KAROLINA ZAKRZEWSKA ZJAWISKO PREZENCJI CHOROBOWEJ W GRUPIE ZAWODOWEJ NAUCZYCIELI

Transkrypt

1 WARSZAWSKI UNIWERSYTET MEDYCZNY II WYDZIAŁ LEKARSKI ZAKŁAD EPIDEMIOLOGII KAROLINA ZAKRZEWSKA ZJAWISKO PREZENCJI CHOROBOWEJ W GRUPIE ZAWODOWEJ NAUCZYCIELI Rozprawa na stopień doktora nauk o zdrowiu Promotor: prof. dr hab. n. med. Józef P. Knap Promotor pomocniczy: dr n. med. mgr mat. Zbigniew Lewandowski Warszawa 2017

2 STRESZCZENIE WSTĘP. Prezencja chorobowa (ang. sickness presence) definiowana jest jako obecność w pracy pomimo choroby oraz rozpoznawana poprzez pytanie kwestionariuszowe, dotyczące obecności w pracy mimo problemów zdrowotnych, które powinny skutkować absencją chorobową. Niektórzy autorzy oprócz określenia prezencja chorobowa stosują jako synonimy terminy prezenteizm i prezenteizm chorobowy. W definiowaniu oraz badaniu prezenteizmu i prezenteizmu chorobowego zaobserwowano dużą dowolność, zarówno odnośnie samych definicji, ich znaczenia semantycznego, zakresów pojęciowych, desygnatów, jak i metodologii pomiaru. Autorzy jednym terminem nazywają różne pojęcia. Termin prezenteizm definiowany jest jako akt pracy pomimo choroby, ale również jako obniżenie efektywności w pracy. Pojęcie prezenteizm chorobowy wykorzystywane jest do określenia zjawiska, gdy pracownicy pozostają w pracy, pomimo złego stanu zdrowia, który powinien skłonić do nieobecności, ale również pojawiają się definicje prezenteizmu chorobowego jako spadku wydajności w pracy. Autorzy, używając tej samej terminologii, badają różne aspekty. Na podstawie przeglądu piśmiennictwa, podejście do zjawiska obecności w pracy pomimo choroby można podzielić na trzy obszary zainteresowań: 1. pierwszy porusza zagadnienie braku absencji chorobowej wśród pracowników pomimo problemów ze zdrowiem; 2. drugi dotyczy aktu, zjawiska obecności w pracy pomimo choroby, czyli prezencji chorobowej czy pracownicy przebywają w miejscu zatrudnienia pomimo choroby czy dolegliwości; 3. trzeci oscyluje wokół konsekwencji prezencji chorobowej zagadnień wydajności pracy osób, które pozostają w pracy pomimo choroby. CELE PRACY. Odseparowanie zjawiska prezencji chorobowej od badania jej skutków, przyczyn, bądź uwarunkowań na przykładzie grupy zawodowej nauczycieli. Zbadanie zjawiska prezencji chorobowej pod względem rozpowszechnienia, intensywności oraz powiązań z innymi czynnikami. Identyfikacja czynników, zwłaszcza natury zdrowotnej, modyfikujących prezencję chorobową. Poznanie przyczyn i skutków prezencji chorobowej. MATERIAŁ I METODA. Narzędziem badawczym był własnoręcznie skonstruowany kwestionariusz typu PAPI. Pytania zawarte w ankiecie dotyczyły: prezencji chorobowej,

