dowiadujemy się, że początki hodowli sięgają roku 1891, a na terenie majątku znajdują się 4 stawy rybne o powierzchni 5 dziesięcin, w których znajdowało się 3500 karpi oraz linów. 30 W 1900 r. ordynacja liczy 5396 dziesięcin ziemi dworskiej. Ponadto w gminie jest 3004 dziesięcin ziemi włościańskiej. Na terenie majątku jest mleczarnia, młyn wodny, cegielnia, stadnina koni, sta wy rybne oraz browar. Hodowla obejmuje bydło rasy Angler oraz trzodę chlewną rasy Yorkshire. 31 Zarządcą lasów ordyna c- kich jest niejaki Krajewski. 32 W książce adresowej dla Kurlandii na rok znajdujemy następujące informacje o majątku kurmeńskim: 5475 dziesięcin ziemi dworskiej (827 d. grunty orne, 684 d. łąki, 433 d. pastwiska, 3298 d. lasy, 233 d. nieużytki) oraz 3200 dziesięcin ziemi chłopskiej (dawnych gruntów ordynackich, sprzedanych włościanom). Na terenie majątku 27 Libausche Zeitung, nr 43 ( ) 28 Na wystawie rolniczej w Szawlach w 1879 r. podziw wśród widowni wzbudziły konie z hodowli Komorowskich: półkrwi arabskiej oraz rasy litewskiej (żmudzkiej). Zob. Libausche Zeitung, nr 151 ( ) 29 Düna-Zeitung, nr 56 ( ) 30 Libausche Zeitung, nr 60 ( ) 31 A. Richter, Baltische Adressbücher, Kurland r. 32 Rodzina osiadła w Kurmenie przynajmniej od lat 40-tych XIX w. Zob. Latviešu Avīzes, nr 26 ( ) 33 A. Richter, Baltische Adressbücher, Band 2, Kurland r. 12

13 1900. gadā minētajām saimniecībām atradās arī kokzāģētava. Lopkopība vēl tika papildināta ar Sautdaunas šķirnes aitām, parādījās arī 10 bišu stropi. Par majorāta mežzini pēc Krajevska no gada strādā Strunevičs (Struniewicz), īpašuma pārvaldnieks (no g.) ir Bortkevičs (Bortkiewicz), bet pilnvarotais un vistuvākais Komorovska līdzstrādnieks Tadeušs Olšovskis (Prusa ģerbonis, Tadeusz Olszowski h. Prus), kurš ieradās Kurmenē neilgi pēc Pētera Antonija kļūšanas par majorāta īpašnieku (1884. g.). oprócz wymienionych w 1900 r. gospodarstw znajdował się jeszcze tartak drzewny. Hodowlę poszerzono o owce rasy Southdown, pojawia się także 10 uli pszczelich. Zarządcą lasów ordynackich jest po Krajewskim od 1909 r. Struniewicz, zarządcą majątku (od 1886 r.) Bortkiewicz, a plenipotentem i najbliższym współpracownikiem Komorowskiego Tadeusz Olszowski, który przybył do Kurmenu wkrótce po objęciu ordynacji przez Piotra Antoniego (w 1884 r.). Friča Modževska (Frycz Modrzewski) pēcteči Šeit vērts uzmanību veltīt Tadeuša Olšovska personai; ne tikai viņa neapšaubāmā ieguldījuma dēļ Kurmenes ekonomiskajā uzplaukumā, bet arī viņa izcelsmes dēļ: Tadeušs Olšovskis bija tiešā līnijā (11. paaudzē) poļu renesanses izcilā pārstāvja Andžeja Friča Modževska pēctecis! 35 Tadeušs Olšovskis ( ) no Olšovas (Olszowa) bija Pētera Antonija vienaudzis (varbūt viņi iepazinās studiju laika Tērbatā?), kļuva par Komorovska pilnvaroto 22 gadu vecumā, gadā. Olšovsku ģimene cēlusies no toreizējās Pjotrkovskas guberņas (no Olšovas, Bžezinu (Brzeziny) novada). Vēl administrējot Komorovsku īpašumā, Tadeušs nopirka Kemblinus (Kembliny) pie Lodzas. Pēc Polijas neatkarības atgūšanas Olšovski pārcēlās no Kurzemes uz Gdiņu, kur Tadeušs kļuva par pilsētas domes deputātu un vadīja itāļu apdrošināšanas sabiedrības filiāli. Ģimenes locekļi uzturējās gan Gdiņā, gan Kemblinos. 36 Tadeuša sieva bija Marija Hšanovska (Maria Chrzanowska, ), ģenerāļa Stefana Grot - Rovecka (Stefan Grot - Rowecki) tuva radiniece (ģenerāļa māte bija dzimusi Hšanovska). 35 Friča Modževska meita Elizabete (Elżbieta) tika izdota par sievu Valeriānam Olšovskim (Walerian Olszowski). 36 Informācija par Olšovsku ģimenes locekļu likteņiem no Pjotra Krauzes (Piotr Krauze) vēstules autoram g. Potomkowie Frycza Modrzewskiego Warto w tym miejscu zatrzymać się przy tej postaci; nie tylko dlatego, że niewątpliwie miał on swój udział w gospodarczym rozkwicie ordynacji, ale również z powodu jego pochodzenia: Tadeusz Olszowski był w linii prostej (w 11 pokoleniu) potomkiem wybitnej postaci polskiego renesansu, Andrzeja Frycza Modrzewskiego! 34 Tadeusz Olszowski z Olszowy h. Prus ( ) był rówieśnikiem Piotra Antoniego (może poznali się na studiach w Dorpacie?), plenipotentem Komorowskiego został w wieku 22 lat, w 1884 r. Rodzina Olszowskich wywodziła się z ówczesnej guberni Piotrkowskiej (Olszowy, pow. Brzeziny). Jeszcze w okresie administrowania ordynacją Komorowskich Tadeusz zakupił majątek Kembliny koło Łodzi. