Nr Informacja. Oficjalne aktywa rezerwowe i rezerwa na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ STUDIÓW BUDŻETOWYCH Oficjalne aktywa rezerwowe i rezerwa na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych Grudzień 2005 Zofia Szpringer Informacja Nr 1176 Niniejsza publikacja przedstawia podstawy prawne oraz ważniejsze informacje o charakterze metodycznym i liczbowym dotyczące oficjalnych aktywów rezerwowych (utożsamianych z rezerwami walutowymi) i rezerwy na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych (znaną wcześniej jako tzw. rezerwa rewaluacyjna, a od 2004 r. jako rachunek rewaluacyjny). Ponadto prezentuje ona niektóre problemy związane z określeniem optymalnej wielkości ww. kategorii, w tym zwłaszcza w kontekście wejścia Polski do strefy euro.

2 BSiE 1 Pojęcie oficjalnych aktywów rezerwowych (utożsamianych z rezerwami walutowymi 1 ) i rezerwy na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych (znanej wcześniej jako tzw. rezerwa rewaluacyjna, a od 2004 r. jako rachunek rewaluacyjny) nie było jeszcze kilka lat temu w sposób przejrzysty prezentowane przez Narodowy Bank Polski. Dotyczyło to zarówno mechanizmu powstawania, jak i zmniejszania (rozwiązywania) tych rezerw. Nie sprzyjały temu m.in.: zmiany metodyczne wynikające z obowiązującej wówczas regulacji art. 67 ustawy o Narodowym Banku Polskim stanowiącej, iż zasady rachunkowości NBP muszą być zgodne z Międzynarodowymi Standardami Rachunkowości (a wiadomo było, że standardy te bywały różne i zmieniały się w czasie), fakt, iż sposób rozwiązywania rezerwy rewaluacyjnej przyjęty został w niepublikowanej i niedostępnej uchwale 11/1999 Rady Polityki Pieniężnej. Powodowało to, iż pojawiały się różne, nie zawsze obiektywne, interpretacje problemów związanych z tymi rezerwami. 2 Obecnie sytuacja jest o tyle lepsza, że NBP problematykę tę dość szeroko prezentuje w różnych swoich publikacjach dostępnych na stronach internetowych banku. 3 1 Rezerwy walutowe określane są też mianem rezerw dewizowych, stąd dalej stosujemy te pojęcia zamiennie. Zob. informacja Skąd się biorą rezerwy dewizowe?, Portal NBP, 2 Szerzej na ten temat pisano w Informacji BSE nr 968 z 2003 r. pt. Rezerwy dewizowe i rewaluacyjne NBP wybrane zagadnienia. 3 Zob. np. Opinia Rady Polityki Pieniężnej do Programu naprawy finansów Rzeczypospolitej z 2003 r. objaśniająca pojęcie rezerw rewaluacyjnych umieszczona pod adresem: Dostępna jest statystyka prezentująca stan oficjalnych aktywów rezerwowych (w PLN, w EUR i USD w kolejnych latach) oraz ich zmiany. Zob. Informacje dot. tej kategorii znaleźć można w statystyce bilansu płatniczego i międzynarodowej pozycji inwestycyjnej, a także w sprawozdaniu z działalności NBP(to ostatnie zob. tez pod adresem: W sprawozdaniu jest m.in. prezentowany bilans NBP, w którym to bilansie po stronie aktywów są pozycje składające się na oficjalne aktywa rezerwowe (rezerwy dewizowe), których kwota jest dużo wyższa niż rezerwy na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych wykazywanej w pasywach bilansu (w 2003 r. jako rezerwy, a od 2004 r. jako różnice z wyceny). W tym miejscu należy zwrócić uwagę na fakt, że w związku ze zmianami prawnymi i metodycznymi obowiązującymi od początku 2004 r. w sprawozdaniu dość szeroko zmiany te skomentowano (zob. s ).

3 2 BSiE Ponadto, na skutek zmiany w 2003 r. brzmienia art. 67 ustawy o NBP postanowiono, iż zasady rachunkowości NBP powinny odpowiadać standardom stosowanym w Europejskim Systemie Banków Centralnych (ESBC). 4 Dla polskiego banku centralnego, jako członka ESBC (od 1 maja 2004 r.), istotne znaczenie mają regulacje Europejskiego Banku Centralnego 5, w tym wytyczne dotyczące podstaw prawnych dla rachunkowości i sporządzania raportów finansowych w Europejskim Systemie Banków Centralnych 6. Warto zauważyć, iż Rada Polityki Pieniężnej wydała w dniu 16 grudnia 2003 r. dwie uchwały z zakresu rachunkowości 7 : uchwałę nr 16/2003 w sprawie zasad rachunkowości, układu aktywów i pasywów bilansu oraz rachunku zysku i strat Narodowego Banku Polskiego (z późn. zmianami) 8 oraz uchwałę nr 17/2003 w sprawie zasad tworzenia i rozwiązywania rezerwy na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych w Narodowym Banku Polskim. Uchwały te wydano na podstawie art. 12 ust. 4, art. 65 ust. 5 i art. 68 ust. 2 ustawy o NBP. 9 Zgodnie z ww. regulacjami NBP ma stosować zasady rachunkowości w sposób zapewniający rzetelne i jasne przedstawienie sytuacji majątkowej i finansowej oraz wyniku finansowego, zgodnie z istotą i ekonomicznym znaczeniem zdarzeń gospodarczych. Jednocześnie RPP postanowiła, iż zagadnienia nie uregulowane w uchwale 16/2003 należy rozwiązywać z uwzględnieniem obowiązujących na dzień sporządzenia sprawozdania finansowego wytycznych Europejskiego Banku Centralnego, raportów i decyzji Komitetu ds. Rachunkowości i Przychodu Pieniężnego (Accounting Monetary Income Committee AMICO), prac przygotowawczych do wytycznych EBC oraz międzynarodowych standardów rachunkowości, mając na celu osiągnięcie rzetelności i prawidłowości sprawozdania finansowego Art. 67 zmieniony został przez art. 14 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o Banku Gospodarstwa Krajowego (Dz. U. z 2003 r. nr 65 poz.594) z dniem 1 stycznia 2004 r. 5 Są one także publikowane mimo, iż nie zawsze jest to obowiązkowe. EBC ma prawo do działalności prawotwórczej, opiniodawczej i doradczej w kwestiach należących do kompetencji ESBC, a także do uzyskiwania danych statystycznych niezbędnych w jego pracy. EBC uczestniczy w posiedzeniach międzynarodowych instytucji i gremiów walutowych. 6 Zob. np. Guideline of the European Central Bank of 5 December 2002 on the legal framework for accounting and financial reporting in the European System of Central Banks (ECB/2002/10) (2003/131/EC), a także Decision of the European Central Bank of 5 December 2002 on the annual accounts of the European Central Bank (ECB/2002/11)(2003/132/EC). OJ. L , czy wytyczne EBC z dnia 16 lipca 2004 r. w sprawie wymogów sprawozdawczości statystycznej Europejskiego Banku Centralnego w zakresie bilansu płatniczego, międzynarodowej pozycji inwestycyjnej oraz płynnych aktywów i pasywów w walutach obcych, (EBC/2004/15) (2004/808/WE), OJ.L 354/34, Opublikowane w Dz. Urz. NBP z dnia 18 grudnia 2003 r. nr 22, poz. 38 i Zob. uchwała nr 12/2004 Rady Polityki Pieniężnej z dnia 26 października 2004 r. zmieniająca uchwałę w sprawie zasad rachunkowości, układu aktywów i pasywów bilansu oraz rachunku zysków i strat Narodowego Banku Polskiego, Dz. Urz. NBP z dnia 29 października 2004 r. nr 17 poz Art. 12 ust. 4 i 68 ust. 2 ustawy o NBP zostały zmienione przez art. 1 pkt. 5 lit b oraz art. 1 pkt 23 ustawy z dnia 18 grudnia 2003 r. o zmianie ustawy o Narodowym Banku Polskim oraz o zmianie innych ustaw (Dz. U. z 2003 r. nr 228 poz. 2260). Obecnie podstawą do zmian uchwały w sprawie zasad rachunkowości, układu aktywów i pasywów bilansu... jest art. 68 ust. 3 ustawy o NBP, który stanowi, iż: Zasady rachunkowości NBP, wzór bilansu, rachunku zysków i strat oraz zawartość informacji dodatkowej określa Rada. Natomiast art. 65 ustawy o NBP będący podstawą prawną do wydania uchwały w sprawie zasad tworzenia i rozwiązywania rezerwy na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych w NBP stanowi iż : NBP tworzy rezerwę na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych. Zasady tworzenia i rozwiązywania tej rezerwy określa Rada. 10 Zob. Rozdział 2 uchwały, w którym prezentowane są podstawowe zasady rachunkowości.