3 powodów obecności w pracy pomimo choroby, chorób/dolegliwości towarzyszących pracy, absencji pracowniczej w ostatnim roku, kondycji zdrowotnej, sytuacji zawodowej, zachowań zdrowotnych oraz cech socjodemograficznych. Punkt końcowy, zdefiniowano jako obecność w pracy pomimo choroby, bądź problemów ze zdrowiem (prezencja chorobowa), został zweryfikowany poprzez pytanie: Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy był(a) Pan(i) tak chory(a) lub czuł(a) się tak źle, że powinien(powinna) Pan(i) zostać w domu, a jednak był(a) Pan(i) obecny(a) w pracy? (1) tak, więcej niż 4 razy; (2) tak, 2-3 razy; (3) tak, 1 raz; (4) nie. Czterostopniową skalę odpowiedzi zamieniono na zmienną dychotomiczną: (0 = nie/tak 1 raz; 1 = tak 2-3 razy/tak, więcej niż 4 razy). Próbę badaną stanowili nauczyciele, pracujący w szkołach na terenie dwóch wybranych województw: mazowieckiego i podkarpackiego. Respondentów wybrano poprzez losowy dobór placówek oświatowych. Kwestionariusz był dostarczany za pośrednictwem szkoły (marzec czerwiec 2015r.), a następnie samodzielnie przez nauczycieli wypełniany (przy zachowaniu pełnej anonimowości). Postanowiono wybrać taką grupę respondentów, aby 10% różnica w występowaniu prezencji chorobowej pomiędzy dwiema grupami była uznana za istotną z mocą 80% przy poziomie istotności 0,05. Przy takich założeniach według nomogramu Altmana do badania należało włączyć 600 nauczycieli. Operat losowania stanowiła lista placówek oświatowych: szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych z wyłączeniem przedszkoli, szkół specjalnych oraz szkół uzupełniających dla dorosłych (ze względu na odmienny charakter pracy nauczycieli w tychże placówkach). Przeprowadzono losowanie ośrodków (funkcja los programu Excel 2010), odrębnie dla każdego z województw. Następnie uporządkowano placówki oświatowe (sortowanie rosnąco) i wybrano pierwsze 20 szkół z listy. Kwestionariusze rozdano 1226 osobom, wskaźnik odpowiedzi wyniósł 53,3%, próba badana liczyła 653 nauczycieli. Analiza statystyczna została wykonana przy pomocy systemu SAS w wersji 9.4 na licencji Zakładu Epidemiologii WUM. Istotność związków pomiędzy czynnikami natury jakościowej i prezencją chorobową została oceniona dokładnym testem Fishera, a pomiędzy czynnikami natury ilościowej i prezencją chorobową przy pomocy testu Manna-Whitneya. Siła związków została wyrażona poprzez podanie ilorazów szans, które oszacowano na podstawie logistycznej analizy regresji. Plan analizy został opracowany na podstawie podręcznika van Belle i wsp.

