P R O B L E M Y SPOŁECZNE W P RZESTRZENI M I A STA

Transkrypt

1 P R O B L E M Y SPOŁECZNE W P RZESTRZENI M I A STA Raport z badań socjologicznych nad mieszkańcami miasta Wrocławska Diagnoza Problemów Społecznych Mateusz Błaszczyk, Stanisław W. Kłopot, Grzegorz Kozdraś Wrocław, marzec

2 Spis treści 1 Wprowadzenie Charakterystyka społeczno-demograficzna respondentów Porządek życia rodzinnego Ład normatywny w rodzinach Rodzina i relacje wewnątrz rodzinne badanych wrocławian Rodziny z dziećmi na utrzymaniu Czas wolny Dostępność przestrzeni handlowo-usługowej Zachowania prozdrowotne badanych i ich samoocena zdrowia i sprawności fizycznej Wrocławianie w systemie służby zdrowia Zasoby kapitału ludzkiego Sytuacja na rynku pracy Aktywność ekonomiczna Struktura zawodowa Bierni zawodowo Niepełnosprawni na rynku pracy Kwalifikacje Kariery edukacyjne i poziom wykształcenia Profil wykształcenia Znajomość języków obcych Doszkalanie Kapitał społeczny Więzi społeczne Kontakty rodzinne Stosunki sąsiedzkie Kręgi towarzyskie i przyjacielskie Zaufanie Podejście do otoczenia społecznego Zaufanie do instytucji lokalnych Aktywność obywatelska Uczestnictwo w działaniach kolektywnych Członkostwo w organizacjach Podsumowanie Bezpieczeństwo mieszkańców Waloryzowanie przestrzeni miasta Sytuacje zagrożenia Rejony bezpieczne i niebezpieczne Ryzyko wiktymizacji mieszkańców Wrocławia Spis Tabel Spis rysunków Spis map

3 1 Wprowadzenie Niniejsze opracowanie jest raportem prezentującym wyniki badań socjologicznych przewidzianych projektem Wrocławska diagnoza problemów społecznych, realizowanym w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet VII Promocja integracji społecznej, działanie 7.2 Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej. Badania zrealizowane zostały w okresie od sierpnia do grudnia 2009 roku na reprezentatywnej, losowej próbie 5000 mieszkańców Wrocławia w wieku od 15 do 64 lat. Koncepcja badań i narzędzie przygotowane zostały przez zespół badawczy Stowarzyszenia Wspólnota Europejska Nasza Wspólna Sprawa (partnera gminy Wrocław w realizacji projektu). Realizację badań w terenie powierzono firmie Active Group. Pomiarów dokonano przy użyciu metody wywiadów kwestionariuszowych wspomaganych komputerem (CAPI). Zasadniczym celem badań było zdiagnozowanie warunków i sposobów życia mieszkańców Wrocławia, szczególnie w zakresie występowania określonych deficytów, które przekładają się na problemy o charakterze społecznym, sposobów radzenia sobie w sytuacjach problemowych oraz stopnia zaspokojenia potrzeb mieszkańców przez ofertę funkcjonującego w mieście systemu instytucjonalnego. Badaniu poddano między innymi kwestie aktywności i aktywizacji zawodowej, karier edukacyjnych, funkcjonowania rodziny, więzi społecznych, konsumpcji czasu wolnego, aspiracji materialnych i sposobów ich zaspokajania, zachowań prozdrowotnych, uczestnictwa w życiu publicznym oraz poczucia bezpieczeństwa. Dokonywane pomiary dotyczyły zarówno sfery realizowanych wzorów zachowań jak i przekonań, ocen i artykułowanych oczekiwań starano się zatem uchwycić badane zjawiska tak w aspekcie obiektywnym jak i subiektywnym. Badaniami objęta została populacja osób mieszkających stale we Wrocławiu osiadłych w mieście nie wcześniej niż pół roku przed realizacją wywiadu i przebywających we Wrocławiu nie mniej niż 6 miesięcy w ciągu roku, w wieku aktywności ekonomicznej, to jest od 15 do 64 lat. Wielkość próby wynosiła 5000 obserwacji. Dobór respondentów dokonany był dwustopniowo. W pierwszym etapie wylosowano gospodarstwa domowe, w których występowała przynajmniej jedna osoba z założonego przedziału wiekowego. Operatem doboru próby były dane zawarte w Terenowej Bazie Danych PESEL. 3