4 BSiE 3 I. Oficjalne aktywa rezerwowe Zgodnie z definicją MFW i EBC, za rezerwy walutowe uważa się oficjalne aktywa rezerwowe, które tworzą płynne aktywa dewizowe pozostające w dyspozycji władzy monetarnej. Są to: złoto monetarne, SDR-y (rachunek bieżący NBP w MFW) 11, pozycja rezerwowa w MFW oraz aktywa walutowe obejmujące gotówkę, lokaty bankowe, rządowe papiery wartościowe, weksle i obligacje, instrumenty rynku pieniężnego, pochodne instrumenty finansowe, udziałowe papiery wartościowe i inne należności 12. Kategoria oficjalnych aktywów rezerwowych netto zastępuje prezentowaną wcześniej kategorię rezerwy oficjalne brutto, która różniła się ujęciem operacji repo. Rezerwy oficjalne brutto zawierały w swojej definicji wartość netto transakcji repo (różnica między aktywnymi i pasywnymi transakcjami repo). Kategoria oficjalnych aktywów rezerwowych wprowadzona od 31 maja 2000 r. uwzględnia tylko aktywne operacje repo, co oznacza, iż jest zgodna z definicją MFW. 13 Polska, zgodnie z zaleceniami MFW dla krajów uczestniczących w programie Special Data Dissemination Standard (SDDS), prezentuje zestawienie płynnych aktywów i pasywów w walutach obcych wg zasad określonych w Data Template on International Reserves and Foreign Currency Liquidity Operational Guidelines 14. Zestawienie to składa się z czterech tabel, zawierających określone pozycje aktywów i pasywów NBP i Rządu RP. Tabela I Oficjalne aktywa rezerwowe i pozostałe aktywa w walutach obcych, tabela II Przewidywane krótkoterminowe obciążenia aktywów i pasywów (wartość nominalna) z tytułu należności i zobowiązań, tabela III Warunkowe krótkoterminowe obciążenia netto aktywów walutowych (wartość nominalna), tabela IV Informacje dodatkowe dotyczące należności i zobowiązań. Poniżej przedstawiam uwagi metodyczne dot. tabeli I, jako że dotyczą one oficjalnych aktywów rezerwowych. Tabela 1. Uwagi metodyczne do tabeli I Oficjalne aktywa rezerwowe... "Oficjalne aktywa rezerwowe i pozostałe aktywa w walutach obcych". Tabela ta obejmuje stany następujących pozycji: A. "Oficjalne aktywa rezerwowe" B. "Pozostałe aktywa w walutach obcych". Ad A. Oficjalne aktywa rezerwowe składają się z płynnych aktywów zagranicznych, będących w posiadaniu i w pełni kontrolowanych przez Narodowy Bank Polski (NBP). Stanowią one zabezpieczenie potencjalnych operacji bilansu płatniczego oraz mogą być wykorzystywane do interwencji na polskim rynku walutowym. Oficjalne aktywa rezerwowe są zestawieniem stanów aktywów na określony moment, ujmowanym według wartości rynkowej lub zbliżonej do rynkowej, obejmującym faktycznie istniejące aktywa w walutach wymienialnych. Do oficjalnych aktywów rezerwowych należą takie instrumenty finansowe jak: 1. aktywa w walutach wymienialnych (papiery wartościowe, pieniądze zagraniczne w kasach NBP, lokaty w bankach za granicą), 2. pozycja rezerwowa w MFW, 3. SDR-y (rachunek bieżący NBP w MFW), 4. złoto monetarne, 5. inne aktywa rezerwowe. Ad B. "Pozostałe aktywa w walutach obcych" podobnie jak oficjalne aktywa rezerwowe zawierają wyłącznie płynne należności w walutach wymienialnych Rządu RP (z wyłączeniem funduszów ubezpieczeń społecznych) oraz nie włączone do oficjalnych aktywów rezerwowych aktywa Narodowego Banku Polskiego. 11 SDR specjalne prawa ciągnienia. 12 Inne należności zawierają stan należności z tytułu aktywnych transakcji repo (zakup papierów wartościowych z otrzymanym przyrzeczeniem odkupu). Transakcje repo to operacje finansowe, znane przede wszystkim jako operacje rynku otwartego banków centralnych. 13 Zob Zob.