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Olszowscy przenieśli się z Kurlandii do Gdyni, gdzie Tadeusz został radnym miejskim i prowadził przedstawicielstwo włoskiego towarzystwa ubezpieczeniowego. Czas dzielili między między Gdynię a Kembliny. 35 Żoną Tadeusza była Maria z Chrzanowskich ( ), blisko spokrewniona z gen. Stefanem Grot-Roweckim (matka generała była z domu Chrzanowska). Z szóstki dzieci Olszowskich urodzonych w Kurmenie, trójka zmarła w wyniku 34 Córka Frycza Modrzewskiego Elżbieta wydana została za mąż za podkomorzego wendeńskiego Waleriana Olszowskiego. 35 Informacje dot. losów rodziny Olszowskich p. Piotr Krauze w liście do autora z dnia r. 13

14 No sešiem Olšovsku Kurmenē dzimušajiem bērniem trīs nomira dizentērijas epidēmijas laikā gadā un tika apglabāti laukumā pie Kurmenes baznīcas. No Tadeuša un Marijas pēctečiem dzīvs pašlaik ir vēl viens mazdēls Lovičā (Łowicz). Rihtera Kurzemes adrešu grāmatā norādītais Kurmenes īpašuma lielums ir līdzīgs presē minētajam. Vienā no Baltijas Vēstneša 37 numuriem atrodams Kurzemes zemes īpašumu uzskaitījums. No kopējās platības - 1 miljona un 100 tūkstošiem desetīnu zemes gandrīz 10% piederēja baroniem Bēriem (Behr) (103,5 tūkstoši desetīnu). Komorovskiem gadā piederēja 5500 desetīnu zemes. No poļu ģimenēm vislielākais zemes īpašums tolaik piederēja grāfiem Tiškevičiem (Tyszkiewicz). Pēteris Antonijs Komorovskis iesaistījās pagasta sabiedriskajā dzīvē. Finansiāli atbalstīja Pagasta Nama, kā arī, sekojot savu senču piemēram, pagasta skolas būvi. Šim mērķim viņš nodrošināja būvmateriālus 2510 rubļu vērtībā, kurus pagastam vajadzēja atmaksāt pa daļām, 500 rubļus gadā. 38 Pagasta Namam viņš dāvināja 60 krēslus, bet jaunajai skolai burvju lukturi ar acetelīna apgaismošanu. 39 Jaunā Pagasta Nama iesvētīšanas ceremonija, muižniekam piedaloties, notika svētku svētdienā, gada 2. februārī gadā Pēteris Antonijs Komorovskis atvēlēja ēku otrai pagasta skolai - Mūru muižas skolu Mūrmuižā. 41 Majorāta īpašniekam tuvs bija arī visa reģiona ekonomiskās attīstības jautājums. Viņa uzvārds atrodams Bauskas Rīgas dzelzceļa būves iniciatoru vidū 42, bet gadā viņš bez atlīdzības atdevis gruntsgabalus dzelzceļa fot. 18 epidemii de zynterii w lecie 1906 r. i zo s tała pochowana na placu przykościelnym. Z potomków Tadeusza i Marii Olszowskich żyje dzisiaj jeszcze jeden wnuk w Łowiczu. Wielkość ordynacji podawana przez A. Richtera w księdze adresowej Kurlandii pokrywa się z informacjami prasowymi. W jednym z numerów Baltijas Vēstnesis 36 znajdujemy wykaz majątków ziemskich w Kurlandii. Z ogólnej liczby 1 mln 100 tys. dziesięcin ziemi prawie 10 % należało do baronów v. Behr (103,5 tys. dziesięcin). Komorowscy posiadali w 1899 r dziesięcin ziemi. Z polskich rodzin największy majątek ziemski w Kurlandii posiadali wtedy hr. Tyszkiewicz. Piotr Antoni Komorowski angażował się w życie społeczne gminy. Wsparł finansowo budowę Domu Gminy oraz, wzorem swoich przodków, szkoły gminnej. Na te cele przekazał materiał budowlany wartości 2510 rubli, które gmina miała spłacić w ratach, po 500 rubli rocznie. 37 Dla Domu Gminy przekazał 60 krzeseł, a dla nowej szkoły żyrandol (oświetlenie acetylenowe). 38 Uroczystość poświęcenia nowego Domu Gminy z udziałem ordynata odbyła się w świąteczną niedzielę, 2 lutego 1903 r. 39 W 1911 r. Piotr Antoni Komorowski przeznaczył budynek na drugą szkołę w gminie w Murmen (Muru muižas skola). 40 Ordynatowi bliskie były także sprawy rozwoju gospodarczego całego regionu. Jego nazwisko znajdujemy wśród inicjatorów budowy kolei Bauska-Ryga 41, a w 1912 r. przekazał nieodpłatnie grunty pod budowę linii kolejowej łączącej litewskie Birże z węzłem kolejowym 37 Baltijas vēstnesis, nr. 280 ( ) 38 Balss, nr. 8 ( ) 39 Turpat 40 Turpat 41 Dzimtenes Vēstnesis, nr. 182 ( ) 42 Balss, nr. 6 ( ), 2. lpp. 36 Baltijas Vēstnesis, nr 280 ( ) 37 Balss, nr 8 ( ) 38 Tamże, str Tamże, str Dzimtenes Vēstnesis, nr 182 ( ) 41 Balss, nr 6 ( ), str. 2 14