4 Losowana próba była kontrolowana przestrzennie doboru dokonywano niezależnie w (scalonych) rejonach urbanistycznych. W każdym rejonie liczba wylosowanych gospodarstw była proporcjonalna do udziału gospodarstw z osobami w wieku produkcyjnym w danym rejonie względem ogółu takich gospodarstw w mieście. W drugim etapie doboru na podstawie specjalnie opracowanego schematu wybierano spośród wszystkich członków wylosowanego gospodarstwa w wieku lata konkretnego respondenta do przeprowadzenia wywiadu. Dzięki takiej procedurze uzyskano dane reprezentatywne zarówno dla ogółu badanej populacji jak i gospodarstw/rodzin zajmowanych przez osoby z tej populacji. Z uwagi na założone analizy przestrzennych zróżnicowań badanych zjawisk konieczne było zastosowanie odpowiednich agregatów obszarowych, które uwzględniałyby zarówno kryterium geograficzne jak i społeczno-funkcjonalne. Ze względu na relatywnie nieduże liczby osób wylosowanych w niektórych rejonach urbanistycznych i obszarach jurysdykcji Rad Osiedli koniecznym stało się opracowanie bardziej ogólnego schematu podziałów przestrzennych. Oparcie się o istniejący podział administracyjny (Rady Osiedla) bądź urbanistyczno-funkcjonalny (rejony urbanistyczne) w niektórych przypadkach obciążałoby prowadzone opisy i analizy zbyt dużym błędem, by uznać ja za w pełni wiarygodne i rzetelne. Opracowany podział (oparty na podziale na Rady Osiedla), przedstawiony na poniższym rysunku stanowi pewien kompromis między szczegółowością i dokładnością uzyskanych informacji wynikających z liczebności mieszkańców danych obszarów w próbie, położeniem geograficznym a charakterystyką funkcjonalną. 4

5 MAPA I. Jednostki analizy przestrzennej przyjęte w badaniach liczba obserwacji 1 Stare Miasto Wielka Wyspa 3 Borek 4 Brochów-Tarnogaj-Jagodno 5 Gaj 6 Gajowice 7 Gądów-Popowice Pd. 8 Grabiszyn-Grabiszynek 9 Huby 10 Jerzmanowo-Jarnołtów-Strachowice-Osiniec - Kuźniki - Żerniki 11 Karłowice-Różanka 12 Klecina - Oporów 13 Ołbin - Kleczków 14 Osiedla Wschodnie 15 Krzyki-Partynice 16 Leśnica 17 Osiedla Północne 18 Maślice - Pracze Odrzańskie

6 19 Muchobór Nadodrze Nowy Dwór Ołtaszyn - Wojszyce Zawidawie Pilczyce-Kozanów-Popowice Pn Plac Grunwaldzki Powstanców Śląskich Przedmieście Oławskie Przedmieście Świdnickie Szczepin 204 Ogółem

7 2 Charakterystyka społeczno-demograficzna respondentów. Zgodnie z przyjętymi założeniami metodologicznymi do badań wyłoniono reprezentatywną próbę mieszkańców Wrocławia. Rozkład płci badanych odzwierciedla w przybliżeniu rozkład tej cechy w populacji mieszkańców Wrocławia. W próbie znalazło się 56,8% kobiet i 43,2% mężczyzn, zaś populacja generalna składa się z 54% kobiet i 46% mężczyzn. Rysunek 1. Rozkład ze względu na płeć. Rozkład respondentów ze względu na płeć. N = 5000 mężczyźni 43,16 kobiety 56, procent Struktura wieku badanych wrocławian odbiega nieco od struktury wieku w populacji. Różnice udziału osób w poszczególnych kategoriach wieku nie są jednak większe niż 6%, z czego największa dotyczy osób w wieku lat. Pozostałe kategorie są w mniejszym lub większym stopniu zbliżone do rozkładu tej cechy w populacji. Różnice między rozkładami w próbie i populacji wynikają z trudności kontrolowania proporcjonalnego udziału poszczególnych kohort w badaniach z jednoczesnym kontrolowaniem proporcjonalnego udziału liczby badanych, odzwierciedlających przestrzenne zróżnicowania liczebności mieszkańców. Przeciętny wiek ankietowanych wynosił 42 lata (odchylenie standardowe 14,3). Dominowały wśród nich osoby dwudziestoletnie (30% ogółu badanych), następnie osoby w wieku lat oraz trzydziestolatki (nieco ponad 20% w przypadku każdej z tych kohort). Najniższy odsetek dotyczył osób w wieku od 15 d 18 lat (niespełna 2,9%). 7