5 4 BSiE Jak wcześniej wspomniano, rezerwy dewizowe utożsamiane są z oficjalnymi aktywami rezerwowymi, dlatego też dalej będziemy stosować te pojęcia zamiennie mimo świadomości, że nie zawsze muszą one oznaczać dokładnie to samo. Jak wynika bowiem z informacji prezentowanych w Sprawozdaniu z działalności NBP w 2004 r. w porównaniu z oficjalnymi aktywami rezerwowymi rezerwy dewizowe, stanowią agregację nieco mniejszą, w którą włączone są takie pozycje, jak: papiery wartościowe, lokaty w bankach za granicą (z wyłączeniem środków walutowych Ministerstwa Finansów) oraz złoto inwestowane na rynku międzynarodowym. W 2004 r. rezerwy dewizowe w ujęciu dolarowym wzrosły o 3,0 mld USD, do 35,9 mld USD, a średnio w roku wyniosły 34,9 mld USD. Średni udział złota w rezerwach dewizowych wyniósł 3,8%. 15 Dla porównania oficjalne aktywa rezerwowe wynosiły 36,8 mld USD. Podstawę prawną dotyczącą tworzenia i wykazywania przez NBP tej kategorii są w szczególności przepisy art. 3 ust. 3 pkt 3 i pkt 7 ustawy o NBP z dnia 29 sierpnia 1997 r. zgodnie z którymi do zadań NBP należy prowadzenie gospodarki rezerwami dewizowymi a także opracowywanie statystyki pieniężnej i bankowej, bilansu płatniczego oraz międzynarodowej pozycji inwestycyjnej oraz art. 52 tej ustawy zgodnie z którym NBP realizuje funkcje centralnej bankowej instytucji dewizowej poprzez gromadzenie rezerw dewizowych, zarządzanie rezerwami dewizowymi oraz podejmowanie czynności bankowych i innych mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa obrotu dewizowego i płynności płatniczej kraju. 16 Należy jednak zaznaczyć, że w momencie wejścia Polski do strefy euro uprawnienie do przechowywania i zarządzania oficjalnymi aktywami rezerwowymi (rezerwami walutowymi) przysługiwać będzie Europejskiemu Bankowi Centralnemu (EBC) 17. Oznaczać to będzie konieczność zmiany istniejących przepisów ustawy o NBP oraz obowiązek przekazania EBC zagranicznych aktywów rezerwowych w wysokości proporcjonalnej do udziału w kapitale subskrybowanym EBC Zob. Sprawozdanie z działalności NBP w 2004 r., s Natomiast o uprawnieniach NBP w zakresie polityki kursu walutowego stanowią przepisy art. 3 ust. 2 pkt 3 i art. 17 ust. 4 pkt 2 oraz art. 24 ustawy o NBP. 17 Tak jak to miało miejsce w stosunku do państw które weszły do strefy euro. Zob. np. Wytyczne EBC z dnia 3 lutego 2000 r. w sprawie zarządzania rezerwami dewizowymi Europejskiego Banku Centralnego przez krajowe banki centralne i dokumentację prawną dla operacji obejmujących rezerwy dewizowe Europejskiego Banku Centralnego (EBC/2000/1) (2000/516/WE) OJ.L 207/24 z Szerzej zob. Raport o konwergencji 2004, Europejski Bank Centralny, s. 42 i n. oraz Zob. Europejski System Banków Centralnych, NBP Warszawa listopad 2004 r., s. 7 i nast. Kapitał EBC wynosi ,2 tys. EUR i pochodzi z wpłat narodowych banków centralnych ESBC. Udziały w części kapitału EBC poszczególnych państw zostały określone na podstawie tzw. klucza subskrypcji i są aktualizowane co 5 lat. Banki centralne państw członkowskich objętych derogacją (są to oprócz Szwecji, wszystkie państwa przyjęte do UE 1 maja 2004 r., w tym Polska. Natomiast Wielka Brytania i Dania są krajami z klauzulą opt-out, co zgodnie z przepisami Traktatu z Maastricht oznacza, że samodzielnie zadecydują czy przystąpią do strefy euro) nie wpłacają całości kwoty, która przypada im do zapłaty, a jedynie 7% przypisanej im części, jako wkład w koszty operacyjne EBC. Pozostałe 93% wpłacają w momencie przystąpienia do strefy euro. Do utworzenia klucza subskrypcji wzięto pod uwagę udział danego państwa w ogólnej liczbie ludności UE oraz jego udział w łącznym PKB UE. Klucz subskrypcji jest niezmiernie istotny dla całej sfery związanej z finansami ESBC, bowiem zgodnie z nim określa się oprócz części udziału NBC w kapitale EBC także wkład w rezerwy walutowe EBC oraz udziały NBC w zyskach EBC. O tym jak jakie są to kwoty i jak wyglądają w praktyce rozliczenia państw z EBC zob. np. Decision of The European Central Bank of 18 December 2003 laying down the terms and conditions for transfers of the European Central Bank`s capital shares between the national central banks and adjustment of the paid up capital (ECB/2003/20) OJ L 9 z 15.I.2004, oraz Decision of The European Central Bank of 18 December 2003 laying down the measures necessary for the contribution to the European Central Bank`s reserves and provisions for adjusting the national central bank`s claims equivalent to the transferred foreign reserve assets (ECB/2003/21) OJ L 9 15.I.2004, a także Wytyczne EBC z 11 marca 2005 r. zmieniające wytyczne EBC/2000/1 w sprawie zarządzania

6 BSiE 5 Zarządzanie rezerwami jest jednym z najważniejszych zadań NBP. Podstawowymi zasadami, którymi kieruje się on realizując to zadanie jest zapewnienie wysokiego stopnia bezpieczeństwa inwestowanych środków i utrzymanie odpowiedniego stopnia ich płynności. W ramach tych ograniczeń NBP dąży do uzyskania maksymalnych dochodów z inwestycji, co zależy od przyjętego poziomu ryzyka inwestycyjnego i uwarunkowań rynkowych. W tym miejscu można wskazać, iż dochód NBP z działalności inwestycyjnej w 2001 r. wyniósł 1,4 mld USD, w 2002 r. 1,1 mld USD, w 2003 r. ok. 1 mld USD i w 2004 r. 1,1 mld USD. 19 Zapewnieniu wysokiego stopnia bezpieczeństwa rezerw dewizowych służą zasady, regulacje i procedury obowiązujące w NBP przy lokowaniu środków i zawieraniu transakcji. Polegają one na stosowaniu zasad ogólnych (np. wyłączeniu możliwości inwestowania w papiery wartościowe o najwyższym ryzyku rynkowym) oraz maksymalnym ograniczaniu ryzyka kredytowego, ryzyka płynności, ryzyka kursu walutowego i ryzyka operacyjnego. Najważniejsze decyzje związane z zarządzaniem rezerwami dewizowymi podejmuje Zarząd NBP. Dotyczą one określenia: struktury walutowej rezerw, stosowanych instrumentów finansowych, limitów kredytowych, struktury inwestycyjnej portfela porównawczego, zasad liczenia dochodowości rezerw oraz dopuszczalnego poziomu ryzyka stopy procentowej, które zależy od terminu zapadalności (modified duration). Celem utrzymywania oficjalnych aktywów rezerwowych jest zapewnienie niezakłóconego funkcjonowania wymienialności waluty krajowej i stabilności kursu złotego. Dzięki odpowiedniemu poziomowi oficjalnych aktywów rezerwowych może zostać zachowane bezpieczeństwo dewizowe Polski, rozumiane jako zagwarantowanie dostępu każdego podmiotu krajowego do zagranicznych środków pieniężnych potrzebnych do rozliczenia wszelkich transakcji z zagranicą. Oficjalne aktywa rezerwowe mogą być wykorzystane do bezpośredniego finansowania nierównowagi bilansu płatniczego lub do prowadzenia innych działań władzy monetarnej (NBP) w celu zachowania równowagi bilansu płatniczego. Źródłem powstawania i narastania rezerw dewizowych NBP są: nadwyżki banków komercyjnych sprzedających waluty obce dla NBP oraz transakcje interwencyjne ukierunkowane na utrzymanie pożądanego poziomu kursu złotego. Banki komercyjne sprzedawały waluty obce za złote i dokonywały zakupu walut obcych za złote. Zaprzestanie dokonywania tego typu transakcji nastąpiło w czerwcu 1999 r. i związane było z całkowitym upłynnieniem złotego, zmieniające się relacje kursów walut wchodzących w skład rezerw, dochody z inwestowania rezerw salda przepływów w rezerwach (w tym obsługa zadłużenia zagranicznego budżetu państwa), zmiany cen posiadanych papierów wartościowych w rezerwach. aktywami rezerwy walutowej EBC przez krajowe banki centralne oraz w sprawie dokumentacji prawnej dla operacji dotyczących aktywów rezerwy walutowej EBC (EBC/2005/6) Dz.U. L 109 z Przykładowo niemiecki Bundesbank miał na dzień 31 grudnia 2003 r. subskrybowany kapitał w wys tys. EUR. Natomiast kapitał subskrybowany od 1 stycznia 2004 r. określono na kwotę tys. EUR, tj. o tys. EUR niższą. Jednocześnie roszczenia odnośnie do rezerw walutowych w dniu 31 grudnia 2003 r. wynosiły tys. EUR a należne od 1 stycznia 2004 r tys. EUR, tj. niższe o tys. EUR (kwota ta winna być przetransferowana z EBC do Bundesbanku). Polska miała na dzień 1 maja 2004 r. kapitał subskrybowany w wysokości ,7 tys. EUR wobec ,7 tys. EUR kapitału Niemiec. Polsce przypisano wagę 5,138% (Niemcom 21,1364%) kapitale EBC wynoszącym ,2 tys. EUR. Zob. Decyzja EBC z dnia 22 kwietnia 2004 r. dotycząca procentowych udziałów krajowych banków centralnych w kluczu subskrypcji kapitału Europejskiego Banku Centralnego (EBC/2004/5) (2004/502/WE), OJ.L.205/5 z dnia Zob. Sprawozdania z działalności Narodowego Banku Polskiego za wymienione lata