15 līnijas Birži Taurkalne būvei. 43 Galvenais šīs līnijas izveidošanas atbalstītājs bija grāfs Tiškevičs no Biržiem, kurš bez gruntsgabaliem bez atlīdzības ziedoja arī kokmateriālus dzelzceļa būvēšanai gada rudenī inženieri nosprauda atrašanās vietu dzelzceļa līnijai no Biržiem caur Kurmeni līdz Taurkalnei. Pieturas tika nozīmētas Biržos un Kurmenē. Projekts tomēr netika realizēts kara sākums visus plānus izjauca. Pēteris Antonijs iesaistījās arī guberņas politiskajā dzīvē gadā zemes īpašnieku sapulces laikā viņš tika ievēlēts par Kurzemes pārstāvi Valsts Domē. Amatu viņš tomēr nepieņēma, par deputātu kļuva kandidāts ar otro rezultātu vēlēšanās barons Hamilkārs Folkersāms (Hamilkar Völkersahm). 44 Pirmā pasaules kara laikā Komorovski no Kurmenes pārcēlās uz Rīgu. Pēc Jūliuša Komorovska no Kovališkiem teiktā 45 - pirms došanās projām no Kurmenes Komorovski no turienes izveda visas vērtīgās gleznas, galvenokārt ģimenes portretus, atdodot tos glabāšanā Krustpils (Krietzburg) mācītājmājā. 46 Šīs gleznas tomēr tika vācu nolaupītas un to pēdas pazuda. Kurmenes muiža esot tikusi nodedzināta pirmā pasaules kara laikā. 47 Pēteris Antonijs Komorovskis nomira gada jūnijā Rīgā jaunās Latvijas valsts galvaspilsētā. Vēl dažus gadus Rīgā, Skolas fot. 19 w Taurkalne. 42 Głównym orędownikiem budowy tej linii był hr. Tyszkiewicz z Birż, który oprócz gruntów przeznaczył także nieodpłatnie drewno na budowę tej linii. Jesienią 1912 r. inżynierowie wytyczyli linię kolejową od Birż przez Kurmen do Taurkalne. Przystanki wyznaczono w Birżach i Kurmen. Budowa ostatecznie nie doszła do skutku wybuch wojny zniweczył te plany. Piotr Antoni angażował się również w życie polityczne guberni. W 1907 r. został wybra ny przez zgromadzenie właścicieli ziemskich w Kurlandii posłem do Dumy. Wyboru jednak nie przyjął, deputowanym został kandydat z drugim wynikiem baron Hamilkar Völkersahm. 43 W czasie I wojny światowej Komorowscy opuścili Kurmen i zamieszkali w Rydze. Wg relacji Juliusza Komorowskiego z Kowaliszek 44 - przed opuszczeniem Kurmenu właściciele wywieźli stamtąd wszystkie cenne obrazy, głównie portrety rodzinne, oddając je na przechowanie do plebani przy zamku Krietzburg. 45 Obrazy te zostały jednak zabrane przez Niemców i ślad po nich zaginął. Dwór kurmeński miał zostać spalony w okresie I wojny światowej. 46 Piotr Antoni Komorowski zmarł w czerwcu 1920 r. w Rydze stolicy nowopowstałego państwa łotewskiego. Jeszcze przez kilka lat 43 Tēvija, nr. 115 ( ) 44 Komorovskis ieguva 31 balsi, Folkersāms 29 balsis; Sk. Rigasche Rundschau,nr. 240 ( ) 45 Aftanazy R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, III sējums 46 Visticamāk tā bija ev. lut. baznīcas mācītājmāja iepretī Krustpils pilij 47 Interesanta piezīme presē šajā sakarā ievietota Rigasche Zeitung, nr. 90 ( ): gada 15. aprīlī esot degusi 200-gadīgā grāfu Komorovsku muiža Kurmenē. Tas nozīmētu, ka Kurmenes muiža nodega vai vismaz ievērojami cieta dažus mēnešus pirms kara sākuma. (Droši vien te nav runa par Mūrmuižas (Murmen) muižu, jo tā nodega vēl Zviedru kara laikā gadā.) No otras puses, saglabājušās fotogrāfijas liecina, ka vēl kara sākumā muiža bijusi labā stāvoklī. 42 Tēvija, nr 115 ( ) 43 Komorowski uzyskał 31 głosów, drugi Völkersahm 29 głosów; Zob. Rigasche Rundschau, nr 240 ( ) 44 Aftanazy R., Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, tom III 45 Prawdopodobnie chodzi tu o plebanię kościoła ewangelickiego naprzeciw zamku w Kryżborku (łot. Krustpils) 46 Interesująca w tym kontekście jest notatka prasowa zamieszczona w Rigasche Zeitung, nr 90 ( ): wg niej w dniu 15 kwietnia 1914 r. (s)płonął 200-letni dwór hrabiów Komorowskich w Kurmen. Oznaczałoby to, że dwór kurmeński spłonął, a przynajmniej poważnie ucierpiał kilka miesięcy przed wybuchem wojny. (Raczej nie chodzi tutaj o dwór w Murmen, gdyż ten został spalony jeszcze przez Szwedów w 1709 r.) Z drugiej strony zachowane zdjęcia sugerują, że na początku wojny dwór znajdował się w dobrym stanie. 15