8 Rysunek 2. Rozkład wieku w próbie i populacji. Wiek respondentów i populacji. 60, ,08 50,00-59,00 40,00-49,00 30,00-39,00 25,00-29,00 19,00-24,00 15,00-18,00 2,88 13,6 13,64 17, ,54 populacja próba procent Analizując rozkład wykształcenia w próbie należy zaznaczyć znaczny udział osób z wykształceniem wyższym i średnim. Brak aktualnych danych statystycznych uniemożliwia dokonanie porównania próby z populacją pod tym kątem. Narodowy Spis Powszechny z 2002 roku pokazał, że osób z wykształceniem wyższym w stosunku do populacji mieszkańców powyżej 15 roku życia było 20%, średnie wykształcenie posiadało 42,5% osób, zasadnicze zawodowe 15,5%, podstawowe i niepełne podstawowe 22% osób. Rysunek 3. Wykształcenie respondentów. Wykształcenie N = 4989 wyższe 35,2 średnie i pomaturalne 43,0 zasadnicze zawodowe 13,9 bez wykształcenia, podstawowe i gimnazjalne 7,9 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 45,0 50,0 procent 8

9 W próbie znalazło się 35% osób z wykształceniem wyższym, 43% z wykształceniem średnim i pomaturalnym oraz prawie 14% osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Wśród osób znajdujących się w kategorii najniższego poziomu wykształcenia znajdują się w sumie odsetek 0,6% bez wykształcenia i z wykształceniem niepełnym podstawowym. Próba badawcza była również zróżnicowana pod względem stanu cywilnego. Dominowały w niej osoby zamężne i żonate, które stanowiły ponad 47% ankietowanych, następnie panny i kawalerowie, których udział wynosił 33,5%. Osób ze związków zdekompletowanych, rozwiedzionych i w separacji znalazło się w próbie odpowiednio 7,7%, zaś będących w nieformalnych związkach - nieco ponad 6%. Rysunek 4. Stan cywilny badanych. Stan cywilny. N = 4923 rozwiedziony / rozwiedziona wdowa / wdowiec 5,7 7,7 panna / kawaler 33,5 pozostający w związku nieformalnym 6,1 zamężna / żonaty 47,1 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 45,0 50,0 procent Na zakończenie charakterystyki badanej reprezentacji mieszkańców Wrocławia należy kilka słów poświęcić prezentacji struktury mieszkaniowej. Przeciętna wielkość mieszkania badanych wynosi 63,4m², mediana powierzchni zaś 54m². Mieszkania o powierzchni do 42m² stanowią 20% wszystkich zasobów (N = 4799). Kolejne 20% to mieszkania od 43m² do 50m², zaś powierzchnia mieszkań 80% badanych nie przekracza 72m². Tabela 1. Struktura powierzchni mieszkań. Powierzchnia użytkowa mieszkania (N=4799) do 42 m2 20,40% 43 m2-50 m2 21,11% 51 m2-60 m2 23,50% 61 m2-72 m2 15,94% ponad 73 m2 19,05% 9

10 Analizując wielkość zasobów mieszkaniowych pod względem liczby pomieszczeń należy stwierdzić, że przeciętne mieszkanie posiada 2,6 części pokoju. Mieszkania dwu i trzypokojowe stanowią w sumie 76% wszystkich mieszkań (N = 4856), z czego większość to mieszkania dwupokojowe (42%). Respondentów posiadających mieszkania o liczbie pokoi więcej niż 4 było 15 %. Rysunek 5. Struktura własności mieszkań. Struktura własności mieszkań. mieszkanie "u rodziny" mieszkanie lub pokój wynajmowane od innych mieszkanie zakładowe / służbowe mieszkanie komunalne / kwaterunkowe mieszkanie spółdzielcze lokatorskie / TBS mieszkanie własnościowe spółdzielcze mieszkanie własnościowe własny dom 1,9 0,8 3,6 N = ,7 15,8 16,7 10,9 37,5 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 procent W próbie dominowali użytkownicy mieszkań własnościowych (53%). Odsetek osób posiadających mieszkania własnościowe spółdzielcze wynosił 16,7%. Mieszkania komunalne i kwaterunkowe użytkował co szósty respondent (15,8%), zaś spółdzielcze lokatorskie i TBS 3,6%. Co dziesiąty ankietowany posiada własny dom (lub jego część, np. połowę bliźniaka ). Prawie 13% respondentów korzysta z otwartego rynku mieszkaniowego, wynajmując mieszkanie, a 2% mieszka u rodziny. Uzupełnieniem charakterystyki społeczno demograficznej próby badawczej będzie prezentacja przestrzennego pochodzenia respondentów z uwzględnieniem wieku i udziału kobiet w próbie. 10