7 6 BSiE Poziom oficjalnych aktywów zagranicznych w latach 90. stopniowo się zwiększał, z uwagi na systematycznie występujące nadwyżki bilansu płatniczego Polski. Dewizy wchodzące w skład oficjalnych aktywów rezerwowych NBP zostały odkupione od polskiego sektora bankowego (w ramach tzw. fixingu transakcyjnego lub interwencji walutowych), czy budżetu państwa w zamian za złote, powiększając tym samym wielkość bazy monetarnej w kraju. Nadwyżki bilansu płatniczego były szczególnie wysokie w okresie wzmożonego napływu kapitału zagranicznego do Polski i relatywnie niskiego deficytu w obrotach bieżących z zagranicą oraz wynikały z utrzymywania systemu względnie sztywnego kursu walutowego. Największy przyrost polskich rezerw walutowych miał miejsce w połowie lat dziewięćdziesiątych. Do Polski napływało wówczas bardzo dużo obcych walut, w znacznej mierze dzięki nadwyżkom w handlu zagranicznym. Towarzyszył temu masowy napływ walut w formie gotówkowej z nadwyżek w handlu przygranicznym. Także spora część handlu bazarowego odbywała się przy użyciu dolarów i marek, które następnie wymieniane były na złotówki. Banki, które skupowały te waluty (także od eksporterów), zgodnie z obowiązującym wówczas prawem dewizowym, zobowiązane były do odsprzedania nadwyżek walutowych do NBP, gdyż to on gwarantował wówczas stały kurs wymiany. 20 W latach , na skutek transakcji odnotowanych w bilansie płatniczym, rezerwy walutowe zwiększyły się o ponad 21 mld USD. Stopniowe uelastycznianie reżimu kursowego, zakończone decyzją o upłynnieniu kursu złotego w kwietniu 2000 r. przyczyniło się do stabilizacji poziomu oficjalnych aktywów rezerwowych (zob. tabela 2. Bilans płatniczy RP na bazie płatności za lata ). Tabela 2. Bilans płatniczy RP na bazie płatności za lata (w mln PLN, USD i EUR) Wyszczególnienie */ Saldo bilansu w mln PLN Pozycje finansujące: w tym oficjalne aktywa rezerwowe w mln PLN* Saldo bilansu w mln USD Pozycje finansujące: w tym oficjalne aktywa rezerwowe w mln USD* Saldo bilansu w mln ECU/EUR Pozycje finansujące: w tym oficjalne aktywa rezerwowe w mln ECU/EUR * * znak (-) oznacza zwiększenie oficjalnych aktywów rezerwowych, znak (+) zmniejszenie. Źródło: Dane NBP. 21 W 2004 r. oficjalne aktywa rezerwowe w wyrażeniu dolarowym wyniosły 36,8 mld USD, natomiast w przeliczeniu na euro blisko 27, 0 mld EUR, co w porównaniu do 2003 r. oznacza odpowiednio wzrost o 2,6 mld USD oraz spadek o 0,1 mld EUR. Decydujący wpływ na przyrost rezerw w ujęciu dolarowym miało umocnienie kursów euro i funta szterlinga wo- 20 Zob. Rezerwa walutowa co to jest, artykuł na 21 Zob. też dane szczegółowe pod adresem:

8 BSiE 7 bec dolara amerykańskiego zob. tabela 3. przedstawiająca stan oficjalnych aktywów rezerwowych w latach oraz załączony wykres Generalnie na zmianę poziomu rezerw walutowych w czasie wpływają następujące czynniki: wynik bilansu płatniczego za dany rok (dodatni zwiększa rezerwy, ujemny je pomniejsza), różnice kursowe, zarówno zamiany kursu złotego do walut obcych, w których ulokowane są rezerwy, jak i wzajemne zmiany kursów walut obcych (np. euro do dolara), transakcje NBP dokonywane na rzecz Ministerstwa Finansów, głównie związane z obsługą zadłużenia zagranicznego, MF może zarówno kupować w banku centralnym waluty na spłatę długu zagranicznego (zmniejszenie rezerw), jak i odsprzedawać NBP waluty pochodzące z emisji rządowych obligacji za granicą lub też lokować te waluty na specjalnym koncie walutowym rządu w NBP (powiększone rezerwy), dochód uzyskany dzięki zarządzaniu rezerwami przez bank centralny. 23 Tabela 3. Stan oficjalnych aktywów rezerwowych w latach Stan oficjalnych aktywów rezerwowych Rok w mln USD w mln EUR w mln PLN 1993r r r r r r r r r r r r Źródło: dane NBP. Podobnie jak w przypadku innych banków centralnych na oficjalne aktywa rezerwowe zarządzane przez NBP składają się łatwo rozporządzalne i bezpieczne aktywa zagraniczne. Jak to już wskazano w końcu 2004 r. oficjalne aktywa rezerwowe w Polsce wynosiły 36,8 mld dolarów amerykańskich. W strukturze tych aktywów dominowały rezerwy w walutach wymienialnych (93,9%), pozostałą część stanowiły: złoto (3,9%), pozycja rezerwowa w MFW (1,9%) oraz inne aktywa rezerwowe (0,3%) (zob. załączona tabela 4. Międzynarodowa Pozycja Inwestycyjna w latach ). 22 Zob. też Sprawozdanie z działalności Narodowego Banku Polskiego za rok Zob. Rezerwa walutowa co to jest, artykuł na 24 Międzynarodowa pozycja inwestycyjna Polski jest zestawieniem, które informuje o stanie polskich należności zagranicznych oraz zobowiązań wobec zagranicy wyrażonych z uwzględnieniem podziału przedmiotowego (rodzaje instrumentów finansowych) jak i podmiotowego (sektory gospodarki narodowej). Zob. Międzynarodowa pozycja inwestycyjna netto Polski na koniec 2004 r. była ujemna i wyniosła 93,3 mld EUR. Oznacza to, że Polska w stosunku do zagranicy była dłużnikiem netto. Jest to typowa sytuacja krajów o otwartej gospodarce, w fazie szybkiego rozwoju, mających deficyt na rachunku bieżącym, które importują znaczne ilości kapitału z zagranicy. W stosunku do poprzedniego roku ujemna wartość międzynarodowej pozycji inwestycyjnej netto pogłębiła się o 19,1 mld EUR, tj. o 25,7%. Zadecydowały o tym niekorzystne różnice kursowe oraz napływ inwestycji bezpośrednich i portfelowych. Relacja międzynarodowej pozycji inwestycyjnej netto do PKB wyniosła -47,8%. W 2003 r. relacja ta wyniosła -40,0%.