16 ielā dzīvoja viņa sieva Marija Matilde, 48 dalot savu laiku starp Rīgu, Kurmeni un Pabiržiem. Latvijas gada zemes reforma atstāja Komorovskiem 53, 9 ha zemes, kopā ar nodegušās muižas drupām, saimniecības ēkām un parku. Komorovska atraitnes īpašumā palika arī ūdensdzirnavas, kuras viņa pārdeva Skujenieku ģimenei. 49 Vecvecāku saimniecībā bērnību pavadīja Knuts Skujenieks, vēlākais dzejnieks, viena no ievērojamākajām personībām latviešu XX gadsimta literatūrā. No Komorovska atraitnes īpašuma zemesgrāmatas izriet, ka vēl gadā Marija Matilde par savu dzīvesvietas adresi norādījusi Kurmeni 50, bet kā personu apliecinošu dokumentu uzrādījusi Rīgā, gada maijā izdotu Latvijas pasi gada martā Marija Matilde pārdod senā īpašuma paliekas Veltai Ādamai no Kurmenes 51 par latu. 52 Viņa pati tad jau dzīvo Pabiržos gada rudenī, sakarā ar to, ka viņa pieņēmusi Lietuvas pilsonību, Komorovska atraitnei tiek atņemta Latvijas pilsonība. 53 Ādamu ģimene pēc 4 gadiem, gada martā pārdod Kurmenes īpašumu K. Kārkliņam no Liepājas par latu (no tiem Ls ir īpašuma parādu summa). Krišs Kārkliņš gada aprīlī (transakcijas veidā ar P. Cauni) iemaina Kurmeni pret nekustamo īpašumu Rīgā, Vienības gatvē 78a. Transakcijas vērtība tiek lēsta ap latu (no tiem Ls veido hipotekārās saistības un parādi), taču kadastra reģistrā Kurmenes muižas paliekas gada novērtētas Ls vērtībā gadā beidzas Komorovsku vairāk nekā 150 gadu ilgās attiecības ar Kurmeni. Tajā laikā Kurmenes pagastā ir 1503 iedzīvotāji, darbojas 48 Das Rigasche Adressbuch, Dzirnavas un 3,7 ha zemes tika pārdoti gadā par 1566 Ls. 50 LVVA, f., 11. apr., 207. l., 7. lpp. 51 Veltas Ādamas meita Ināra Neilande gadā atdod prezidentam B. Komorovskim Marijas Matildes ģimenes piemiņas lietas skapi ar Korčaka ģerboni un galdautus ar izšuvumiem. 52 Salīdzinājumam: Kurmenes pagasta budžets 1934./35. g. bija latu. Īpašuma paliekas tad vēl nespieda parādu nasta. 53 LVVA, f., 24. apr., l., 62. lpp. 54 LVVA, f., 11. apr., 207. l., 71. lpp. w Rydze mieszkała na ul. Szkolnej jego żona, Maria Matylda, 47 dzieląc czas pomiędzy Rygę, Kurmen i Podbirże. Łotewska reforma rolna z jesieni 1920 r. pozostawiła Komorowskim łącznie 53,9 ha ziemi, z ruinami spalonego dworu, zabudowaniami gospodarczymi i parkiem. W posiadaniu wdowy Komorowskiej pozostał także młyn wodny, który sprzedała rodzinie Skujenieks. 48 W gospodarstwie dziadków dzieciństwo spędził Knuts Skujenieks, późniejszy poeta, jedna z najznakomitszych postaci łotewskiej literatury XX wieku. Z księgi wieczystej majątku wdowy Komorowskiej wynika, że jeszcze w 1930 r. Maria Matylda jako adres zamieszkiwania podawała Kurmen 49, legitymując się przy tym łotewskim paszportem wystawionym w Rydze w maju 1930 r. W marcu 1934 r. Maria Matylda sprzedaje resztówkę dawnej ordynacji kurmeńskiej Velcie Ādams 50 za kwotę 12 tys. łatów. 51 Mieszka już wtedy w Podbirżach. Jesienią 1934 r. wdowa Komorowska zostaje pozbawiona obywatelstwa łotewskiego w związku z przyjęciem przez nią obywatelstwa litewskiego. 52 Rodzina Ādams po 4 latach, w marcu 1938 r. sprzedaje Kurmen K. Kārklinowi z Lipawy za kwotę 25 tys. łatów (w tym 8 tys. Ls stanowiły obciążenia majątku długiem). Kriš Kārkliņš w kwietniu 1939 r. zamienia Kurmen (transakcja z P. Caune) na nieruchomość w Rydze przy Vienības gatve 78a. Wartość transakcji oszacowana została na 22 tys. łatów (w tym 18,5 tys. Ls obciążenia hipoteczne, długi), natomiast wg rejestru kadastralnego Kurmen (resztówka majątku) miał w 1939 r. wartość Ls. 53 W 1934 r. kończy się zatem ponad 150-letni okres związków Komorowskich z Kurmenem. W tym czasie gmina kurmeńska liczy Das Rigasche Adressbuch für Młyn wodny oraz 3,7 ha ziemi zostały sprzedane w 1925 r. za 1566 łatów. 49 LVVA, /207, str. 7, [za:] Daina Bleiere, Kurmene un Komorovski. Maszynopis (niepublikowany) 50 Córka p. Ādams, Ināra Neilande przekazuje w 2012 r. prezydentowi B. Komorowskiemu rodzinne pamiątki Marii Matyldy szafkę z herbem Korczak oraz haftowane obrusy. 51 Dla porównania: budżet gminy Kurmen 1934/35 wynosił łatów. Resztówka majątku nie była wtedy jeszcze zadłużona. 52 LVVA, /18471, str. 62, [za:] Daina Bleiere, Kurmene un Komorovski. Maszynopis (niepublikowany) 53 LVVA, /207, str. 71, [za:] Daina Bleiere, Kurmene un Komorovski. Maszynopis (niepublikowany) 16