11 Tabela 2. Rejon Miejsce zamieszkania respondentów a płeć i wiek (w procentach). ogółem kobieta od 15 do 18 lat od 19 do 24 lat od 25 do 35 lat od 36 do 49 lat od 50 do 64 lat Ogółem Ołbin - Kleczków 7,7 53,5 2,1 23,0 22,7 24,0 28,2 383 Popowice Pn 6,3 64,4 1,6 10,8 27,6 20,0 40,0 315 Karłowice-Różanka 5,9 57,7 3,8 16,7 24,9 18,4 36,2 293 Powstanców Śląskich 5,6 56,6 2,8 16,7 31,7 18,9 29,9 281 Nadodrze 5,3 52,3 3,4 21,8 24,1 22,6 28,2 266 Gądów-Popowice Pd. 4,8 57,1 4,2 20,2 25,6 20,2 29,8 238 Gajowice 4,7 53,8 2,1 13,1 30,9 18,6 35,2 236 Zawidawie 4,6 56,1 2,6 15,7 34,8 20,0 27,0 230 Wielka Wyspa 4,2 51,2 4,3 23,0 27,8 14,8 30,1 209 Przedmieście Oławskie 4,2 58,5 2,4 26,4 23,1 24,5 23,6 212 Szczepin 4,1 60,8 2,9 18,6 29,9 16,7 31,9 204 Huby 3,8 57,1 4,8 16,4 17,5 25,4 36,0 189 Gaj 3,3 54,8 3,0 22,9 29,5 14,5 30,1 166 Leśnica 3,0 53,0 0,7 14,1 45,0 15,4 24,8 149 Nowy Dwór 3,0 59,9 2,6 13,8 25,7 16,4 41,4 152 Muchobór 2,9 57,6 4,2 11,1 29,2 22,2 33,3 144 Przedmieście Świdnickie 2,9 58,9 2,1 16,4 18,5 20,5 42,5 146 Plac Grunwaldzki 2,6 55,7 0,8 26,7 24,4 18,3 29,8 131 Osiedla Północne 1,7 53,6 6,0 13,1 21,4 27,4 32,1 84 Krzyki-Partynice 2,4 58,5 6,8 12,7 38,1 14,4 28,0 118 Borek 2,2 66,7 1,8 18,0 16,2 21,6 42,3 111 Pilczyce-Kozanów- Grabiszyn- Grabiszynek 2,2 72,5 2,8 6,4 16,5 26,6 47,7 109 Klecina - Oporów 1,9 50,5 3,2 20,4 32,3 14,0 30,1 93 (N) Brochów-Tarnogaj- Jagodno 2,1 55,1 2,8 15,0 29,0 22,4 30,8 107 Stare Miasto 2,0 54,9 1,0 14,7 22,5 17,6 44,1 102 Jerzmanowo- Jarnołtów- Strachowice-Osiniec - Kuźniki - Żerniki Maślice - Pracze Odrzańskie 1,7 54,8 4,8 8,3 19,0 26,2 41,7 84 1,6 52,5 3,8 18,8 38,8 17,5 21,3 80 Ołtaszyn - Wojszyce 1,5 53,9 1,3 13,2 32,9 26,3 26,3 76 Osiedla Wschodnie 1,8 55,4 9,8 28,3 25,0 37,