9 8 BSiE II. Rezerwy dewizowe krajów członkowskich Unii Europejskiej (UE) 25 W odniesieniu do problemu, dotyczącego regulacji w zakresie kierunków lokowania rezerw dewizowych w Unii Europejskiej, należy stwierdzić, iż kraje członkowskie UE przechowują swoje rezerwy dewizowe w bankach zagranicznych. Ewidencja rezerw dewizowych w Europejskim Systemie Banków Centralnych, tworzonym przez Europejski Bank Centralny oraz banki narodowe krajów strefy euro, prowadzona jest zgodnie z wytycznymi 5. wydania Balance of Payments Manual wydanego przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW). Aktywa rezerwowe strefy euro stanowią: wysokopłynne, rynkowe i wiarygodne należności utrzymywane przez EBC (tzw. pooled reserves) i banki narodowe strefy euro (tzw. unpooled reserves) wobec nie-rezydentów obszaru strefy euro denominowane w walutach obcych (tj. w walutach innych niż euro) oraz złoto, SDR oraz pozycja rezerwowa w Międzynarodowym Funduszu Walutowym. Depozyty albo inne aktywa EBC lub banków narodowych strefy euro, które denominowane są w walutach obcych i utrzymywane w bankach-rezydentach strefy euro nie są traktowane jako rezerwy dewizowe, lecz jako inne inwestycje, inwestycje portfelowe lub derywaty finansowe. Poziom rezerw dewizowych (oficjalnych aktywów rezerwowych) krajów członkowskich UE jest zróżnicowany podobnie jak państw spoza UE. Przykładowo, jak wynika z ostatnich danych MFW dotyczących sierpnia, września i października 2005 r., 26 rezerwy te wg szacowanej wartości rynkowej wynosiły: w Austrii ,03 mln USD w Danii ,70 mln USD we Francji ,73 mln USD w Grecji 2 374,00 mln USD w Hiszpanii ,41 mln USD w Irlandii 2 509,31 mln USD w Niemczech ,87 mln USD w Niderlandach ,00 mln USD w Norwegii ,00 mln USD w Portugalii ,03 mln USD w Szwecji ,00 mln USD w W. Brytanii ,92 mln USD 27 we Włoszech ,95 mln USD w Polsce ,69 mln USD w Estonii 1 699,13 mln USD w Czechach ,34 mln USD na Słowacji ,70 mln USD na Słowenii 8 313,72 mln USD na Węgrzech ,23 mln USD w Szwajcarii ,00 mln USD w Australii ,77 mln USD w Japonii ,00 mln USD w St. Zjednoczonych ,00 mln USD 25 Zob. Odpowiedź ministra finansów M. Belki na interpelację nr 351 (IV kadencja) w sprawie celowości wykorzystania polskiej rezerwy dewizowej zdeponowanej za granicą. 26 Zob Dot. Central Government, natomiast rezerwy władzy monetarnej wynosiły ,77 mln USD.

10 BSiE 9 w Kanadzie ,00 mln USD w Argentynie ,94 mln USD w Urugwaju 2 543,30 mln USD w Chile ,86 mln USD w Izraelu ,00 mln USD w Turcji ,98 mln USD w Rosji ,89 mln USD w Chinach (Hong Hong) ,00 mln USD Należy także zwrócić uwagę na fakt, iż struktura oficjalnych aktywów rezerwowych jest zróżnicowana także w poszczególnych krajach, co prezentują dane zawarte w tabeli 5. Są bowiem kraje w których znaczący udział stanowią aktywa w walutach wymienialnych (np. Czechy, Japonia, Węgry, Polska, Argentyna, Rosja i W. Brytania), ale są również takie, gdzie dużą rolę odgrywa np. złoto monetarne (np. Francja, Portugalia i Niemcy). III. Optymalny poziom rezerw walutowych (wybrane problemy) 28 Określenie optymalnego poziomu rezerw walutowych nie jest łatwe. W literaturze za optymalny poziom rezerw walutowych uznaje się taki, który zapewnia realizację celów, dla których utrzymywane są rezerwy, przy spełnieniu określonych warunków dotyczących kosztu utrzymywania rezerw, bezpieczeństwa i płynności oraz stabilności finansowej kraju. Poziom ten, z uwagi na rozwój międzynarodowych rynków finansowych, może być weryfikowany o zmienną jaką jest możliwość zaciągania kredytów, co uzależnione jest od wiarygodności kredytowej kraju. 29 Najczęściej wymienianymi motywami skłaniającymi do utrzymywania rezerw są: zagwarantowanie płynności w przypadku powstawania deficytu bilansu płatniczego (na skutek wahań sezonowych lub cyklicznych, klęsk żywiołowych, nieurodzajów w rolnictwie, zjawisk o charakterze strukturalnym, np. zmiany w popycie zagranicznym i niedostosowanie do nich gospodarki kraju), zagwarantowanie płynności w sytuacjach kryzysowych, w tym także w przypadku wojen, utrzymanie lub zwiększenie zaufania do zewnętrznej pozycji finansowej kraju, zapobiegające gwałtownym odpływom kapitału, podniesienie prestiżu kraju. Najważniejszymi czynnikami określającymi zapotrzebowanie kraju na rezerwy dewizowe są: sezonowe wahania w handlu zagranicznym, zmienność handlu zagranicznego w warunkach nadzwyczajnych, zmienność cen handlu zagranicznego i popytu zewnętrznego na eksport z danego kraju, stopień uzależnienia gospodarki danego kraju od importu, zapasy towarów eksportowanych i importowanych, potencjalny spadek rezerw na skutek odpływu kapitału krótkoterminowego, możliwość uzyskania pożyczek długoterminowych, darowizn zagranicznych dla utrzymania pożądanego poziomu rezerw, możliwość zastosowania środków prawnych lub psychologicznych utrudniających niepożądane z punktu widzenia władz monetarnych wykorzystanie rezerw. 28 Zob. szerzej D. Wyżnikiewicz, Problemy określenia optymalnego poziomu rezerw walutowych, Bank i Kredyt styczeń luty 2001, s Uznaje się np., że w krajach o wysokiej wiarygodności kredytowej i wysoko rozwiniętym rynku finansowym poziom rezerw może spaść nawet do poziomu zerowego bez groźby powstania zakłóceń w gospodarce.

