PRZYRODA Ekosystemowa obserwacja środowiska w rezerwatach biosfer Planowanie krajobrazu Ustawa o ochronie przyrody 36

Transkrypt

1 PRZYRODA Obszary chronione, program Natura Struktura przyrodniczo-przestrzenna Obszary ochrony przyrody, ochrony krajobrazu i wielkopowierzchniowe 8 obszary chronione Specjalne obszary ochrony siedlisk i obszary specjalnej ochrony ptaków Ochrona gatunków i biotopów Różnorodność biologiczna oraz programy ochrony 12 dla świata zwierzęcego i roślinnego Brandenburgii Zagrożone ptaki lęgowe Brandenburgii Księga Czerwona Obszary lęgowe ptaków wodnych Ochrona orlika krzykliwego Ochrona dropia Fauna nietoperzy Program ochrony płazów ziemnowodnych Realizacja ochrony gatunków konwencja CITES Zarządzanie kormoranami Zarządzanie wilkami Rozmieszczenie i populacja wybranych 26 chronionych gatunków i środowisk życia Solniska śródlądowe Rozwój populacji rzadkich, zagrożonych gatunków roślin 27 w wielkopowierzchniowych obszarach chronionych Rozwój populacji rzadkich, zagrożonych gatunków zwierząt 31 w wielkopowierzchniowych obszarach chronionych Ekosystemowa obserwacja środowiska w rezerwatach biosfer Planowanie krajobrazu Ustawa o ochronie przyrody Obszary chronione, program Natura Struktura przyrodniczo-przestrzenna W brandenburskich regionach przyrodniczo-przestrzennych przeplatają się krajobrazy płaskie i pagórkowate z nizinami rzecznymi i pradolinami. Istniejąca rzeźba terenu określa w połączeniu z danymi rodzajami gleby sposób rolniczego i leśniczego użytkowania charakteryzujący nasz krajobraz od stuleci. Duże połacie Brandenburgii ukształtowane zostały przez piaskowo-żwirowe substraty. Jednym z celów ochrony przyrody jest długofalowe zachowanie krajobrazów o małej ilości zakłóceń. Tworzą one bowiem środowiska życia zagrożonych gatunków oraz gatunków uzależnionych do występowania małej ilości zakłóceń. Stanowią też o szczególnej jakości brandenburskiego krajobrazu. Średni poziom wysokości Brandenburgii wynosi od 30 do 50 m nad punktem zerowym poziomu odniesienia. W górach Kmehlener Berge, na pograniczu z Saksonią, najwyższym wzniesieniem jest Kutchenberg liczący 201 m. W pradolinach występują rozległe obszary zabagnienia. Wiele z tych torfowisk niskich jest jednak poważnie naruszonych z powodu odwodnienia i intensywnego użytkowania. Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA 5

2 Mapa 1-1 Przestrzenie krajobrazowe o małej ilości zakłóceń Störungsarme Landschaftsräume Uckermark Elbe Kyritz-Ruppiner Heide Sch orfheide Havel Oder Brandenburg an der Havel Potsdam Breitlingsee Schwielowsee Land Berlin Frankfurt (Oder) Fläming Ostbrandenburgisches Przestrzenie krajobrazowe o małej ilości Störungsarme Landschaftsräume gem. zakłóceń wg programu krajobrazowego Brandenburgii Landschaftsprogramm Brandenburg Rzeka Fluss Jezioro See Osada Siedlung Las Wald Autostrada Autobahn Droga Bundesstraße federalna Linia Regionalbahn kolei regionalnej Granica Landesgrenze kraju związkowego Quelle: Landesvermessung und Geobasisinformation Brandenburg, LUA, 2009 Baruther Urstromtal Schwielochsee Heide- und Seengebiet wald Cottbus Talsperre Spremberg Lausitzer Grenzwall Źródło: Landesvermessung und Geobasisinformation Brandenburg (Urząd Pomiaru Geodezyjnego i Podstawowej Informacji Geograficznej Brandenburgii), Krajowy Urząd ds. Środowiska, 2009 Przykładami rozległych przestrzeni krajobrazowych o małej ilości zakłóceń są Hoher Fläming, Schorfheide, obszary moren czołowych regionu Uckermark oraz wschodniobrandenburski obszar wrzosowisk i jezior. Mniej więcej jedną trzecią terenu Brandenburgii zajmują lasy i lasy gospodarcze. Największe zwarte obszary leśne tworzą Schorfheide oraz Kyritz-Ruppiner Heide na północy, rozległe tereny leśne między Frankfurtem nad Odrą a Oberspreewald, Fläming na północny wschód od pradoliny Baruther Urstromtal oraz Lausitzer Grenzwall na południu. Infrastruktura komunikacyjna, taka jak drogi czy linie kolejowe, przerywa ekologiczne więzi i związki funkcyjne, doprowadzając do wyspowego rozmieszczenia środowisk życia. Ponadto wpływa to niekorzystnie na walor wypoczynkowy krajobrazu. Dalsze informacje: Ochrona przyrody i pielęgnacja krajobrazu 6 Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA

3 Mapa 1-2 Rozmieszczenie wód płynących i stojących Verteilung der Fließ- und Standgewässer Ucker Elbe Stepenitz Dömnitz Dosse Stechlinsee Uckerseen Welse Jäglitz Rhin Rhinkanal Ruppiner See Havel Oder-Havel-Kanal Havel Buckau Gr. Havell. Plane Hauptk. Havelkanal Trebelsee Beetzsee Schwielowsee litz Nuthe Tegeler See Land Berlin Großer Müggelsee i Dahme Schwielochsee Breitlingsee Scharmützelsee Niep- Oder-- Kanal Wannsee Oder Malxe Jezioro See Rzeka Fluss/Kanal/ Kanał Granica Landesgrenze kraju związkowego Quelle: Landesvermessung und Geobasisinformation Brandenburg, LUA, 2009 Elbe Pulsnitz Kleine Elster Schwarze Elster Senftenberger See Talsperre Spremberg Lausitzer Źródło: Landesvermessung und Geobasisinformation Brandenburg, Krajowy Urząd ds. Środowiska, 2009 Brandenburgia posiada rozległą sieć wód płynących oraz ponad 3000 jezior o powierzchni powyżej hektara. Do tego dochodzi ok. 50 tys. mniejszych zbiorników wodnych, tzw. Sölle, swoistych oczek polodowcowych, zawdzięczających swoje powstanie podobnie jak jeziora głównie ostatniej epoce lodowej. Do największych wód płynących Brandenburgii zalicza się Łabę, Odrę, Hawelę, Szprewę i Czarną Elsterę. Przez Brandenburgię przebiega jeden z głównych wododziałów. Podczas gdy większość wód płynących dopływa przez Łabę do Morza Północnego, system rzeczny Odry wpływa w Oderhaff (Zalew Szczeciński) do Morza Bałtyckiego. Udział procentowy dorzecza Morza Północnego wynosi ponad 81 proc. powierzchni Brandenburgii. Największym naturalnym zbiornikiem wody stojącej jest jezioro Scharmützelsee o powierzchni wodnej wynoszącej ponad 12 km². Największym zbiornikiem wody stojącej pochodzenia antropogenicznego jest z kolei jezioro Senftenberger See (10,6 km²), które powstało w wyniku zalania kopalni odkrywkowej węgla brunatnego. Wysokie bogactwo wód uwarunkowuje bogaty gatunkowo i po części też unikalny świat zwierzęcy i roślinny. Dalsze informacje: Ochrona wód i gospodarka wodna: Wody płynące w Brandenburgii: Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA 7