12 3 Porządek życia rodzinnego. Rodzina i jej ład wewnętrzny zostały ujęte w badaniach w dwóch wymiarach; normatywnym i funkcjonalnym, czyli realizowanych wzorów życia rodzinnego. Ład normatywny rozumiemy w tym przypadku jako system przekonań, oczekiwań respondentów do różnych sfer życia rodzinnego, wzajemnych zobowiązań i realizowanych obowiązków warunkujących realizację niezbywalnych funkcji rodziny. W zakres tak rozumianego ładu normatywnego wchodzić będą również relacje z otoczeniem instytucjonalnym rodziny, dzięki któremu jej członkowie zaspokajają swoje potrzeby. W badaniach nie starano się zidentyfikować czynników, które owe oczekiwania, przekonania respondentów ukształtowały, ani też sposobu uprawomocniania/legitymizowania owego ładu. Nie pytano w kwestionariuszu, dlaczego tak być powinno? a raczej starano się uzyskać jedynie informacje, jak zdaniem respondentów być powinno. Ustalenie przekonań respondentów było naszym zdaniem bardzo ważne, gdyż organizują one ich działania i nadają sens zachowaniom jednostek w ich rodzinnych rolach; matki/ojca, żony/męża, rodzica/dziecka itd. Przekonania te nie są skamieliną, zmieniają się pod wpływem realiów życia społecznego, ekonomicznego a przede wszystkim w nieustannych negocjacjach pomiędzy członkami konkretnych rodzin. Uzgodnienie wzajemnych oczekiwań jest koniecznym i niezbędnym warunkiem wypełniania przez grupę rodzinną jej funkcji, podstawą trwania i rozwoju tej grupy społecznej. Im większa zgoda członków grupy co do podstawowych dla jej istnienia imponderabiliów, tym mniejszy zakres dysfunkcjonalności wywołanej naciskiem zewnętrznego otoczenia rodziny jak i rozbieżnymi/niespójnymi działaniami jej członków w konkretnych sytuacjach życia codziennego rodziny. Z bogatej literatury przedmiotu należy wnioskować o dominacji patriarchalnego typu małżeństwa i rodziny, zmodyfikowanego i dostosowanego do warunków wielkomiejskiego życia. Zdaje się, że okres transformacji systemowej dodatkowo wzmocnił funkcjonujący zmodyfikowany patriarchalny wzór życia rodzinnego. Nowe ekonomiczne realia funkcjonowania rodzin wzmocniły związek pomiędzy aktywnością ekonomiczną członków rodzin a możliwościami wypełniania w oczekiwanym przez społeczeństwo zakresie funkcji rodziny. Mniejsze szanse ich wypełniania miały rodziny niepełne, szczególnie z dziećmi na utrzymaniu. W polskich warunkach oznaczało to zgodę kobiet na realizację względnie tradycyjnie rozumianych ról; żony, matki, gospodyni domowej niezależnie od ich poziomu wykształcenia, aktywności ekonomicznej i aspiracji życiowych. 12

13 Ryzyko opuszczenia rodziny przez męża/ojca, rozwodu wiązało się z utratą podstaw ekonomicznej egzystencji rodziny i zwiększonym poziomem jej dysfunkcjonalności. Tylko w rzadkich wypadkach aktywna zawodowo kobieta była w stanie dzięki swym zarobkom zabezpieczyć ekonomiczną egzystencję rodziny. Co więcej, samodzielne prowadzenie gospodarstwa domowego i opieka nad dziećmi niejednokrotnie pozostawała w kolizji z rosnącymi oczekiwaniami pracodawców. Przyczyn tego faktu należy upatrywać w braku polityki prorodzinnej i pronatalistycznej oraz w słabości instytucjonalnej państwa, które nie było w stanie egzekwować ekonomicznych i funkcjonalnych zobowiązań mężczyzn w stosunku do ich współmałżonek i dzieci. Cena emancypacji kobiet w polskich warunkach zdaje się bardzo wysoka. Oczywiście w diametralnie odmiennej sytuacji są młode, niezamężne kobiety oraz młode małżeństwa bez dzieci, gdzie przymusy ekonomiczne i sytuacyjne odgrywają mniejszą rolę i tym samym oczekiwania w stosunku do aktualnego lub przyszłego związku mogą być bardziej równopartnerskie. Przekonania, oczekiwania dotyczące rodziny są weryfikowane przez obiektywne warunki ekonomiczne i społeczne, w jakich żyją rodziny w wielkim mieście. Bardzo często ujawniać się może rozmijanie się oczekiwań z faktycznie realizowanym zakresem władzy wewnątrz grupy rodzinnej i w konsekwencji z zakresem uprawnień i obowiązków podejmowanych przez członków grupy w zależności od ich wieku i pozycji w rodzinie. Potencjalna niezgodność przekonań z faktycznymi wzorami życia rodzinnego, poza wywoływaniem dyskomfortu członków rodziny, obniża efektywność działań grupy i jej zdolność do osiągania wspólnotowych celów. Sfera realnych zachowań i podziału obowiązków w gospodarstwie domowym, opiece nad dziećmi, kontaktów rodziny z otoczeniem instytucjonalnym została w badaniach w miarę szczegółowo rozpoznana. Dzięki takiej konstrukcji kwestionariusza uzyskujemy odpowiedź, jak świat powinności przekłada się na świat społecznych realiów i jak faktycznie wygląda realizacja funkcji w rodzinach uczestników badań. 13