17 2 skolas (6-klasīga Kurmenē un 4-klasīga Mūrmuižā). Pagastā ir 271 saimniecība, kurām kopā pieder 3072 ha aramzemes (1/3 no kopējās pagasta platības), 3470 ha aizņem meži (37% no kopējās platības), 2200 ha pļavas un ganības (23% no kopējās platības). No iedzīvotāju saraksta izriet, ka gadā Kurmenes pagastā bijuši 1334 iedzīvotāji, tajā skaitā 1237 latvieši (92,7%), 90 lietuvieši (6,7%), 2 vācieši, 2 krievi, 3 poļi. Romas katoļu ticības pārstāvju iedzīvotāju vidū tad bijis 88%, 11,3% evaņģēliski luteriskajai baznīcai piederīgo un 0,7% pareizticībai piederīgo (10 cilvēki). Salīdzinājumam: gadā pagastā bija 863 iedzīvotāji, no tiem 708 latvieši (82%), 95 lietuvieši (11%), 39 krievi (4,5%), 8 baltkrievi, 5 ukraiņi, 4 poļi. 55 Liels notikums Kurmenes starpkaru perioda vēsturē bija Latvijas prezidenta Kārļa Ulmaņa vizīte gada 22. augustā Kurmene pēc gada, iedzīvotāju deportācija (izvešana) Padomju karaspēks ienāca Kurmenē gada jūnijā. Gadu ilgā I. okupācija nesa sev līdzi nojausmu par to, kas Latvijas iedzīvotājus sagaidīs pēc gada. Padomju vara vēl pirms savas atkāpšanās, vācu karaspēkam tuvojoties, paspēja izsūtīt uz Sibīriju apmēram 35 tūkstošus Latvijas iedzīvotāju (tas ir, 1,8% no visiem iedzīvotājiem) gada 14. jūnija deportācija skāra arī Kurmeni no 7 saimniecībām tika izvesti 28 cilvēki. Bija jau sagatavoti saraksti turpmākajām izvešanām un tajos iekļautas 16 ģimenes, taču šoreiz padomju vara nepaspēja savu plānu realizēt. 57 Pēc atkārtotas Latvijas ieņemšanas gadā padomju vara turpināja gadā iesākto mieszkańców, ma 2 szkoły (6-klasową w Kurmenie oraz 4-klasową w Murmen). Na terenie gminy jest 271 gospodarstw, posiadających 3072 ha ziemi ornej (1/3 ogólnej powierzchni gruntów), 3470 ha zajmują lasy (37 % powierzchni gruntów), 2200 ha łąki i pastwiska (23 % gruntów). Z kolei wg spisu ludności z 1925 r. w gminie Kurmen było 1334 mieszkańców, w tym 1237 Łotyszy (92,7 %), 90 Litwinów (6,7 %), 2 Niemców, 2 Rosjan, 3 Polaków. Wyznania rzymsko-katolickiego było wtedy 88 % mieszkańców, 11,3 % ewangelickiego, 0,7 % prawosławnego (10 osób). Dla porównania: w 1989 r. gmina liczyła 863 mieszkańców, w tym 708 Łotyszy (82 %), 95 Litwinów (11 %), 39 Rosjan (4,5 %), 8 Białorusinów, 5 Ukraińców, 4 Polaków. 54 Ważnym wydarzeniem w międzywojennej historii Kurmenu była wizyta w dniu 22 sierpnia 1936 r. prezydenta Łotwy Kārlisa Ulmanisa Kurmen po 1940 r., deportacje ludności Wojska radzieckie pojawiły się w Kurmenie w czerwcu 1940 r. Trwająca rok czasu I okupacja przyniosła ze sobą przedsmak tego, co miało spotkać mieszkańców Łotwy po 1944 r. Władza radziecka zanim, wycofując się przed wojskami niemieckimi, opuściła ziemię łotewską zdążyła wywieźć na Syberię ok. 35 tys. mieszkańców Łotwy (tj. 1,8 % ogółu mieszkańców). 55 Deportacje z 14 czerwca 1941 r. dotknęły także ludność Kurmenu z 7 gospodarstw wywieziono 28 osób. Przygotowane były spisy kolejnych 16 rodzin do wywózki, ale tym razem władza radziecka nie zdążyła zrealizować tego planu. 56 Po ponownym zajęciu Łotwy w lecie 1944 r. władza radziecka powróciła do zapoczątkowanej w 1940 r. 55 Baltijas Romas katoļu draudzes, Kūrijas arhīva materiālu apkopojums, Latvian National Foundation, These names accuse, Stokholma, Viegliņa - Valliete G., Pa Votu un Sēļu pēdām Zemgalē no 15. līdz 20. gadsimtam, Rīga, 2014, 130. lpp. 54 Baltijas Romas katoļu draudzes, Kūrijas arhīva materīalu apkopojums, 1997 r. 55 Latvian National Foundation, These names accuse, Sztokholm 1982 r. 56 Viegliņa-Valliete G., Pa Votu un Sēļu pēdām Zemgalē no 15. Līdz 20. gadsimtam, Ryga, 2014 r., str

18 represiju politiku pret Latvijas sabiedrību. Aresti, slepkavības un atsevišķu, par padomju iekārtas ienaidniekiem atzītu personu izsūtīšana 58 ievadīja vislielāko deportācijas akciju gada martā gadā naktī no 24. uz 25. martu no Kurmenes tika aizvests 101 cilvēks no 29 mājām. Mācītājs H.Trops dienasgrāmatā par šiem notikumiem raksta: Šajā naktī Kurmenē sākās iedzīvotāju daļas izsūtīšana uz Sibīriju. Šis pasākums notika šādā kārtībā doto māju ielenca kareivji un paziņoja, ka būs jāizbrauc. Ieradās virsnieks un nolasīja KPSR Drošības ministrijas rīkojumu par izsūtīšanu. Tad pavēlēja minūtēs sagatavoties. Vīriešus pie sagatavošanās nelaida. Viņiem bija jāsēž uz vietas. [ ] Sv. Pētera un Pāvila baznīca Kurmenē Pirmais Komorovsku dzimtas muižas īpašnieks Kurmenē, Pēteris Komorovskis gadā atvēlēja līdzekļus koka kapelas celtniecībai. Tā bija Skaistkalnes baznīcas, kura slavena ar brīnišķīgu Dievmātes Marijas Ģimeņu Aizstāves gleznu, filiāle. Tomēr tas nebija pirmais dievnams Kurmenē. Ir saglabājusies Jelgavas mācītāja kanoniķa Folkmaņa atsauksme pāvesta nuncijam gadā, kurā minēta barona Volfa pagājušajā gadā (tātad g.) celtā koka kapela. 