4 1.1.2 Obszary ochrony przyrody, obszary ochrony krajobrazu i wielkopowierzchniowe obszary chronione Mapa 1-3 Obszary ochrony przyrody i obszary ochrony krajobrazu Naturschutz- und Landschaftsschutzgebiete Uckermark Elbe Prignitz Ostprignitz- Ruppin Havel Barnim Havelland Märkisch- Oderland Oder Brandenburg an der Havel Potsdam Breitlingsee Schwielowsee Land Berlin Frankfurt (Oder) Potsdam- Mittelmark Oder- Schwielochsee Obszar Naturschutzgebiet ochrony przyrody Obszar Landschaftsschutzgebiet ochrony krajobrazu Granica Landesgrenze kraju związkowego Granica Kreisgrenze powiatu Quelle: LUA, 2009 Teltow- Fläming Elbe-Elster Dahme- wald Oberhavel Oberspreewald- Lausitz Cottbus - Talsperre Spremberg Wyznaczenie obszarów ochrony przyrody (NSG) i obszarów ochrony krajobrazu (LSG) służy głównie wymaganemu ustawowo zabezpieczeniu obszarów Natura W ramach uzupełnienia istniejących dziś 453 obszarów ochrony przyrody i 116 obszarów ochrony krajobrazu prowadzi się obecnie 33 postępowania mające na celu wyznaczenie względnie ponowne opracowanie obszarów ochrony przyrody. Tabela Na potrzeby obszaru ochrony krajobrazu Agrarlandschaft Prignitz-Stepenitz ( Krajobraz rolniczy regionu Prignitz- Stepenitz ), europejskiego obszaru ochrony ptaków w powiecie Prignitz o powierzchni ok. 32 tys. ha, materiał mapowy został opracowany całkowicie cyfrowo na podstawie geograficznych danych systemu informacji (System Informacji Geograficznej GIS) w tej skali po raz pierwszy w Brandenburgii. Do dalszego zabezpieczenia obszarów ochrony ptaków dojść ma w ramach ustawowej regulacji. Mapa 1-3 Piętnaście wielkopowierzchniowych obszarów chronionych zajmuje jedną trzecią powierzchni kraju związkowego. Jedenaście parków przyrodniczych, trzy rezerwaty biosfer i park narodowy Unteres Odertal (Dolina Dolnej Odry) to regiony modelowe pod względem zrównoważonych sposobów gospodarowania i życia. Skupione w ramach ogólnokrajowej marki parasolowej Narodowe Krajobrazy Przyrodnicze administracje wielkopowierzchniowych obszarów chronionych angażują się na rzecz proekologicznego rozwoju regionalnego, turystyki przyrodniczej i edukacji ekologicznej. Jednym z głównych celów jest zintegrowanie ochrony przyrody z poszczególnymi rodzajami użytkowania gruntów. Mapa 1-4 Dalsze informacje: Szczegółowych informacji o poszczególnych obszarach chronionych udziela elektroniczna Służba Kartograficzna na portalu informacyjnym: 8 Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA

5 Mapa 1-4 Wielkopowierzchniowe obszary chronione Großschutzgebiete Uckermark Elbe Prignitz Biosphärenreservat Flusslandschaft Elbe Brandenburg Park Nationalpark narodowy Rezerwat Biosphärenreservat biosfer Park Naturpark przyrodniczy Granica Landesgrenze kraju związkowego Granica Kreisgrenze powiatu Quelle: LUA, 2009 Havel Ostprignitz- Ruppin Naturpark Westhavelland Brandenburg an der Havel Naturpark Hoher Fläming Havelland Potsdam- Mittelmark Naturpark Stechlin- Ruppiner Land Potsdam Naturpark Uckermärkische Seen Naturpark Barnim Land Berlin Naturpark Nuthe-Nieplitz Teltow- Fläming Biosphärenreservat Schorfheide- Chorin Barnim Naturpark Niederlausitzer Landrücken Elbe-Elster Märkisch- Oderland wald Naturpark Märkische Schweiz Biosphärenreservat wald Dahme- Oder- Naturpark Dahme-Heideseen Oberhavel Naturpark Ober- Niederlausitzer spree- Heidelandschaft wald- Lausitz Oder Frankfurt (Oder) Breitlingsee Schwielowsee Schwielochsee Nationalpark Unteres Odertal Naturpark Schlaubetal Cottbus Talsprerre Spremerg - Tabela Obszary ochrony przyrody i ochrony krajobrazu w kraju związkowym Brandenburgia (stan z roku) Liczba Powierzchnia (ha) Udział procentowy w powierzchni kraju (proc.) Obszary ochrony przyrody (NSG) ,5 Obszary ochrony krajobrazu (LSG) ,4 Park narodowy Unteres Odertal ,36 Rezerwaty biosfer ,8 Parki przyrodnicze ,2 1 Powierzchnia ujęta już w obszarach ochrony przyrody. 2 Wchodzące w skład obszary ochrony przyrody / obszary ochrony krajobrazu ujęto już w danych powierzchniowych dotyczących obszarów ochrony przyrody i obszarów ochrony krajobrazu. Źródło: LUA, 2009 Dalsze informacje: Obszary przyrodnicze i krajobrazowe Natura 2000 europejska sieć obszarów chronionych Narodowe Krajobrazy Przyrodnicze Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA 9

6 1.1.3 Specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) i obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) Mapa 1-5 Europejskie obszary chronione Europäische Schutzgebiete Uckermark Elb e Prignitz OstprignitzRuppin Oberhavel ve Ha l Barnim MärkischOderland Havelland Brandenburg an der Havel Breitlingsee Od er Land Berlin Potsdam PotsdamMittelmark Oder- Schwielochsee TeltowFläming Dahmewald Specjalny FFH-Gebiet obszar ochrony siedlisk Cottbus Talsperre Spremberg ße ei OberspreewaldLausitz N Elbe-Elster Vogelschutzgebiet Rezerwat ptaków Frankfurt (Oder) Sp re e Schwielowsee - Landesgrenze Granica kraju związkowego Kreisgrenze Granica powiatu Quelle: LUA, 2009 Tabela Natura 2000 Kulisy obszarów w Brandenburgii Liczba Powierzchnia (ha) Udział w powierzchni kraju związkowego (w proc.) Obszar ochrony ptaków ,0 * Specjalne obszary ochrony siedlisk ,3 * Obszar * Obszary ochrony ptaków i specjalne obszary ochrony siedlisk pokrywają się po części. Kulisa obszarów Natura 2000 kraju związkowego Brandenburgia obejmuje ok. 26 proc. powierzchni landu. Brandenburgia włączyła do europejskiej sieci obszarów chronionych Natura 2000 w ramach realizacji Dyrektywy Siedliskowej mającej na celu zachowanie naturalnych środowisk życia oraz żyjących dziko zwierząt i roślin (Dyrektywa Siedliskowa /43/EWG) oraz Dyrektywy Ptasiej z 1979 roku 620 obszarów o znaczeniu dla całej Wspólnoty (specjalne obszary ochrony siedlisk) oraz 27 obszarów ochrony ptaków (Special Protection Areas SPA). Po uwzględnieniu wszystkich późniejszych zgłoszeń państw członkowskich od końca 2007 roku na liście obszarów o znaczeniu ogólnowspólnotowym dla Kontynentalnego Regionu Biogeograficznego (a tym samym jako Sites of Community Importance (SCI)) figurują też wszystkie specjalne obszary ochrony siedlisk Brandenburgii. Zgodnie z art. 4 Dyrektywy Siedliskowej obszary te należy zabezpieczyć przy pomocy stosownych instrumentów 10 zgodnie z prawem narodowym względnie prawem kraju związkowego. Tabela Stan zabezpieczenia specjalnych obszarów ochrony siedlisk ( roku) 305 specjalnych obszarów ochrony siedlisk leży na terenie wyznaczonych obszarów ochrony przyrody (NSG). Spośród nich 136 to tzw. stare obszary ochrony przyrody ( Alt-NSG ), w których cele dotyczące SOO nie zostały jeszcze uwzględnione. Ich jakość należy jeszcze sprawdzić i w razie potrzeby dopasować. 203 specjalne obszary ochrony siedlisk położone są na terenie obszarów ochrony krajobrazów (LSG). Tutaj sprawdza się, czy w ramach uzupełnienia ich ochrony nie należy ewentualnie wydać rozporządzeń dotyczących sposobu zagospodarowania, opracować planów zarządzania lub też wyznaczyć obszarów ochrony przyrody (NSG). Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA

7 Lasek bukowy z chrobotkami reniferowymi na terenie specjalnego obszaru ochrony siedlisk Welsehänge Kunow (zdjęcie: F. Zimmermann) 17 specjalnych obszarów ochrony siedlisk zabezpiecza się na mocy rozporządzeń dotyczących sposobu zagospodarowania, które uzgodniono w ramach umów z właścicielami lub użytkownikami. Obejmują one działania służące pielęgnacji i rozwojowi środowisk życia. Skuteczność i stan realizacji ustala się w ramach regularnych konsultacji. W przypadku 14 specjalnych obszarów ochrony siedlisk toczy się obecnie postępowanie w sprawie wyznaczenia ich jako obszary ochrony przyrody (NSG). 23 specjalne obszary ochrony siedlisk mają zostać zabezpieczone jako obszary ochrony przyrody (NSG). Zabezpieczeniu specjalnych obszarów ochrony siedlisk służyć mają rozporządzenia dotyczące sposobu zagospodarowania. Liczba prowadzonych obecnie lub też planowanych postępowań w sprawie wyznaczenia obszarów ochrony przyrody oraz rozporządzeń dotyczących sposobu zagospodarowania jest ogólnie wyższa. Wynika to z tego, że czasem konieczne jest przeprowadzenie kilku postępowań. Niekiedy trzeba też uzupełnić ochronę zabezpieczonych już specjalnych obszarów ochrony siedlisk w zakresie celów ochrony. 5 specjalnych obszarów ochrony siedlisk położonych na poligonach ma zostać zabezpieczonych w ramach tzw. planów przykrycia gleby Bundeswehry (Plany przykrycia gleby to planowane sposoby użytkowania i działania z uwzględnieniem specjalistycznych wymogów dotyczących ochrony przyrody na terenach Bundeswehry.) 14 specjalnych obszarów ochrony siedlisk obejmuje kwatery nietoperzy, które nie podlegają jak dotąd innej ochronie. Obecnie trwa sprawdzanie wymaganych instrumentów ochrony. Szałwia łąkowa na terenie porosłym murawą suchą w parku narodowym Unteres Odertal (zdjęcie: F. Zimmermann) Dalsze informacje: Natura 2000 europejska sieć obszarów chronionych: Natura 2000 Dyrektywa Siedliskowa Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA 11

8 1.2 Ochrona gatunków i biotopu Różnorodność biologiczna oraz programy ochrony świata zwierzęcego i roślinnego Brandenburgii Zachowanie różnorodności biologicznej w rozumieniu konwencji CBD obejmuje ochronę oraz zrównoważone użytkowanie, a tym samym najróżniejsze aspekty, takie jak ochrona różnorodności biologicznej ekosystemów, różnorodności gatunkowej i różnorodności genetycznej bądź też różnorodności agrobiologicznej. Konwencję o różnorodności biologicznej (Convention on Biological Diversity CBD) uchwalono w 1992 roku w Rio de Janeiro. Ratyfikowało ją już 189 państw, w tym również Niemcy. Różnorodność biologiczna Na Brandenburgii spoczywa odpowiedzialność za zachowanie kilku środowisk życia i gatunków oraz za kilka innych ważnych aspektów różnorodności biologicznej w rozumieniu konwencji CBD. Odpowiedzialność tę Brandenburgia ponosi w skali całych Niemiec. W niektórych przypadkach zakres jej wykracza jednak też poza ich granice. Jeżeli chodzi o środowiska życia, to należy zwrócić uwagę przede wszystkim na jeziora oligotroficzne o małej ilości składników pokarmowych, torfowiska kotłowe i torfowiska położone na obszarach lądowienia, bogate gatunkowo równinne łąki kośne, subkontynentalne murawy suche i półsuche oraz bałtyckie lasy bukowe i ich charakterystyczne gatunki. Mimo występowania pozytywnych wynikających z aktywnej ochronny przyrody i środowiska trendów dotyczących poszczególnych zagrożonych gatunków i biotopów w Brandenburgii odnotowuje się w dalszym ciągu poważne spadki liczebności u wielu grup organizmów i ich środowisk życia. Przyczyną tego są m.in. nadal (bądź też znowu) rosnące ilości składników pokarmowych lub szkodliwych przenikających do ekosystemów, ujemny bilans wodny na terenach podmokłych oraz nasilające się rozczłonkowanie obszarów. Również sytuacja zagrożenia biotopów jest alarmująca: Niemal trzy czwarte wszystkich biotopów na terenie kraju związkowego Brandenburgia są podobnie jak w skali ogólnokrajowej zagrożone, jakkolwiek w różnym stopniu. Tylko w przypadku kilku grup gatunków i środowisk życia sytuację zagrożenia w Brandenburgii można ocenić jako mniej dramatyczną. Z jednej strony przeobrażenie krajobrazu i intensyfikacja użytkowania ziemi nie są jeszcze tak poważne. Z drugiej strony obfite bogactwo form elementów krajobrazu i środowisk życia ukształtowanych w epoce lodowej (liczne jeziora, małe zbiorniki wodne i torfowiska, wysoki udział procentowy lasów) powoduje, że w Brandenburgii występuje wciąż wiele gatunków, które gdzie indziej już wymarły lub też należą do rzadkości. Analizę przyczyn zagrożenia przeprowadza się w odniesieniu do danego gatunku według ustandaryzowanego klucza referencyjnego. Do głównych przyczyn zagrożenia gatunków i środowisk życia zalicza się między innymi: Intensywne użytkowanie gruntów w ramach rolnictwa i gospodarki leśnej wraz z zastosowaniem dużych ilości biocydów i nawozów w rolnictwie, przekształcenie zbiorników wodnych i ich utrzymanie, zanieczyszczenie wód i ich eutrofizacja, sukcesja wtórnych środowisk życia w wyniku eutrofizacji / zakrzaczenia, wysychania małych zbiorników wodnych i torfowisk oraz zmiana sposobów użytkowania lub rezygnacja z użytkowania. Na podstawie tych przyczyn zagrożenia określono z myślą o centralnych obszarach Brandenburgii specyficzne pola działania i postulaty dotyczące realizacji zapisów konwencji CBD oraz Narodowej Strategii na rzecz Różnorodności Biologicznej. Specyficzne pola działania W odniesieniu do centralnych obszarów Brandenburgii kontynentalnych muraw suchych, łęgów rzecznych, mieszanych lasów liściastych, bogatych gatunkowo łąk kośnych i dawnych poligonów obowiązują następujące cele i założenia: Zachować lub odtworzyć należy przede wszystkim tereny podmokłe i wody płynące. Bilans wodny krajobrazu należy ustabilizować. Rolnictwo i gospodarkę leśną należy ukierunkować tak, by były bardziej proekologiczne. Należy ograniczyć przenikanie składników pokarmowych i szkodliwych do wrażliwych ekosystemów. Należy unikać powstawania rozczłonkowanych elementów (przede wszystkim w wyniku budowy dróg komunikacyjnych). Tam zaś, gdzie nie jest to możliwe, należy zadbać o ekologiczną spójność. Zapewnieniu lub też utworzeniu struktur zespołowych, kompleksowych (np. korytarzy dla dziko żyjących zwierząt i biotopów tzw. stepping stones) służyć mają znajdujące się obecnie na etapie opracowywania koncepcje oraz działania realizacyjne o zasięgu landowym i regionalnym. Rdzest wężownik z lśniakiem szmaragdkiem na wilgotnej łące na terenie Havellandu (zdjęcie: F. Zimmermann) 12 Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA

9 Różnorodność gatunków W przypadku niektórych gatunków opracowano specjalne programy ochrony gatunków (np. orły bieliki, rybołowy, orliki krzykliwe, cietrzewie, wydry i bobry). Inne gatunki lub grupy gatunków są przedmiotem projektów ochronnych o zasięgu landowym, a czasem też wykraczającym poza granice landów, koordynowanych i wspieranych od strony specjalistycznej przez Krajowy Urząd ds. Środowiska Brandenburgii (np. drop, ptaki zakładające gniazda w trzcinie, żółw błotny). Ewaluacja wydanych w latach Czerwonych Ksiąg zagrożonych gatunków zwierząt i roślin pokazuje zróżnicowane sytuacje zagrożenia wielu gatunków. Ogólnie rzecz biorąc ok. 50 proc. wszystkich obserwowanych gatunków należy ocenić jako zagrożone. Z tego ok. 8 proc. wszystkich obserwowanych gatunków jest silnie zagrożonych, a prawie 10 proc. wszystkich gatunków w Brandenburgii jest zagrożonych nawet wyginięciem. Jeżeli nie usunie się głównych przyczyn zagrożenia, niektóre z tych gatunków mogą zniknąć bezpowrotnie z naszego krajobrazu w ciągu najbliższych lat. Oznaczać będzie to kolejny uszczerbek dla różnorodności biologicznej. Jezioro Flachsee w parku przyrodniczym Nuthe-Nieplitz-Niederung z bogatymi gatunkowo podmokłymi środowiskami życia Pozytywne procesy w zakresie stanu liczebności Wzrost liczebności niektórych gatunków drapieżników (np. rybołowy, orły bieliki, błotniaki łąkowe), Utrzymujący się wzrost liczebności żurawia (zarówno jako ptaka lęgowego, jak również przelatującego), Lekki wzrost liczebności dropia dzięki intensywnemu zarządzaniu i wsparciu populacji, Ponowne zasiedlenie populacji sokoła wędrownego wysiadującego jaja na drzewach, Wzrost liczebności rokitniczki i wąsatki (w wyniku zarośnięcia trzciną wyłączonych z eksploatacji łąk wilgotnych), Pozytywne w skali lokalnej trendy dotyczące pojedynczych gatunków płazów ziemnowodnych (np. rzekotka drzewna), Utrzymujący się pozytywny rozwój liczebności wydry i bobra. Imigrujące lub też wniesione gatunki (neobiota) przyczyniają się wprawdzie też do powiększenia list gatunków, ale wielu z tych nowych obywateli wśród gatunków zwierząt i roślin jest problematycznych. Niektórzy z nich, np. szop pracz czy też jenot, wypierają nawet coraz bardziej rodzime gatunki. Byłe poligony na terenie Brandenburgii charakteryzują się szczególną przyrodą Rusałka osetnik to w porównaniu z innymi motylami dziennymi dość często występujący gatunek (zdjęcia: F. Zimmermann) Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA 13

10 Szafranka czerwona (zdjęcie: F. Zimmermann) Ważka z rodziny łątkowatych (zdjęcie: F. Zimmermann) Negatywne tendencje dotyczące różnych gatunków / grup gatunków Dramatyczny spadek liczebności wielu gatunków ptaków zakładających gniazda na ziemi, zwłaszcza na łąkach, Dalszy spadek liczebności orlika krzykliwego mimo intensywnych działań ochronnych, Spadek liczebności kani rudej (szczególna odpowiedzialność Niemiec z powodu występowania tu większości lęgów w Europie), Spadek liczebności gatunków ptaków ciepło-suchych obszarów krajobrazu otwartego (np. dudka i świergotka polnego), Rosnąca zależność niektórych ptaków zakładających gniazda w budynkach od pomocy w zagnieżdżaniu się, Dalszy spadek liczebności niektórych płazów ziemnowodnych (np. kumaka nizinnego, traszki grzebieniastej, żaby trawnej), Silny spadek liczebności gatunków bezkręgowców o borealnym lub eurosyberyjskim rozmieszczeniu (np. modraszka, żagnicy torfowej, iglicy małej), Dramatyczny spadek liczebności gatunków roślin torfowisk przejściowych o małej ilości składników pokarmowych, wapiennych torfowisk niskich i łąk wilgotnych (np. wątlika błotnego, lipiennika Loesela, kukułki szerokolistnej) oraz gatunków muraw suchych (np. sasanki łąkowej, driakwi wonnej), Silny spadek gatunków roślin lasów o małej ilości składników pokarmowych i innych gatunków leśnych o małej konkurencyjności (np. gatunki gruszyczki i widłaka oraz wielu porostów) oraz niektórych, wcześniej często występujących chwastów polnych (np. chłodka drobnego, ostróżeczki polnej). Skutki zmiany klimatu widać wyraźne również w Brandenburgii. W coraz większym stopniu pojawiają się tu gatunki rosnące głównie w północnych obszarach basenu Morza Śródziemnego (np. szafranka czerwona, paź żeglarz, nadobnik włoski). Gatunki występujące przeważnie w strefach borealno-alpejskich i mające szczególne wymogi co do środowiska życia (np. zalotka większa) znajdują się w fazie spadku liczebności spowodowanego najwidoczniej zmianą klimatu. W przyszłości należy spodziewać się bezpośredniego nasilenia spadku liczebności gatunku na skutek zmiany klimatu, zwłaszcza w korelacji ze zmienionymi warunkami opadów i prognozowaną zwiększoną suszą letnią. Klecanka (zdjęcie: F. Zimmermann) Dalsze informacje: Ochrona gatunków i biotopów 14 Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA

11 1.2.2 Zagrożone ptaki lęgowe Brandenburgii Czerwona Księga 2008 roku Nowa ocena stopnia zagrożenia ptaków lęgowych Kraju Związkowego Brandenburgia oparta jest na wyjątkowo obszernym zasobie danych, na które składają się: Coroczny monitoring ptaków lęgowych często występujących gatunków odnoszący się do lat (kartowanie rewiru, liczenia w oparciu o punkty nasłuchowe) oraz Coroczny monitoring wielu rzadko występujących gatunków odnoszący się do lat , Po raz pierwszy obszerne ewidencje stanu liczebności w rezerwatach ptaków UE, Wyniki kartowania wybranych gatunków ptaków przy użyciu mapy topograficznej (1:25.000), Wyniki zbioru danych grupy roboczej ornitologów Berlina i Brandenburgii (AG Berlin-Brandenburgische Ornithologen) oraz Uwzględnienie aktualnych ogólnoniemieckich oraz międzynarodowych kryteriów oceny. Nowa Księga Czerwona oraz Lista Gatunków Ptaków Lęgowych Brandenburgii (T. RYSLAVY & W. MÄDLOW we współpracy z M. JURKE) opracowana we współpracy z ponad 300 ornitologami wolontariuszami oraz szczególnie we współdziałaniu z grupą roboczą Berlińskich i Brandenburskich Ornitologów (ABBO) ukazała się w czasopiśmie specjalistycznym Krajowego Urzędu ds. Środowiska pt. Naturschutz und Landschaftspflege in Brandenburg (Ochrona Przyrody i Pielęgnacja Krajobrazu w Brandenburgii) jako dodatek do numeru 4/2008. Oprócz wielkości populacji i krótkofalowych trendów dotyczących stanu liczebności większe znaczenie zaczyna przypisywać się też trendom długofalowym. Zmodyfikowane kryteria klasyfikacji oraz stwierdzone zmiany populacji spowodowały częściowo znaczące zmiany w stosunku do danych opisanych w połowie lat 90. ubiegłego wieku. I tak liczba zagrożonych gatunków wymienionych w Księdze Czerwonej jest znacznie niższa. O ile w 1997 roku było ich 111, o tyle w 2008 roku odnotowano ich 86. W dużej mierze związane jest to jednak ze wspomnianymi zmodyfikowanymi kryteriami klasyfikacji. Kategorie Czerwonej Księgi Ptaków Lęgowych: 0 wygasłe lub zaginione 3 zagrożone R wyjątkowo rzadkie, gatunek o restrykcjach geograficznych 1 zagrożone wymarciem 2 silnie zagrożone V Lista wstępnego ostrzeżenia (kategoria bliskie zagrożenia, ang. NT near threatened) Tabela 1-2 Porównanie Ksiąg Czerwonych ptaków lęgowych Brandenburgii Kategoria Księga Czerwona z 1992 roku liczba gatunków Księga Czerwona z 1997 roku liczba gatunków Księga Czerwona z 2008 roku liczba gatunków 0 7 (6 proc.) 11 (10 proc.) 14 (16 proc.) 1 29 (25 proc.) 35 (32 proc.) 23 (27 proc.) 2 20 (17 proc.) 19 (17 proc.) 22 (26 proc.) 3 29 (25 proc.) 29 (26 proc.) 20 (23 proc.) 4 13 (11 proc.) R 17 (15 proc.) 7 (8 proc.) I Lista wstępnego ostrzeżenia 19 (16 proc.) (14) (20) Łącznie 117 (100 proc.) 111 (100 proc.) 86 (100 proc.) Odsetek gatunków o najwyższym stopniu zagrożenia (kategorie 0, 1, 2) wzrósł z 48 proc. w 1992 roku do 69 proc. w 2008 roku. Źródło: Ryslavy & Mädlow (2008): Księga Czerwona i Lista Ptaków Lęgowych Brandenburgii Tabela 1-3 Zmiany między Księgą Czerwoną z 1997 i 2008 roku Zaklasyfikowanie 29 gatunków do wyższej kategorii oraz 12 gatunków do listy wstępnego ostrzeżenia Kategoria Gatunki 1 0 Głuszec, kraska, jarząbek, błotniak zbożowy R 0 Droździk 2 1 Kawka, cyraneczka, perkoz rdzawoszyi, kropiatka 3 1 Sieweczka rzeczna, białorzytka v 1 Głowienka 3 2 Poklaskwa, dzierlatka, gawron, turkawka, brzegówka, krętogłów, świergotek łąkowy R 3 v 3 Czyż, dzięcioł zielonosiwy, dziwonia Skowronek polny, jaskółka dymówka * 3 Makolągwa, pokrzewka jarzębata * R Szablodziób, rybitwa białowąsa, rybitwa białoskrzydła * v Świergotek drzewny, mazurek, pleszka, zaganiacz, kulczyk, perkoz dwuczuby, mewa śmieszka, gąsiorek, pliszka żółta, brzęczka, sóweczka, pustułka * Brak klasyfikacji w Księdze Czerwonej z 1997 roku Źródło: Ryslavy & Mädlow (2008): Księga Czerwona i Lista Ptaków Lęgowych Brandenburgii Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA 15

12 Tabela 1-4 Zmiany między Księgą Czerwoną z 1997 i 2008 roku Zaklasyfikowanie 54 gatunków do niższej kategorii względnie wypisanie 10 gatunków z listy wstępnego ostrzeżenia Kategoria Gatunek 0 1 Kaczka podgorzałka 0 ** Bekasik 1 2 Kobuz, świergotek polny, brodziec piskliwy, nurogęś, zielonka, pójdźka, rybitwa czarna, sokół wędrowny, błotniak łąkowy, bączek 1 3 Cyranka, bąk, bocian czarny 1 ** Ostrygojad, srokosz 2 3 Podróżniczek, zimorodek, rybitwa rzeczna, płomykówka, lelek kozodój 2 v Pliszka górska, krogulec 2 ** Potrzeszcz, orzeł bielik, przepiórka 3 v Trzciniak, jastrząb, ortolan, rokitniczka, perkozek 3 ** Wąsatka, remiz, rybołów, skowronek borowy, żuraw, dzięcioł średni, brzęczka, gągoł, kania czarna, kwiczoł, słonka, wodnik R ** Żołna, ohar, krzyżodziób świerkowy, hełmiatka, sowa włochata, kaczka krakwa, kląskawka zwyczajna, mewa srebrzysta, mewa pospolita, brodziec samotny v ** Dzięcioł zielony, wróbel domowy, łabędź niemy, kukułka, jerzyk, jaskółka oknówka, czernica, szpak, kokoszka, sierpówka ** Brak klasyfikacji w Księdze Czerwonej z 2008 roku Źródło: Ryslavy & Mädlow (2008): Księga Czerwona i Lista Ptaków Lęgowych Brandenburgii Czajka: Również populacja lęgowa czajki (vanellus vanellus) (kat. 2) jeszcze kilkadziesiąt lat temu ptak występujący niemalże wszędzie zmalała bardzo na skutek utraty środowisk życia, a zwłaszcza niewystarczającej reprodukcji (zdjęcie: St. Fahl) Jaskółka dymówka: W wyniku zmniejszenia pogłowia bydła oraz coraz mniejszej ilości miejsc nadających się do gnieżdżenia się jaskółka dymówka (hirundo rustica) (kat. 3), składająca jaja przeważnie w budynkach, występuje dziś już stosunkowo rzadko, w związku z czym znalazła się po raz pierwszy w Księdze Czerwonej (zdjęcie: St. Fahl) Kawka: W wyniku braku miejsc lęgowych w związku z modernizacją budynków populacja kawki (coloeus monedula) (kat. 1) bardzo się skurczyła. Gatunek zdany jest obecnie w dużym stopniu na działania mające na celu wsparcie jego stanu liczebnego (zdjęcie: B. Kehl) Dalsze informacje: Księga Czerwona ptaków lęgowych 16 Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA

13 1.2.3 Obszary lęgowe ptaków wodnych Mapa 1-6 Ważne obszary lęgowe ptaków wodnych Bedeutende Brutgebiete für Wasservögel Elbe Stepenitz Obszar Brutgebiet lęgowy Elbeniederung Gülper See Untere Havelniederung Pritzerber See und Havelniederung bis Premnitz Brandenburg an der Havel Breitlingsee Tagebaurestsee Tworzące się jezioro pokopalniane im Entstehen Jezioro See Rzeka Fluss/Kanal/ Kanał Granica Landesgrenze kraju związkowego Quelle: LUA, 2009 Dosse Rietzer See Plane Linumer Teiche Stechlinsee Abwasserteiche Nauen Mittlere Havelniederung Potsdam Ziegeleiteiche Zehdenick Havel Land Berlin Ober- und Unter-Uckersee Teiche Blumberger Mühle Grimnitzsee Schlaubetalseen Werbellinsee Schwielowsee Nuthe-Nieplitz- Niederung Rangsdorfer See (mit Horstfelder See und Prierowsee) Nuthe Schwarze Elster Schlepziger wald Teiche Feuchtgebiet südöst. Lübben (Kokrowsberg) Felchowsee/ Lanke/ Landiner Haussee Parsteiner See Groß Schauener Seenkette Südteil Byhleguhrer See, Byhlener See, Butzener See Nordteil Unteres Odertal Gieshof Peitzer Stoßdorfer See Teiche Bärenbrück Stradower Lakoma Teiche Cottbus Mulknitz- Glinziger Teiche Eulo Kathlow- Kolkwitzer Teiche Sergen Tal- Groß Jamno/ Tagebaurestseen Greifenhain sperre Klein Jamno im Entstehen Sprem- Cottbuser Östliche Meuro Sedlitzer Welzow-berg Klettwitz See Süd Teichlandschaft Skadower See Senftenberger See Kleinkoschener See Schwielochsee und Alte mündung Mittlere Oder Genschmar Tagebaurestseen bei Senftenberg Oder Frankfurt (Oder) Niederlausitzer Teichlandschaft Z gatunków wymienionych w Księgach Czerwonych Brandenburgii ok. 75 proc. żyje w środowiskach wodnych lub półwodnych. 30 najważniejszych i najcenniejszych obszarów lęgowych ptaków wodnych w Brandenburgii zbadano w ramach projektu Ekologiczne charakterystyka obszarów lęgowych ptaków wodnych w Brandenburgii. Dokonano wtedy na poszczególnych terenach szczegółowej oceny ekologicznych uwarunkowań Brandenburgii jako kraju bogatego w zbiorniki wodne, a zarazem ubogiego w wodę, a także kategoryzacji środowisk życia ptaków wodnych oraz kryteriów wyboru najcenniejszych obszarów lęgowych ptaków wodnych. Dalsze informacje: Publikacja Państwowa Stacja Ornitologiczna Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA 17

14 1.2.4 Ochrona orlika krzykliwego Orlik krzykliwy jako jeden z priorytetowych gatunków ptaków lęgowych w Brandenburgii jest od ponad dziesięciu lat przedmiotem rozmaitych i intensywnych działań ochronnych. Oprócz realizowanego programu ochrony od 2004 roku prowadzi się akcję ratowania drugiego młodego ptaka, który normalnie pada ofiarą kainizmu typowego dla tego gatunku. Drugorodny wybierany jest bezpośrednio po wykluciu się z jaja, po czym wychowywany jest kilka tygodni przez człowieka. Po zaniknięciu naturalnego popędu agresji wkłada się go z powrotem do tego samego lub też innego gniazda. Owo zarządzanie młodymi ptakami (Jungvogelmanagement JVM) realizowane jest od 2007 roku i potrwa do 2011 roku w ramach projektu wspieranego przez Niemiecką Fundację Federalną na rzecz Środowiska (Deutsche Bundesstiftung Umwelt) oraz Niemiecką Fundację na rzecz Dzikich Zwierząt (Deutsche Wildtier Stiftung). Po dokonaniu intensywnej wstępnej kontroli oprócz brandenburskich piskląt adoptuje się też młode ptaki z Łotwy. Skuteczność projektu sprawdza się m.in. za pomocą telemetrii satelitarnej. W 2008 roku udało się zaadoptować dziesięć młodych ptaków (z tego sześć z Łotwy). Dwa młode ptaki, dla których nie było już gniazd, zaadoptowano w Meklemburgii-Pomorzu Przednim. Dwa kolejne zaadoptowane w Brandenburgii ptaki zaginęły jeszcze przed odlotem do Afryki. Pomijając te cztery ptaki przy 22 parach orlików krzykliwych na terenie Brandenburgii wyleciało pomyślnie 1,18 młodych. Odpowiada to wzrostowi wskaźnika potomstwa w ramach prowadzonego zarządzania o 62 proc. W latach dzięki zarządzaniu JVM wyleciało w Brandenburgii dodatkowo 26 młodych ptaków, z których trzy zginęły przed rozpoczęciem przelotu jesiennego. W ciągu pięciu lat wskaźnik rozrodczości udało się zwiększyć średnio o 33 proc. Skuteczność zarządzania młodymi ptakami zwiększała się w miarę upływu lat. Reprodukcja brandenburskiej populacji (bez dodatkowo zaadoptowanych młodych orlików) nie wykazuje jakiegokolwiek negatywnego wpływu manipulacji na sukces lęgowy. W latach wynosiła ona bez zarządzania JVM 0,64 młodych na obecną parę (n=216), a w latach z zarządzaniem JVM 0,62 młodych (n=116). W ani jednym przypadku nie udowodniono rezygnacji z lęgu w wyniku wejścia do gniazda. W celu umożliwienia śledzenia dalszych losów ptaków wyposaża się je w nadajniki GPS. W 2007 roku zaopatrzono w nie sześć młodych ptaków, a w 2008 roku siedemnaście. Akcją objęto też sześć starych osobników. Dotychczasowe wyniki pokazują wysokie straty w czasie pierwszego przelotu do zimowiska, przy czym wachlarz przyczyn jest szeroki od utonięcia poprzez zatrucie po polowania ze strony człowieka. Ponadto w oczy rzuca się duży rozrzut kierunków odlotu w kącie między południowym zachodem a południowym wschodem w przeciwieństwie do bardzo wąskiej trasy przelotu skierowanej na południowy wschód w przypadku starych ptaków. Dane dotyczące orlików krzykliwych nie objętych zarządzaniem, które wyposażono w nadajniki dodatkowo do wyżej wymienionych ptaków pochodzących z projektu zarządzania JVM, pokazują, że młode orliki odbywają przeloty generalnie w sposób mniej ukierunkowany niż stare osobniki. Z powodu rozmiarów, dominacji i agresywności pierworodnego drugi młody ptak wykluwający się 3-4 dni później nie ma szans na przeżycie (zdjęcie: K. Graszynski i P. Sömmer) Ilustracja 1-1 Wzrost wskaźnika rozrodczości w wyniku zarządzania młodymi ptakami (JVM) (w proc.) w Brandenburgii 18 Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA

15 1.2.5 Ochrona dropia Trzy ostatnie refugia dropiów w Niemczech leżą na terenie Brandenburgii, Łąk Krajobrazowych Belziger Landschaftswiesen, w Havelländisches Luch oraz na pograniczu z Saksonią-Anhalt w Fiener Bruch. W obszarach tych żyło w 2009 roku znowu 110 ptaków tego gatunku. W połowie lat 90. ubiegłego wieku populacja ich wynosiła 57 sztuk i znajdowała się tym samym na granicy wymarcia. Dropie przeżyły tylko dzięki intensywnym staraniom na rzecz ochrony ptaków i ich środowisk w tych obszarach. Podmiotem odpowiedzialnym za realizację projektu ochrony dropia jest w Brandenburgii Krajowy Urząd ds. Środowiska korzystający z wydatnego wsparcia ze strony zarejestrowanego Związku na rzecz Ochrony Dropia (Förderverein Großtrappenschutz e. V.) działającego też na terenie Saksonii-Anhalt. O ile polowanie na lisa itp. nie doprowadziło jak dotąd do poprawy wskaźnika potomstwa dropiów, o tyle ogrodzenia chroniące przed przedostaniem się lisów na teren obszarów chronionych zdały swój egzamin. Mapa 1-7 Rozmieszczenie dropia Verbreitung der Großtrappe Elbe NSG Havelländisches Luch Havel SPA-Gebiet Fiener Bruch Brandenburg an der Havel Potsdam NSG Belziger Landschaftswiesen Oder Frankfurt (Oder) Cottbus Quelle: LUA, 2009 Drop (zdjęcie: T. Langgemach) Ilustracja 1-2 Ochrona przed drapieżnikami lądowymi na ogrodzonych terenach przyczynia się do wzrostu reprodukcji Ilustracja 1-3 Sukces lęgowy dropia w obszarze specjalnej ochrony ptaków Havelländisches Luch w latach znalezione lęgowiska wyklute pisklęta opierzone pisklęta wydobyte jaja młode wypuszczone na wolność opierzone młode populacja dziko żyjących ptaków teren otwarty ogrodzenie ochronne Dalsze informacje: Państwowa Stacja Ornitologiczna Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA 19