4 WYNIKI. Prezencję chorobową rozpoznano u 45% nauczycieli oraz zidentyfikowano jej przyczyny, uwarunkowania i skutki. Przyczyn prezencji chorobowej należy upatrywać w trzech grupach czynników: 1) związanych z cechami indywidualnymi pracownika, 2) związanych z cechami wykonywanej pracy oraz 3) zewnętrznymi (niezależne od osób i pracy). Prezencja chorobowa skutkowała gorszą niż dobra samooceną stanu zdrowia (OR=1,99; 95% CI: 1,32-2,99; p=0,001), ograniczaniem wykonywanej pracy przez problemy zdrowotne (czasami i często OR=2,46; 95% CI: 1,46-4,15; p=0,001) oraz przeciętną absencją chorobową (2-3 razy w ostatnim roku OR=1,98; 95% CI: 1,26-3,11; p=0,003; 4-10 dni w ostatnim roku OR=1,71; 95% CI: 1,04-2,82; p=0,036) z powodu chorób infekcyjnych (OR=1,56; 95% CI: 1,14-2,15; p=0,006), ale także trochę lepszą samooceną wydajności pracy względem współpracowników (OR=1,78; 95% CI: 1,21-2,63; p=0,003). Zidentyfikowano również czynniki modyfikujące prezencję chorobową. Ryzyko prezencji chorobowej zwiększało się u osób posiadających dzieci (OR=1,66; 95% CI: 1,13-2,42; p=0,009), nie będących w stanie ocenić swojego podejścia do dbałości o zdrowie (OR=4,05; 95% CI: 2,38-6,87; p<0,001), które miały długotrwałe problemy zdrowotne (OR=1,70; 95% CI: 1,23-2,35; p=0,001), paliły w przeszłości wyroby tytoniowe (obecnie okazjonalnie OR=2,59; 95% CI: 1,21-5,55; p=0,015), poświęcających dużo czasu na pracę nauczyciela w domu ( 21h/tydz. OR=2,44; 95% CI: 1,26-4,70; p=0,008), dla których praca nauczyciela jest niestresująca (OR=2,51; 95% CI: 1,01-6,26; p=0,048), będących nieobecne w pracy z powodu opieki nad bliskimi (OR=1,52; 95% CI: 1,07-2,15; p=0,019). Czynniki zmniejszające ryzyko prezencji chorobowej to niższy staż pracy ( 20 lat OR=0,72; 95% CI: 0,52-0,98; p=0,037), nauczanie wf-u (OR=0,52; 95% CI: 0,30-0,91; p=0,021) oraz podejmowanie regularnej aktywności fizycznej (OR=0,49; 95% CI: 0,31-0,79; p=0,003). Osoby bez problemów zdrowotnych również doświadczały prezencji chorobowej. Mimo, iż rozpowszechnienie prezencji chorobowej było wyższe u badanych cierpiących na choroby przewlekłe (53% vs. 40%), to właśnie w grupie nauczycieli bez problemów ze zdrowiem zidentyfikowano więcej czynników determinujących ryzyko prezencji chorobowej. WNIOSKI. Przyjęta metodologia pozwoliła odseparować zjawisko prezencji chorobowej od badania jej skutków, źródeł bądź uwarunkowań. Na tej podstawie rozpoznano prezencję chorobową blisko u połowy nauczycieli oraz zidentyfikowano trzy aspekty prezencji chorobowej przyczyny, uwarunkowania i konsekwencje. Stosując zaproponowaną w pracy metodę badania prezencji chorobowej, zjawisko to daje się ocenić w sposób umożliwiający wykorzystanie rezultatów do poprawy sposobu zachowań osób pracujących pomimo choroby.

5 ABSTRACT TITLE: THE PHENOMENON OF SICKNESS PRESENCE IN TEACHERS INTRODUCTION. Sickness presence is defined as attending work while feeling unwell. It is recognised through a questionaire question referring to presence at work despite ill health that should result in prompting an employee to rest and take a sick leave. Some authors use as synonyms the terms presenteeism or sickness presenteeism. In the area of defining and studying presenteeism and sickness presenteeism there was observed arbitrariness regarding the definitions, their semantic meaning, conceptual scopes, designata as well as the measurement methodology. The authors use one term for different concepts. The term presenteeism is defined as an act of work despite illness, but also as a decrease in work efficiency. The term sickness presenteeism is used to describe the phenomenon of remaining at work despite ill health that should lead to sickness absenteeism. However, some sources define it also as a decrease in productivity at work. Authors use the same terminology, but study different aspects. Based on a review of literature, the approach to attending work while ill can be divided into three areas of interest: 1. First area deals with the lack of sickness absence among employees despite health problems 2. Second one concerns the act, work attendance in spite of illness (sickness presence) whether employees remain at workplace despite illness or symptoms 3. Third area oscillates around the consequences of sickness presence issues regarding productivity of employees who remain at work despite sickness. OBJECTIVES. Separation of sickness presence from the study of its effects, reasons or determinants on the example of the teachers. Investigation of the sickness presence in terms of prevalence, intensity and links to other factors. Identification of factors, especially concerning health, modifying sickness presence. Knowledge on the causes and consequences of sickness presence. MATERIAL AND METHOD. The PAPI questionnaire was a self-constructed research tool. The questions included in the questionnaire regarded the following: sickness presence, reasons for being at work despite illness, symptoms accompanying work, absenteeism in the last year, health condition, occupational situation, health behavior and sociodemographic characteristics. Endpoint, defined as presence at work despite illness or health problems