60 Savukārt dekanāta dokumentos no gada tikusi minēta mūra kapela Kurmenē. 61 Pēc dažiem avotiem, pēc mūra baznīcas uzcelšanas Kurmenē (1870. gadā) koka kapela tikusi izjaukta un pārvesta uzstādīta īpašuma nomalē esošajos Kankaļos gadā Antonijs Ježijs Augusts Komorovskis koka kapelas vietā uzbūvē mūra baznīcu no ķieģeļiem un dolomīta, kura 58 No Kurmenes gadā uz Sibīriju tika izsūtīts Jāzeps Dzenis, autora dzīvesbiedres un vienlaicīgi šī teksta tulkotājas vectēvs. Kurmenē viņš atgriezās pēc 10 gadiem, gadā. 59 Viegliņa Valliete G., Pa Votu un Sēļu pēdām Zemgalē no 15. līdz 20. gadsimtam, Rīga, 2014, 139. lpp. 60 Archiv. Vatic. Nunz. Polon. Curlandia Pilten. Nr. 39., fol Oriģināls; šeit no: Juliāns Kardināls Vaivods, Baznīcas vēsture Kurzemē XIX. un XX. gadsimtos, no sērijas: Katoļu baznīcas vēsture Latvijā, Rīga, Tomēr droši vien šeit ir runa par Mūrmuižas kapu kapliču. Sk Svilāns J., Romas katoļu baznīcas, Rīgas Metropolijas kūrija, 1995 polityki represji wobec społeczeństwa łotewskiego. Największą w skali akcję deportacyjną z marca 1949 r. poprzedziły aresztowania, zabójstwa lub deportacje pojedynczych osób uznanych za wrogów władzy ludowej. 57 W nocy 24/25 marca 1949 r. zabrano z Kurmenu 101 osób z 29 domów. Proboszcz H. Trops zapisał w dzienniku o tamtych wydarzeniach: W nocy z 24 na 25 marca rozpoczęły się deportacje na Syberię. NKWD otaczało dom, po czym ogłaszano, że jego mieszkańcy zostaną deportowani na Syberię. Oficer odczytywał nawet odpowiednie zarządzenie ministerstwa bezpieczeństwa. Domownicy mieli minut na przygotowanie się do wyjazdu, przy czym przygotowania mogły czynić tylko kobiety i dzieci, mężczyźni pilnowani byli przez uzbrojonych funkcjonariuszy [ ] Kościół pw. Św. Piotra i Pawła w Kurmen Pierwszy z rodu Komorowskich właściciel majątku Kurmen, Piotr Komorowski ufundował w 1820 r. drewnianą kaplicę. Była ona filią kościoła w Szenbergu (łot. Skaistkalne), słynącego cudownym obrazem Matki Boskiej Opiekunki Rodzin. Nie był to jednak pierwszy dom boży w Kurmenie. Zachowała się relacja proboszcza Mitawy ks. Kanonika Folkmanisa dla nuncjusza papieskiego z 1775 r., w której wspomniana została drewniana kaplica, wybudowana przez barona Wolffa w poprzednim roku (tj r.) 59 Z kolei w dokumentach dekanatu z 1853 r. wymieniona została murowana kaplica w Kurmen. 60 Wg niektórych źródeł, po wybudowaniu murowanego kościoła w Kurmen (w 1870 r.) drewniana kaplica została rozebrana i przeniesiona do położonej na skraju ordynacji osady Kankaļi. 61 W 1870 r. Antoni Jerzy Augustyn Komorowski na miejscu drewnianej kaplicy stawia 57 Z Kurmenu został wywieziony na Syberię w 1946 r. m.in. Jāzeps Dzenis, dziadek żony autora i zarazem tłumaczki tego tekstu. Do Kurmenu powrócił po 10 latach, w 1956 r. 58 Viegliņa-Valliete G., Pa Votu un Sēļu pēdām Zemgalē no 15. Līdz 20. gadsimtam, Ryga, 2014 r., str Archiv. Vatic. Nunz. Polon. Curlandia-Pilten. Nr 39, fol Originale; tu za: Julians Kardināls Vaivods, Baznīcas vēsture Kurzemē XIX un XX gadsimtos, z serii: Katoļu baznīcas vēsture Latvijā, Ryga, Zapewne chodzi tutaj jednak o kaplicę cmentarną na terenie folwarku Murmen (Murmuižas kapi). Zob Svilāns J., Romas katoļu baznīcas, Rīgas Metropolijas kūrija, 1995, str