11 10 BSiE Głównym celem utrzymywania rezerw dewizowych jest możliwość zwiększenia podaży walut w sytuacji wystąpienia nierównowagi na rynku walutowym. Rezerwy spełniają także ważną rolę czynnika współtworzącego zaufanie do pozycji finansowej kraju. Zaufanie to zapobiega bowiem gwałtownym odpływom kapitału w sytuacjach obniżenia skłonności do inwestowania w walucie krajowej. Poziom rezerw dewizowych jest tu składową oceny ryzyka danego kraju. Rezerwy dewizowe, zapewniając wypłacalność, zmniejszają ryzyko kraju, co powoduje obniżenie premii za ryzyko inwestowania w aktywa krajowe oraz przyczyniają się do uzyskania korzystnego ratingu. Obniża to koszty zadłużenia zagranicznego kraju. 30 MFW rozróżnił ponadto 4 poziomy rezerw dewizowych, przy czym najniższy umożliwia obsługę zadłużenia zagranicznego i niezbędne wydatki na import w niekorzystnych latach bez konieczności wprowadzania ograniczeń dla ludności, natomiast najwyższy gwarantuje zachowanie wymienialności waluty krajowej. Metody określania poziomu rezerw dewizowych analizuje się w zależności od systemu kursowego obowiązującego w danym kraju. W systemie kursu stałego bank centralny zobowiązany jest do obrony waluty krajowej, dlatego też poziom rezerw istotnie wpływa na ocenę wiarygodności kredytowej kraju. System kursu stałego wymaga utrzymywania wyższego poziomu rezerw niż ma to miejsce w przypadku kursu płynnego. 31 Przy kursie płynnym nie podejmuje się interwencji na rynku walutowym (dostosowanie odbywa się za pomocą kursu walutowego), jednakże znaczenie rezerw walutowych jest tylko pozornie mniejsze niż w systemie kursu stałego. Metody określania poziomu rezerw walutowych są różne, przy czym podkreśla się, iż metody określania zapotrzebowania kraju na rezerwy mają swoje zalety, ale również wady, sprowadzające się do obejmowania przez każdą z tych metod zaledwie wycinka rzeczywistości. Część z tych metod jest bardzo skomplikowana, a ponadto wymaga poniesienia ogromnego nakładu pracy i czasu. Metody te dzieli się na ilościowe i jakościowe, przy czym do pierwszej grupy zalicza się: relację poziomu rezerw walutowych do wartości miesięcznego importu, relację należnych płatności bieżących do eksportu, relację rezerw do wybranej miary kapitału zagranicznego, relację rezerw walutowych do pieniądza krajowego, modelowy obraz monetarnego podejścia do bilansu płatniczego, metodę nakładów i wyników oraz kształtowanie międzynarodowej pozycji inwestycyjnej, natomiast do drugiej grupy metod jakościowych zalicza się analizę symptomatyczną. Dorota Wyżnikiewicz na podstawie swoich badań, obejmujących dane z drugiej połowy lat 90-tych, stwierdziła m.in., iż: rezerwy walutowe można traktować jako środek wspomagający realizację celu inflacyjnego w długim okresie. Kryzys azjatycki wykazał, że państwa dysponujące większymi rezerwami były w stanie utrzymać kurs walutowy na stabilnym poziomie lub dopuścić do stosunkowo niewielkiej deprecjacji, natomiast w innych krajach waluty uległy silnej deprecjacji 32, określenie optymalnego poziomu rezerw dla Polski jest problemem złożonym, jednak rezerwy walutowe nie powinny ulec zmniejszeniu. W warunkach głębokiego deficytu obrotów bieżących obniżenie poziomu rezerw dla inwestorów zagranicznych mogłoby świadczyć 30 M. Barwiński, A. Bratkowski (koordynacja), E. Rzeszutek, P. Szpunar, R. Szwaja, D. Wyżnikiewicz, Przesłanki oceny poziomu rezerw dewizowych, Materiały i Studia, Zeszyt M. Barwiński, A. Bratkowski (koordynacja), E. Rzeszutek, P. Szpunar, R. Szwaja, D. Wyżnikiewicz, Przesłanki oceny poziomu rezerw dewizowych, Materiały i Studia, Zeszyt Zob. także J. Hawkins and P. Turner, Managing foreign debt and liquidity risks in emerging economies: an overview, publikacja Bank of International Settlements, 2000.

12 BSiE 11 o początku destabilizacji w gospodarce polskiej i wywołać odpływ kapitału portfelowego ze wszystkimi tego konsekwencjami, biorąc od uwagę rosnące zagrożenia i spodziewany wzrost zobowiązań płatniczych, może należałoby zwiększyć poziom rezerw walutowych. Wydaje się iż, powyższe wnioski nadal zachowują swoją ważność m.in. z uwagi na fakt: zwiększania się deficytu międzynarodowej pozycji inwestycyjnej (w 1994 r. wynosił on ok. 29 mld USD a w 2004 r. już ok. 127 mld USD, co stanowi odpowiednio równowartość: w 1994 r. 24 mld ECU i w 2004 r. 93 mld EUR oraz w 1994 r. 72 mld PLN i blisko 381 mld PLN w 2004 r.) 33, zob. też tabela 6 gdzie przedstawione są ważniejsze dane dot. międzynarodowej pozycji inwestycyjnej Polski w euro i w relacji do PKB), wzrostu zadłużenia zagranicznego (zadłużenie to w 1996 r. wynosiło 47,5 mld USD, zaś w 2004 r. blisko 128,4 mld USD), znaczącego osłabienia generowania nadwyżek bilansu płatniczego 34, pogorszenia relacji poziomu rezerw dewizowych do wartości importu. Poziom rezerw walutowych Polski stanowił w 2004 r. równowartość ok. 5 miesięcznych wydatków na import, podczas gdy w latach wcześniejszych było to więcej (równowartość 7 miesięcznych wydatków), zob. tabela 7 A i B, nadal znacznego uzależnienia polskiej gospodarki od kapitału zagranicznego, przewidywanych zmian polityki kursowej (wejście do Mechanizmu ERM2), konieczności dokonywania większych spłat zadłużenia zagranicznego (aczkolwiek Ministerstwo Finansów stara się ten problem ograniczać np. poprzez wcześniejszą spłatę zadłużenia wobec Klubu Paryskiego). Utrzymywanie rezerw potrzebne jest także w celu ochrony przed kryzysami walutowymi. W ciągu ostatnich lat wiele krajów traciło dużą część swoich rezerw: Argentyna i Rosja w ciągu dwóch lat, a Brazylia w ciągu 4 lat, straciły po ponad 40% rezerw. W Czechach i na Węgrzech przez 2 lata, a w Tajlandii po roku, rezerwy skurczyły się po 30 proc. W Turcji w ciągu dwóch lat ubytek rezerw wynosił ok. 20% Zob Nadwyżki wynosiły odpowiednio: w 1994 r. 1,5 mld USD, w 1995 r. 8,4 mld USD, w 1996 r. 3,8 mld USD w 1997 r. 3 mld USD, w 1998 r. 5,9 mld USD, w 1999 r. już tylko 159 mln USD, w 2000 r. w wys. 617 mln USD, w 2001 r. wystąpił deficyt w wys. 436 mln USD a w 2002 r. nadwyżka wynosiła 635 mln USD, w 2003 r. 1,2 mld USD i w 2004 r. 790 mln USD. 35 Zob. G. Wójtowicz, Temat rezerwowy, Rzeczpospolita 2-4 maja 2003, s. B3.

13 12 BSiE Tabela 6. Wybrane wskaźniki dot. Międzynarodowej Pozycji Inwestycyjnej Polski Wyszczególnienie Jednostka Międzynarodowa Pozycja % -21,7-23,8-31,7-32,9-31,5-34,6-40,0-47,8 Inwestycyjna netto/pkb 2. Międzynarodowa Pozycja % 22,7 21,9 25,8 26,7 27,0 24,4 25,0 29,4 Inwestycyjna-aktywa/ PKB 3. Międzynarodowa Pozycja % 44,3 45,7 57,5 59,6 58,5 59,0 65,0 77,2 Inwestycyjna-pasywa/ PKB 4. Zadłużenie zagraniczne PKB % 35,3 33,7 42,2 41,4 39,3 40,0 45,6 47,8 5. Zadłużenie Zagraniczne krótkoterminowe/ Zadłużenie zagraniczne ogółem 6. Zadłużenie zagraniczne krótkoterminowe/ Oficjalne aktywa rezerwowe % 10,3 14,2 17,1 13,7 15,5 16,4 19,1 18,5 % 23,9 29,8 41,1 34,8 41,9 46,6 59,7 64,2 7. Zadłużenie zagraniczne % 165,3 175,0 230,8 191,4 175,0 164,3 157,2 142,3 ogółem/ Wpływy z eksportu towarów A Międzynarodowa Pozycja mln Inwestycyjna-netto EUR B Międzynarodowa Pozycja mln Inwestycyjna-aktywa EUR C Międzynarodowa Pozycja mln Inwestycyjna-pasywa EUR D Zadłużenia zagraniczne mln ogółem EUR E Zadłużenia zagraniczne mln długoterminowe EUR F Zadłużenia zagraniczne mln krótkoterminowe EUR G PKB mln EUR H Oficjalne aktywa rezerwowe mln EUR I Wpływy z eksportu towarów mln EUR J Kurs średni EUR w okresie mln 3,7055 3,9231 4,227 4,011 3,6685 3,8557 4,3978 4,534 EUR Źródło: Międzynarodowa Pozycja Inwestycyjna Polski w 2004 roku, NBP, wrzesień 2005, s. 20. Tabela 7. Oficjalne aktywa rezerwowe w relacji do importu A. Rok Import w mln USD Oficjalne aktywa rezerwowe w mln USD Miesięczna wartość importu w mln USD Pokrycie importu rezerwami (ilość m- cy) Saldo Międzynarodowej Pozycji Inwestycyjnej w mld USD 1995r r r r r r r r r r