16 1.2.6 Fauna nietoperzy Mapa 1-8 Liczba gatunków nietoperzy Anzahl der Fledermausarten Udokumentowane gatunki w kwadratach nachgewiesene mapy topograficznej Arten im (1:25.000) Messtischblattquadranten 1 gatunek 1 Art 2-32 gatunki - 3 Arten od 4 - do 66 Arten gatunków od 7 - do 99 Arten gatunków i więcej und gatunków mehr Arten Mapa Messtischblatt topograficzna Granica Landesgrenze kraju związkowego Granica Kreisgrenze powiatu Quelle: LFA für Säugetierkunde des NABU Brandenburg - Berlin, LUA 1990 bis 2007 Źródło: Krajowa Komisja Specjalistyczna ds. Nauki o Ssakach Związku na rzecz Ochrony Przyrody (NABU) w Brandenburgii / Berlinie, Krajowy Urząd ds. Środowiska 2007 Badaniom poddano populację 18 gatunków nietoperzy występujących na terenie Brandenburgii. Ustalenia dotyczące ich trybu życia, zagrożenia i koniecznych działań na rzecz ich ochrony to pierwsze rezultaty realizacji w skali całego kraju federalnych wytycznych zgodnie z międzynarodowym Porozumieniem o Ochronie Populacji Europejskich Nietoperzy (EUROBATS) oraz Dyrektywy Siedliskowej. Materiał nadający się do ewaluacji jest w zależności od poszczególnych gatunków bardzo zróżnicowany. O ile w przypadku pewnych gatunków nietoperzy, np. gacka brunatnego (plecotus auritus), gacka szarego (plecotus austriacus), nocka dużego (myotis myotis), borowca wielkiego (nyctalus noctula) i karlika większego (pipistrellus nathusii) dysponujemy bardzo dużą ilością wyników badań specyficznych dla obszaru Brandenburgii, o tyle inne gatunki, w tym mroczek pozłocisty (eptesicus nilssonii), nocek łydkowłosy (myotis dasycneme) i nocek Bechsteina (myotis bechsteinii) czy też karlik drobny (pipistrellus pygmaeus) odróżniany pod względem morfologicznym dopiero od kilku lat od nocka malutkiego (pipistrellus pipistrellus), zbadano jak dotąd tylko w niedostatecznym stopniu. Ilustracja 1-4 Ilustracja Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA

17 Gacek brunatny Gacek szary (zdjęcia: J. Teubner) Ilustracja 1-4 Rozmieszczenie gacka brunatnego (po lewej) i gacka szarego (po prawej) na terenie Brandenburgii w kwaterze zimowej Elbe Elbe Havel Land Berlin Oder Havel Land Berlin Oder Występowanie Vorkommen im w kwadratach mapy Messtischblattquadranten topograficznej (1:25.000) Granica Landesgrenze kraju związkowego Występowanie w Vorkommen kwadratach im mapy topograficznej Messtischblattquadranten (1:25.000) Granica Landesgrenze kraju związkowego Okres Erfassungszeitraum: prowadzenia ewidencji: Lata Okres Erfassungszeitraum: prowadzenia ewidencji: Lata Ilustracja 1-5 Rozmieszczenie gacka brunatnego (po lewej) i gacka szarego (po prawej) na terenie Brandenburgii w koloniach rozrodczych Elbe Elbe Havel Land Berlin Oder Havel Land Berlin Oder Występowanie Vorkommen im w kwadratach Messtischblattquadranten mapy topograficznej (1:25.000) Granica Landesgrenze kraju związkowego Występowanie Vorkommen im w kwadratach Messtischblattquadranten mapy topograficznej (1:25.000) Granica Landesgrenze kraju związkowego Okres Erfassungszeitraum: prowadzenia ewidencji: Lata Okres Erfassungszeitraum: prowadzenia ewidencji: Lata Dalsze informacje: Stacja Ochrony Przyrody w Zippelsförde Czasopismo specjalistyczne Natur und Landschaftspflege Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA 21

18 1.2.7 Program ochrony płazów ziemnowodnych w 2009 roku Brandenburski program ochrony płazów ziemnowodnych w 2009 roku poświęcony jest zwłaszcza kumakowi nizinnemu i rzekotce drzewnej. Kumak nizinny, rzekotka drzewna i traszka grzebieniasta reprezentują niejako populacje płazów ziemnowodnych kurczących się w Niemczech od lat. I tak: ok. 32 proc. znanych obecnie na świecie gatunków płazów ziemnowodnych (n=5743) jest zagrożonych pod względem populacji, 43 proc. wykazuje wyraźne spadek populacji 34 gatunki wymarły z pewnością, a ok. 295 innych gatunków wymarło prawdopodobnie (IUCN 2006). W przypadku obrzeży Berlina i całej Brandenburgii zarysowują się na podstawie aktualnego kartowania spadki populacji na dużych połaciach terenu. Dotyczy to zwłaszcza populacji w obszarze Havelland, na pojezierzu Granseeplatte, w południowo-wschodniej części Barnimplatte, w rejonie Fürstenwalde oraz w Dolnych Łużycach. Kumak nizinny (zdjęcie: Krajowy Urząd ds. Środowiska, archiwum) Ilustracja 1-6 Rozmieszczenie kumaka nizinnego na terenie Brandenburgii i Berlina od 1990 roku Ilustracja 1-7 Dahme- wald Miejsca, w których znaleziono kumaka nizinnego na terenie Dolnych Łużyc od 1990 roku - Elbe Malxe Peitzer Teiche Cottbus Havel Land Berlin Oder Oberspreewald Lausitz Sedlitzer See Talsperre Spremberg Występowanie Vorkommen im w kwadracie Messtischblattquadranten mapy topograficznej Granica Landesgrenze kraju związkowego Erfassungszeitraum: Okres prowadzenia seit ewidencji: 1990 od 1990 roku Schwarze Elster Senftenberger See Mapa topograficzna Meßtischblatt (1:25.000) Granica Landesgrenze kraju związkowego Miejsca Fundorte Granica Kreisgrenze powiatu znalezienia Okres Erfassungszeitraum: prowadzenia ewidencji: seit 1990 od 1990 roku Ilustracja 1-8 Wzrost wskaźnika rozrodczości dzięki zarządzaniu młodymi ptakami (JVM) (w proc.) na terenie Brandenburgii Wody płynące Rowy Jeziora Sadzawki, starorzecza Otwarte małe zbiorniki wodne Stawy Rowy piaskowe i żwirowe Kopalnie torfu Bagniste zbiorniki wodne Dalsze informacje: Stacja Ochrony Przyrody w Rhinluch 22 Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA

19 1.2.8 Realizacja ochrony gatunków konwencja CITES CITES Convention on International Trade in Endangered Species of wild Fauna and Flora Prawne ramy wyznaczają bezpośrednio obowiązujące przepisy UE dotyczące ochrony gatunków oraz Federalna Ustawa o Ochronie Przyrody wraz z Federalnym Rozporządzeniem o Ochronie Gatunków. W przypadku licznych gatunków kręgowców obowiązuje obowiązek zgłoszenia. Handel licznymi gatunkami objętymi ścisłą ochroną podlega zgodnie z unijnym prawem obowiązkowi uzyskania zezwolenia na wprowadzanie danego gatunku na rynek. W przypadku posiadania i handlu chronionymi gatunkami należy przestrzegać obowiązku oznaczania i dokumentowania. Rejestracja W ewidencji populacji zwierząt Krajowego Urzędu ds. Środowiska zarejestrowanych jest 6853 właścicieli i hodowców chronionych gatunków zwierząt (stan z roku). Od początku lat 90. ubiegłego wieku liczba zgłoszeń dotyczących nowego chowu zwierząt oraz hodowców stale rosła. W 2008 roku odnotowano po raz pierwszy 2919 zgłoszeń. Z jednej strony wskazuje to na zwiększenie zainteresowania chowem i hodowlą zwierząt, a z drugiej na większe przestrzeganie obowiązku zgłoszenia w wyniku kontroli i pracy oświatowej Krajowego Urzędu ds. Środowiska. Urząd musi nadzorować nie tylko prywatnych hodowców i właścicieli chronionych gatunków zwierząt w Brandenburgii, ale również 155 sklepów zoologicznych, 54 ogrody zoologiczne i zwierzyńce, 43 hodowle ptaków drapieżników oraz 22 pracownie preparacji zwierząt, muzea i placówki opieki nad zwierzętami, zakłady cyrkowe i handlarzy orchideami. Do tego dochodzą antykwariusze, osoby handlujące skórami gadów, importerzy kawioru, internetowe firmy handlowe, w tym ebay Deutschland, których handel elementami i wyrobami pochodzącymi z chronionych gatunków podlega tak samo przepisom o ochronie gatunków jak handel chronionymi gatunkami drewna (takimi jak ramin) czy też produktami, którymi handluje się pod przykrywką tradycyjnej medycyny chińskiej (np. proszkiem z kości tygrysa czy też winem z węża (snakewine)). Dochodzenia w sprawie nielegalnego zabijania dziko żyjących zwierząt W latach odnotowano na terenie kraju związkowego Brandenburgii ok. 400 przypadków nielegalnego prześladowania lub zabijania dziko żyjących ptaków objętych ochroną. W 2008 roku dochodzenia dotyczyły też nielegalnego zabijania drapieżników. W przypadku wszelkich postępowań wnioskowych, obowiązków dokumentacyjnych, zaświadczeń, zgłoszeń i oznaczeń gatunków istotnych z punktu widzenia konwencji CITES należy zwracać się do Krajowego Urzędu ds. Środowiska. Jest on urzędem sprawującym kontrolę, udzielającym zezwoleń i ścigającym przestępstwa w zakresie handlu żywymi i martwymi okazami chronionych gatunków zwierząt i roślin oraz wykonanymi z nich wyrobami. Gatunki małpiatek takich jak maki trafiają niestety coraz częściej do handlu W Brandenburgii chowa się również pantery śnieżne (zdjęcia: Krajowy Urząd ds. Środowiska, archiwum) Tabela 1-5 Podstawowe dane dotyczące kontroli handlu chronionymi gatunkami w Brandenburgii Lata Z tego w 2008 roku Wystawienie unijnych zaświadczeń o użytku handlowym Wystawienie zaświadczeń o zgłoszeniu Udzielenie innych zezwoleń, np. dotyczących wyjątku w ok zakresie oznakowania, umowy o przekazaniu, zaświadczenia o wykorzystaniu Przeprowadzenie kontroli właścicieli i handlarzy, wraz z przeszukiwaniami Stwierdzenie wykroczeń Zainicjowanie postępowań karnych, towarzyszenie/ 60 8 asystowanie w postępowaniach Konfiskata żywych zwierząt papug, gatunków zięb, gadów (ponadto skóry preparatów 130 węży, torebki ze skóry krokodyla, preparaty ptaków i ssaków, korale, koniki morskie, wino z lęgów ptaków 9000 węża, drobne elementy z kości słoniowej) korali madreporowych 50 kg Dalsze informacje: Realizacja ochrony gatunków zgodnie z konwencją CITES Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA 23

20 1.2.9 Zarządzanie kormoranami Ilustracja 1-9 Wylęg i liczba kolonii kormoranów na terenie Brandenburgii w latach Pary lęgowe (n) Kolonie (n) W 2008 roku swoje jaja wysiadywało w Brandenburgii 2596 par kormoranów w 11 koloniach 14 par mniej niż rok wcześniej. Liczba młodych między wykluciem się a wylotem młodych zmalała w koloniach średnio o 0,89 młodych na lęg (41 proc.) z 2,15 (n=674) do 1,26 (n=927) młodych na parę lęgową. W trzech koloniach nie odnotowano pomyślnych lęgów, w innych podkoloniach doszło do poważnych strat spowodowanych przez szopa pracza. Dziś nie można jeszcze stwierdzić, czy utrzymująca się stagnacja wylęgu, którą można całkiem dobrze zaobserwować od 2001 roku, jest oznaką nasycenia populacji z powodu ograniczonych zasobów naturalnych czy też skutkiem zmniejszonej reprodukcji w wyniku konkretnych zakłóceń, wzrostu predacji bądź też znacznie większej liczby odstrzałów. Stagnację populacji odnotowuje się od 2004 roku również na terenie całych Niemiec. Kormoran (zdjęcie: St. Fahl) Kolonie nad jeziorem Wochowsee, Storkow w powiecie Oder- (zdjęcie: L. Dettmann) 24 Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA

21 Zarządzanie wilkiem Mapa 1-9 Wolfsnachweise Udokumentowane in Brandenburg występowanie nach 1990 wilka na terenie Brandenburgii po 1990 roku Mecklenburg-Vorpommern Uckermark Niedersachsen Prignitz Elbe 1991 Ostprignitz- Ruppin Oberhavel 1994 Uckersee 1991 Werbellinsee Barnim P O L E N odstrzelone geschossen przejechane überfahren złapane gefangen Quelle: LUA, 2009 Sachsen- Anhalt Havel Terytorialne Territoriale występowanie Wolfsvorkommen wilka win Brandenburgii i und w graniczących angrenzenden z nią krajach Bundesländern związkowych (2009) (2009 rok) Las Wald Havelland Brandenburg an der Havel Potsdam- Mittelmark Potsdam Land Berlin Märkisch-Oderland Oder Schwielowsee Scharmützelsee Oder- Frankfurt (Oder) 2000 Teltow- Dahme- Schwielochsee Fläming wald Ober- Cottbus spree- wald Elbe-Elster Lausitz Sachsen W ostatnich latach na terenie Brandenburgii pojawił się znowu wilk, który został wytępiony tu w połowie XIX wieku. Od 2009 roku na południu kraju występuje też pierwsza wataha z młodymi. Wilk narażony jest na liczne niebezpieczeństwa czy to ze strony ruchu drogowego czy też nielegalnego polowania. Jako zwierzę podlegające ustawie o ochronie przyrody nie wolno na niego polować. Pojedyncze napady wilków na owce pokazują, że proces ponownego zasiedlania na terenie kraju związkowego nie odbywa się bezkonfliktowo. Właściciele zwierząt użytkowych muszą podejmować specjalne działania służące ochronie swoich zwierząt przed atakami ze strony wilków. W celu uzyskania akceptacji ludności dla idei kohabitacji człowieka z wilkiem władze Brandenburgii zainicjowały program oświatowo-zarządzający. Obejmuje on regulacje dotyczące odszkodowania oraz środki pomocowe na zabezpieczenie pastwisk przed wilkami oraz zorganizowanie psów chroniących stada zwierząt. Tworzony jest też system doradztwa, oświaty i przyjmowania zgłoszeń w sprawie odszkodowania. Wilk (zdjęcie: V. Bologov) Stan środowiska w Brandenburgii w 2008/09 roku PRZYRODA 25