19 gandrīz neizmainītā veidā saglabājusies līdz mūsdienām. Baznīca būvēta klasicisma stilā, tā ir trīsjomu (triju navu), ar diviem torņiem un sv. Pētera figūru virs frontona. Pirmās divas figūras (otrā no gada) bija gatavotas no ozolkoka. Pašreizējā, trešā tika izgatavota no akmens Polijā gadā. Jumts klāts ar dakstiņiem, izņemot abus torņus, ko sedz skārda plāksnes. Koka griesti, vidējā navā tie veidoti velvē, griestus balsta divi četrstūraini mūra pīlāri. Virs altāra Pestītāja tēls. Galvenais altāris veidots mākslinieciski, tā katrā pusē divi bagātīgi kokgriezumiem rotāti pīlāri, starp tiem figūra ar Kristu pie krusta (krucifikss). Altāra abās pusēs sakristejas, bet virs tām ļoti oriģināls un Latvijā reti sastopams risinājums baznīcas fundatora ģimenes ložas (pašlaik aizstiklotas). Kreisajā pusē, zem kanceles iemūrēta plāksne: Pamięci Tekli z hr. Komorowskich Ursyn Niemcewiczowej zm. 21 lipca 1902 ( Teklas Ursinas Ņemcevičovas, dzimušas Komorovskas, mirušas gada 21. jūlijā, piemiņai ; Tekla bija Antonija un Elvīras Siručas vecākais bērns, kura, līdzīgi kā visjaunākā māsa Stefānija, mirusi vēl mātes dzīves laikā). Gleznā uz kreisās puses sānu altāra attēlota sv. Pētera atbrīvošanas no cietuma aina. Uz labās puses sānu altāra attēlots sv. Antonijs ar Jēzus bērniņu rokās. 63 Kara laikā gleznas tika sarullētas un noslēptas, tāpēc cieta to krāsas. Kora telpā ērģeles ar astoņām balsīm. Baznīcas dārzs norobežots ar metru biezu un pusotra metra augstu dolomīta mūri, ko sedz dakstiņi. Baznīcas dārzā divu pēdējo Komorovsku dzimtas majorāta īpašnieku un viņu dzīvesbiedru: Marijas Matildes Komorovskas (dzimušas Komorovskas) un Elvīras Komorovskas (dzimušas Siručas) kapi. Turpat arī piemineklis 12 gadu vecumā mirušajai Stefānijai Komorovskai 64, visjaunākajam Antonija Ježija Augusta un Elvīras no Siručiem meitai, kā arī divi citi kapa pieminekļi bērniem 63 Acīmredzama norāde uz diviem Kurmenes baznīcu fundatoriem: Pēteri (1820.g.) un Antoniju (1870.g.) Komorovskiem. 64 Stefania Komorowska, 12 lat, zm (Stefānija Komorovska, 12 gadi, mirusi g.) murowany kościół z cegły i dolomitu, który w prawie niezmienionej postaci przetrwał do dnia dzisiejszego. Budowla w stylu klasycznym, trzynawowa, z dwoma wieżami i figurą św. Piotra nad frontonem. Pierwsze dwie figury (druga od 1930 r.) wykonane były z drewna dębowego. Obecna, trzecia wykonana została z kamienia w Polsce w 2008 r. Dach kryty dachówką, z wyjątkiem obu wież, przykrytych blachą. Sklepienie drewniane, w środkowej nawie łukowe, oparte na dwóch czworobocznych filarach. Na sklepieniu nad częścią ołtarzową postać Zbawiciela. Ołtarz główny wykonany artystycznie, po obu jego stronach po dwie bogato rzeźbione kolumny, po między nimi figura Chrystusa na krzyżu. Po obu stronach ołtarza zakrystie, a nad nimi bardzo oryginalne i stosunkowo rzadko na Łotwie spotykane rozwiązanie loże dla rodziny fundatora kościoła (obecnie przeszklone). Z lewej strony, pod amboną wmurowana tablica: Pamięci Tekli z Hr. Komorowskich Ursyn Niemcewiczowej zm. 21 lipca 1902 (najstarsze dziecko Antoniego i Elwiry Syruć, zmarłe podobnie jak najmłodsza siostra Stefania jeszcze za życia matki). Obraz w lewym bocznym ołtarzu przedstawia scenę uwolnienia św. Piotra z więzienia. W prawym ołtarzu św. Antoni z Dzieciątkiem Jezus na rękach. 62 W czasie wojny obrazy zostały zrulowane i ukryte, na czym ucierpiała ich kolorystyka. Na chórze ośmiogłosowe organy. Teren przykościelny ogrodzony metrowej grubości i półtorametrowej wysokości murem z dolomitu, krytym dachówką. Na przykościelnym placu (cmentarzu) groby dwóch ostatnich ordynatów z rodziny Komorowskich oraz ich żon: Marii Matyldy Komorowskiej (z domu Komorowskiej) i Elwiry Komorowskiej z domu Syruć. Ponadto pomnik zmarłej w wieku zaledwie 12 lat Stefanii Komorowskiej 63, najmłodszego dziecka Antoniego Jerzego Augustyna i Elwiry z Syruciów oraz dwa inne pomniki nagrobne dzieci z rodzin 62 Czytelne nawiązanie do postaci kolejnych fundatorów: Piotra (w 1820 r.) i Antoniego (w 1870 r.) 63 Stefania Komorowska, 12 lat, zm r. 19