14 BSiE 13 B. wg stanu na: Import w mln USD (szacunki) oficjalne aktywa rezerwowe w mln USD pokrycie importu rezerwami (ilość m-cy) Źródło: Wyliczenia własne na podstawie danych NBP. IV. Rezerwa na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych Obowiązek tworzenia przez NBP rezerwy na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych wynika z art. 65 ustawy o NBP, przy czym zasady tworzenia i rozwiązywania tej rezerwy określa Rada Polityki Pieniężnej. Ponieważ tworzenie i zmniejszanie ww. rezerwy dokonywane musi być w ramach przepisów dot. rachunkowości NBP należy nadmienić, iż z dniem 1 stycznia 2004 r. weszła w życie zmiana art. 67 ustawy o NBP, zgodnie z którą, zasady rachunkowości NBP powinny odpowiadać standardom stosowanym w ESBC. 36 W celu wykonania powyższego zapisu RPP przyjęła w 2003 r. dwie uchwały z zakresu rachunkowości: uchwałę nr 16/2003 w sprawie zasad rachunkowości, układu aktywów i pasywów bilansu oraz rachunku zysku i strat NBP (z późn. zmianami) oraz uchwałę nr 17/2003 w sprawie zasad tworzenia i rozwiązywania rezerwy na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych w NBP. Zmianom wprowadzonym od 1 stycznia 2004 r. podlegały m.in. 37 : Częstotliwość naliczania odsetek, dyskonta, premii od aktywów i zobowiązań NBP, tj. przejście z miesięcznego naliczania na naliczanie dzienne. Metoda naliczania dyskonta od zakupionych dyskontowych dłużnych papierów wartościowych o terminie zapadalności dłuższym niż jeden rok od momentu zakupu, tj. przejście z metody liniowej na metodę wewnętrznej stopy zwrotu. Wycena dłużnych papierów wartościowych, czyli przejście z wyceny według średniej ceny rynkowej, nie wyższej od wartości ustalonej według ceny zakupu, na wycenę według średniej ceny rynkowej, nawet jeżeli ta cena jest wyższa od ceny zakupu. Sposób rozliczania przychodów i kosztów z transakcji walutowych, tzw. zrealizowane różnice kursowe (przejście z metody rozliczania na podstawie kursu średniego NBP obowiązującego na dzień ujęcia zdarzenia gospodarczego w księgach rachunkowych na metodę średniego kosztu zasobu waluty obcej). Zasadę tę stosuje się do operacji związanych z gospodarowaniem rezerwami dewizowymi. Szczegółowe uregulowania kwestii związanych z ujmowaniem i wyceną instrumentów służących ograniczeniu ryzyka (instrumentów pozabilansowych). Ujęcie skutków wyceny kursowej aktywów i zobowiązań w walutach obcych, tj. niezrealizowanych kosztów i niezrealizowanych przychodów. Niezrealizowane koszty ujmuje się 36 Zob. przypis Szerzej zob. Sprawozdanie z działalności NBP w 2004 roku, NBP Warszawa 2005, s. 154 i n.

15 14 BSiE w ciągu roku obrotowego w aktywach bilansu, a przychody w pasywach bilansu jako różnice z wyceny aktywów i zobowiązań w walutach obcych. Koszty niezrealizowane zalicza się w dniu bilansowym do wyniku finansowego. Dotychczas nadwyżka ujemnych różnic kursowych nad dodatnimi, która powstała w związku z przeliczeniem aktywów i pasywów w walutach obcych, zmniejszała rezerwę na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych. Nadwyżka dodatnich różnic kursowych nad ujemnymi zwiększała rezerwę na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych. W przypadku aktywów i pasywów wyrażonych w walutach obcych ujemne różnice kursowe (koszty niezrealizowane) są wykazywane w aktywach bilansu jako różnice z wyceny, a dodatnie różnice kursowe (przychody niezrealizowane) w pasywach bilansu jako różnice z wyceny. Są one zaliczane do wyniku finansowego w dniu rozchodu składnika aktywów lub pasywów. Zasada ta pozostała niezmieniona. Sposób zaliczania do wyniku finansowego przychodów z tytułu odsetek skapitalizowanych, które są zaliczane do wyniku finansowego w dniu ich naliczenia. Dotychczas w dniu naliczenia były one odnoszone do przychodów przyszłych okresów, a w dniu zapłaty były zaliczane do wyniku finansowego. Przekwalifikowanie dotychczasowej rezerwy na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych na rachunek rewaluacyjny osobno dla walut obcych i złota. Ze względu na swoją istotę i źródło powstania odpowiada ona bowiem rachunkowi rewaluacyjnemu, o którym mowa w wytycznych EBC. Kwota rachunku rewaluacyjnego nie będzie zwiększana. Stan rachunku wykazany na 1 stycznia 2004 r. będzie jedynie zmniejszany. Wprowadzenie obowiązku ewidencji na kontach pozabilansowych na podstawie zasady podwójnego zapisu. Szczegółowe uregulowanie kwestii związanych z ujmowaniem i wyceną instrumentów służących ograniczaniu ryzyka (instrumentów pozabilansowych). Dostosowanie formatu sprawozdań finansowych do wymogów EBC. Rezerwa na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych, a mianowicie: rezerwa jest tworzona w ciężar kosztów, dotychczas rezerwę zwiększała nadwyżka dodatnich różnic kursowych nad ujemnymi, a zmniejszała nadwyżka ujemnych nad dodatnimi, rezerwę rozwiązuje się na dobro przychodów, gdy jej poziom będzie za wysoki w odniesieniu do zidentyfikowanego ryzyka zmian kursów walut; dotychczas rezerwę można było rozwiązywać w przypadku sprzedaży aktywów w walutach obcych za złote bankom na międzybankowym rynku walutowym i Ministerstwu Finansów na obsługę zadłużenia zagranicznego państwa lub w przypadku wystąpienia straty na działalności operacyjnej NBP. W wyniku zmian wprowadzonych uchwałami nr 16/2003 i 17/2003 Rady Polityki Pieniężnej: rezerwa na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych, ujęta w bilansie sporządzonym na dzień 31 grudnia 2003 r., została przeksięgowana z dniem 1 stycznia 2004 r. na rachunek rewaluacyjny, osobno dla walut obcych i złota odpowiadającego międzynarodowym standardom czystości; stan rachunku rewaluacyjnego walut obcych, zmniejsza się w kwocie: równej iloczynowi ilości waluty obcej sprzedanej za walutę krajową i różnicy między średnim kosztem zasobu waluty obcej sprzedanej z dnia sprzedaży a kursem historycznym waluty obcej sprzedanej, stosowanym w dniu 31 grudnia 2003r.; kosztów niezrealizowanych powstałych z wyceny danego zasobu waluty obcej, zaliczonych do wyniku finansowego w dniu bilansowym; stan rachunku rewaluacyjnego złota odpowiadającego międzynarodowym standardom czystości, zmniejsza się w kwocie:

16 BSiE 15 kosztów niezrealizowanych z wyceny zasobu złota, zaliczonych do wyniku finansowego w dniu bilansowym; odpowiadającej proporcjonalnie spadkowi stanu zasobu złota w odniesieniu do stanu z dnia bilansowego poprzedniego roku obrotowego; przychody z tytułu zmniejszenia stanu rachunku rewaluacyjnego zalicza się do wyniku finansowego; stanu rachunku rewaluacyjnego nie zmniejsza się w przypadku sprzedaży waluty obcej za walutę krajową oraz w przypadku kosztów niezrealizowanych, powstałych z wyceny zasobu tej waluty, jeżeli waluta ta nie była ujęta w księgach rachunkowych NBP na dzień 31 grudnia 2003 r. rezerwę na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych tworzy się, gdy: na NBP ciąży obowiązek wynikający ze zidentyfikowanego ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych; prawdopodobne jest, że wystąpienie tego ryzyka spowoduje w NBP zmniejszenie korzyści ekonomicznych; można wiarygodnie oszacować kwotę, jaka byłaby odpowiednia by pokryć zidentyfikowane ryzyko; rezerwę na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych tworzy się w wysokości wiarygodnie oszacowanej kwoty, jaka byłaby odpowiednia by pokryć zidentyfikowane ryzyko; rezerwa na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych jest tworzona w ciężar kosztów, nie później niż w dniu bilansowym; kwota rezerwy na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych jest określana w planie finansowym NBP na dany rok obrotowy; jeżeli w wyniku aktualizacji okaże się, że rezerwa na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych jest: za wysoka w stosunku do wiarygodnie oszacowanej kwoty, jaka byłaby odpowiednia by pokryć zidentyfikowane ryzyko, nadwyżkę rezerwy rozwiązuje się i zalicza do wyniku finansowego w dniu bilansowym; niewystarczająca by pokryć zidentyfikowane ryzyko, rezerwę zwiększa się w ciężar kosztów w dniu bilansowym. Zmiany zasad tworzenia i rozwiązywania rezerwy na pokrycie ryzyka zmian kursu złotego do walut obcych w NBP oraz krótki okres ich obowiązywania nie pozwalają na ocenę obecnego systemu, nie mniej warto przypomnieć jak kształtował się poziom tzw. rezerwy rewaluacyjnej w ostatnich latach a także jak kształtuje się na tym tle tzw. rachunek rewaluacyjny, któremu w dużym stopniu odpowiada w bilansie pozycja różnice z wyceny. Z przedstawionych w tabeli 8 danych wynika, iż w roku 2004 rezerwy rewaluacyjne zmniejszyły się o ok. 22 mld zł, przy czym pewien (ale nie najistotniejszy) wpływ miały na to wspomniane zmiany prawne. Jak wynika bowiem z danych zawartych w sprawozdaniu NBP za 2004 r. w ciągu 2004 r. w związku z aprecjacją złotego nastąpiło zmniejszenie rachunku rewaluacyjnego w kwocie ,73 tys. zł z tego: z tytułu kosztów niezrealizowanych z wyceny aktywów i pasywów w walutach obcych w wysokości ,69 tys. zł, z tytułu kosztów niezrealizowanych z wyceny złota w wysokości ,11 tys. zł, z tytułu sprzedaży walut obcych za złote w wysokości ,65 tys zł, z tytułu spadku zasobu złota w wysokości 548,28 tys. zł Zob. Sprawozdanie z działalności Narodowego Banku Polskiego za rok 2004, s. 169.

17 16 BSiE Powyższe, jak również duże zmiany wartości rezerwy rewaluacyjnej w przeszłości wskazują, jak duża jest wrażliwość złotego na zmiany kursu walut obcych. W tym stanie rzeczy nieuzasadnione wydają się być koncepcje upatrujące celowość zmniejszania tej pozycji bilansu NBP. Obecnie zresztą nowe regulacje zmierzają do zmniejszania kwoty rachunku rewaluacyjnego w stosunku do stanu rachunku wykazanego na r. Tak się zresztą dzieje co obrazuje tabela 9 i wykresy 2 i 3. Tabela 8. Wysokość rezerwy rewaluacyjnej wg stanu na dzień 31 grudnia w tys. PLN Rok Wartość rezerwy rewaluacyjnej w tys.zł zmiana w stosunku do roku poprzedniego 1994r x 1995r r r r r r r r r r* r.* * różnice z wyceny (w bilansie NBP za 30.I.2004 r. podano kwotę tys. zł, wskazując jednocześnie, iż w pozycji różnice z wyceny ujęto rachunek rewaluacyjny). Źródło: Dane NBP. Tabela 9. Różnice z wyceny wg stanu na: w tys. zł Źródło: Dane NBP. Warto także wskazać, iż nie można autorytatywnie stwierdzić, by nowe zasady miały znaczący wpływ na ograniczenie wpłat zysku NBP, co obrazują dane w tabeli 10. Dlatego też niecelowe wydaje się dokonywanie jakichkolwiek zmian w ustawie o NBP zmierzających do zmniejszenia wielkości rachunku rewaluacyjnego a także rezerw dewizowych - głównie z powodów o których pisano wcześniej. Zmiany takie w sytuacji, gdy polska gospodarka stała się bardziej wrażliwa na zmiany kursowe mogłyby być szkodliwe. Nie mniej celowe wydaje się dążenie do ograniczania tej wrażliwości np. poprzez zmniejszanie zadłużenia zagranicznego, czy zmianę struktury rezerw.

18 BSiE 17 Tabela 10. Wpłaty z zysku NBP do budżetu państwa Rok Plan w tys. zł Wykonanie w tys. zł % wykonania planu ,6% ,8% ,4% ,4% ,4% ,8% ,4% ,0% ,6% ,9% ,3% ,1% Źródło: Dane ze sprawozdań z wykonania budżetu państwa.

19 Stan oficjalnych aktywów rezerwowych w latach wartość w mln USD w mln EUR w mln PLN r. 1994r. 1995r. 1996r. 1997r. 1998r. 1999r. 2000r. 2001r. 2002r. 2003r. 2004r. lata Wykres 1.

20 Tabela 4. Międzynarodowa Pozycja Inwestycyjna w latach w mln USD MIĘDZYNARODOWA POZYCJA INWESTYCYJNA NETTO OGÓŁEM AKTYWA POLSKIE INWESTYCJE BEZPOŚREDNIE ZA GRANICĄ POLSKIE INWESTYCJE PORTFELOWE ZA GRANICĄ DERYWATY FINANSOWE POZOSTAŁE INWESTYCJE ZAGRANICZNE OFICJALNE AKTYWA REZERWOWE Złoto monetarne SDR Pozycja rezerwowa w MFW Należności w walutach wymienialnych Pozostałe należności OGÓŁEM PASYWA ZAGRANICZNE INWESTYCJE BEZPOŚREDNIE W POLSCE ZAGRANICZNE INWESTYCJE PORTFELOWE W POLSCE DERYWATY FINANSOWE POZOSTAŁE INWESTYCJE ZAGRANICZNE Źródło: dane NBP