6 (sickness presence), was measured by question: Has it happened over the previous 12 months that you have gone to work despite feeling that you really should have taken sick leave due to your state of health? Responses on a four point scale: No, (1), Yes, once (2), Yes, 2 3 times (3), Yes, more than 4 times (4). The response scale was dichotomised for the purpose of logistic regression (0 = No, /Yes, once, 1 = Yes, 2 5 times/yes, more than 5 times). The sample were teachers working in schools in two selected voivodships: Mazowieckie and Podkarpackie. Respondents were selected by random selection of educational institutions. The questionnaire was delivered through the school (March-June 2015) and self-reliant by the teachers (with full anonymity). It was decided to select a group of respondents so that a 10% difference in sickness presence between the two groups was found to be significant at 80% with a significance level of With such assumptions according to the Altman nomogram, 600 teachers should be included in the study. The sampling frame was a list of educational institutions: primary, lower and upper secondary schools excluding kindergartens, special schools and adult education schools (due to the different nature of teachers' work in these institutions). Questionnaires were distributed to 1226 respondents, the response rate was 53.3%, the sample was 653 teachers. Statistical analysis was performed using SAS version 9.4 under the license of Department of Epidemiology WUM. The significance of the relationship between qualitative factors and sickness presence was assessed with Fisher's exact test, and between quantitative factors and sickness presence using the Mann-Whitney test. The strength of relationships was expressed by odds ratios, based on the logistic regression analysis. The analysis plan was developed on the basis of Van Belle et al. RESULTS. Sickness presence was diagnosed in 45% of teachers and the reasons, conditions and effects of sickness presence were identified. The reasons of sickness presence should be seen in three groups of factors: 1) related to the individual characteristics of the employee, 2) related to the characteristics of the work and 3) external (independent of individuals and work). The consequences of sickness presence were worse than good self-esteem health (OR=1.99; 95% CI: ; p=0.001), limitation of work performed by health problems (sometimes and often OR=2,46; 95% CI: 1,46-4,15; p=0,001) and average absenteeism (2-3 times in the last year OR=1.98; 95% CI: ; p=0.003; 4-10 days in the last year OR=1.71; 95% CI: ; p=0.036) due to infectious diseases (OR=1.56; 95% CI: ; p=0,006), but also self-assessment of work efficiency compared to co-workers like a slightly better (OR=1.78; 95% CI: ; p=0.003). Factors modifying the sickness

7 presence have also been identified. The risk of sickness presence increased in respondents with children (OR=1.66; 95% CI: ; p=0.009); unable to assess their approach the care of their health (OR=4.05; 95% CI: ; p<0.001); which had health problems (OR=1.70; 95% CI: ; p=0.001); tobacco products were used in the past (now occasionally OR=2.59; 95% CI: ; p=0.015); teachers task making long hours at home ( 21h /week OR=2.44; 95% CI: ; p=0.008); for whom the teacher's work is stress free (OR=2.51; 95% CI: ; p=0.048); who are absent from work because of care for their loved ones (OR=1.52; 95% CI: ; p=0.019). The factors increase the risk of sickness presence have fewer work life experience ( 20 years OR=0.72; 95% CI: ; p=0.037), being a physical education teacher (OR=0.52; 95% CI: ; p=0.021), being a physical activity regular (OR=0.49; 95% CI: ; p=0.003). People without health problems also experienced sickness presence. Although the prevalence of sickness presence was higher in respondents suffering from chronic diseases (53% vs. 40%), in the group of teachers without health problems that were more factors identified like determine the risk of sickness presence. CONCLUSIONS. The methodology has allowed to isolate the phenomenon of sickness presence from the study of its effects, sources or determinants. On this basis, sickness presence was diagnosed in close to half of the teachers and three aspects of sickness presence were identified - reasons, determinants and consequences. Using the proposed research method of sickness presence, this phenomenon can be evaluated in a way that allows the use of results to improve the behavior of people working in spite of illness.