20 no Komorovsku 65 un Olšovsku 66 ģimenēm, kuri nomira dizentērijas epidēmijas 67 laikā gadā: Pamięci Antka i Ninki Komorowskich 1906 ( Anteka un Ninkas Komorovsku piemiņai 1906 ), Zosi, Marylce i Tadziowi Olszowskim zmarłym lipca 1906 r. Stroskani Rodzice ( Zosjai, Marilkai un Tadzjam Olšovskiem, mirušiem gada jūlijā. Sērojošie vecāki). Pamatojoties uz dekanāta arhīva dokumentiem, zinām, ka, piemēram, gada svētā mise Kurmenes baznīcā tika noturēta katrā trešajā mēneša svētdienā, bet kapelā Kankaļos tikai 3 reizes gadā. 68 Pirmā pusgadsimta laikā tā bija mūsdienu izpratnē privāta baznīca, paredzēta muižnieka ģimenei un muižas ļaudīm. Pēdējais majorāta īpašnieks Pēteris Antonijs Komorovskis (baznīcas fundatora dēls) gadā baznīcu novēlēja topošajai Kurmenes draudzei. 69 No Pētera Komorovska Rīgā gada oktobrī sastādītā dokumenta uzzinām, ka mācītāja, kuram pastāvīgi jādzīvo Kurmenē, vajadzībām tiek atdota lietošanā (ne īpašumā) māja, kā arī 6,6 desetīnas zemes, siena pļava diviem zirgiem un vienai govij, dārzs(1/3 desetīnas), 4 kubikmetri malkas apkurei un vasarā ganības trim govīm. Vēstulē Skaistkalnes mācītājam Pēteris Komorovskis lūdz pasteidzināt 65 Anteks un Ninka Jaroslava Jana Narcisa Komorovska (Jarosław Jan Narcyz Komorowski) un Izabellas Antoņinas Kotvičas (Izabella Antonina Kotwicz) bērni. Sk. LVVA, f., 5. apr., 15. l.: Janīna Komorovska (Janina Komorowska), mirusi 8 gadu vecumā g. un Antonijs Komorovskis (Antoni Komorowski), miris 11 gadu vecumā g. 66 Tadeušs Olšovskis (Tadeusz Olszowski), miris 1,5 gada vecumā g., Sofija Olšovska (Zofia Olszowska), mirusi 10 gadu vecumā g., Maria Olszowska (Maria Olszowska), mirusi 3 gadu vecumā g.; Sk. LVVA, f., 5. apr., 15. l. 67 Epidēmijas laiku pa laikam apmeklēja Kurmeni. Vēja (melno) baku epidēmijas laikā gadā nomira 18 bērni, gadā Kurmenē plosījās bakas, tīfs un skarlatīna. Sepses epidēmija gada jūlijā paņēma 30 cilvēku dzīvības. 68 Vaivods J., Baznīcas vēsture Kurzemē XIX un XX gadsimtos, no sērijas: Katoļu baznīcas vēsture Latvijā, Rīga, Pirmais priesteris bija Juliāns Linde (1919. gada janvāris jūnijs). Pēdējais mācītājs ar sēdekli Kurmenē bija priesteris Juliāns Butāns (līdz gada novembrim). No gada beigām līdz šodienai Kurmenes baznīcā kalpo mācītāji no Skaistkalnes draudzes baznīcas. Komorowskich 64 i Olszowskich 65, które zmarły w wyniku epidemii 66 dezynterii w lecie 1906 r.: Pamięci Antka i Ninki Komorowskich 1906 Zosi, Marylce i Tadziowi Olszowskim zmarłym lipca 1906 r. Stroskani Rodzice Na podstawie dokumentów znajdujących się w archiwum dekanatu wiemy, że np. w 1889 r. msza św. była odprawiana w kurmeńskim kościele w każdą trzecią niedzielę miesiąca, a w kaplicy w Kankaļi tylko 3 razy w roku. 67 Przez pierwsze pół wieku był to kościół w dzisiejszym rozumieniu w zasadzie prywatny, przeznaczony dla rodziny fundatora i pracowników folwarku. Ostatni ordynat, Piotr Antoni Komorowski (syn fundatora kościoła) w 1918 r. przekazał kościół tworzącej się parafii w Kurmenie. 68 Z dokumentu sporządzonego przez Piotra Komorowskiego w Rydze w październiku 1918 r. dowiadujemy się, że dla potrzeb księdza, mającego na stałe zamieszkać w Kurmen przeznacza się w użytkowanie (nie na własność) dom oraz 6,6 dziesięcin ziemi, łąkę dla dwóch koni i jednej krowy, ogród (1/3 dziesięciny), 4 kubiki drewna na opał oraz w lecie pastwisko dla trzech krów. W liście Piotr Komorowski prosi proboszcza w Skaistkalne o możliwie szybkie nadanie biegu sprawie. 69 Kardynał Vaivods określił tę darowiznę jako piękny gest, ale trochę spóźniony. Wg kardynała ordynat musiał zdawać sobie pod koniec 1918 r. sprawę, że czas dworów i wielkiej własności ziemskiej na Łotwie dobiega końca, 64 Antek i Ninka dzieci Jarosława Jana Narcyza Komorowskiego oraz Izabelli Antoniny Kotwicz. Zob. LVVA, /15: Janina Komorowska, 8 lat, zm r. oraz Antoni Komorowski, 11 lat, zm r. 65 Tadeusz Olszowski, 1,5 roku, zm r.; Zofia Olszowska, 10 lat, zm r.; Maria Olszowska, 3 lata, zm r.; Zob. LVVA, /15 66 Epidemie okresowo nawiedzały Kurmen. W wyniku epidemii czarnej ospy w 1889 r. zmarło 18 dzieci, w 1894 r. miejscowość nawiedziła epidemia ospy, tyfusu i szkarlatyny. Z kolei epidemia sepsy w lipcu 1910 r. kosztowała życie 30 osób. 67 Vaivods J., Katoļu baznīcas vēsture Latvijā. Baznīcas vēsture Kurzemē XIX un XX gadsimtos. Ryga, Pierwszym proboszczem był ks. Julians Linde (styczeń czerwiec 1919 r.). Ostatnim proboszczem z siedzibą w Kurmenie był ks. Julians Butāns (do listopada 1982 r.). Od końca 1982 r. do dnia dzisiejszego opiekę duszpasterską w Kurmenie sprawują księża z kościoła parafialnego w Skaistkalne. 69 Vaivods J., Katoļu baznīcas vēsture Latvijā. Baznīcas vēsture Kurzemē XIX un XX gadsimtos. Ryga,