14 3.1 Ład normatywny w rodzinach. W przekonaniu badanych podział obowiązków w gospodarstwie domowym wynika z płci członków rodziny. Istnieją czynności przypisane kobiecie oraz obowiązki w większym stopniu zastrzeżone dla mężczyzn. Z rozkładów odpowiedzi wynika nierównomierny podział obowiązków, prace w gospodarstwie domowym powinny być wykonywane przede wszystkim przez kobiety, ewentualnie dzieci. Mężczyzna powinien usuwać drobne usterki w domu, opłacać rachunki za mieszkanie, telefon itp. oraz załatwić sprawy urzędowe. Zgodnie z patriarchalnym wzorem życia rodzinnego kontakty rodziny z zewnętrznym otoczeniem instytucjonalnym oraz dysponowanie budżetem domowym było zastrzeżone dla ojca/męża, podobnie jak wykonywanie prac wymagających większej siły fizycznej lub umiejętności technicznych. Jeśli zważymy, że wiele płatności można realizować za pośrednictwem internetu, usuwanie usterek, naprawy sprzętu AGD, RTV z racji ich technologicznego skomplikowania zostały przejęte przez wyspecjalizowane placówki usługowe, to jest jasne, że od współczesnego męża/ojca we wrocławskich rodzinach oczekuje się realizacji niewielu obowiązków. Sferę kontaktów ze szkołą, kiedyś zastrzeżoną dla ojca rodziny relatywnie częściej przypisywali badani matkom. Kategoria wspólnie w naszym przekonaniu jest konsekwencją zderzenia się realiów życia, przymusów funkcjonalnych z przekonaniami i konieczności ich rewizji pod wpływem obiektywnych warunków. Kategoria ta opisuje konieczności funkcjonalne powodujące włączanie się innych członków rodziny w obowiązki związane z prowadzeniem gospodarstwa domowego. Jeśli nie można realizować założonego wzoru, to należy znaleźć jakieś kompromisowe rozwiązanie np. idę na wywiadówkę dlatego, że moja partnerka z powodu innych obowiązków; zawodowych, rodzinnych o określonej porze nie może przyjść do szkoły. Podobnie można wnioskować na temat innych czynności, których wskazania jako wspólnie wykonywane są bardzo wysokie. Należy zwrócić uwagę na niewielkie oczekiwania w stosunku do dzieci, które w przekonaniu badanych powinny mieć zapewnione zabezpieczenie ich potrzeb przez dorosłych członków rodziny i niekoniecznie uczestniczyć w wykonywaniu domowych powinności. 14

15 Tabela 3. Opinie badanych o normatywnym/powinnościowym podziale obowiązków w gospodarstwie domowym.(w %) Niezależnie jak to jest w P. domu, proszę powiedzieć, kto P. zdaniem powinien w rodzinie zajmować się takimi sprawami jak: ojciec matka dziecko każdy sobie wspólnie ktoś inny Ogółem (N) mycie okien 10,0 31,0 1,0 11,0 44,0 3, odkurzanie 11,0 23,0 6,0 13,0 46,0 2, zmywanie 4,0 30,0 2,0 16,0 46,0 3, płacenie rachunków za mieszkanie, telefon itp. 31,0 16,0 0,0 10,0 42,0 1, naprawianie drobnych usterek w domu 67,0 3,0 1,0 8,0 17,0 4, robienie codziennych zakupów 6,0 35,0 1,0 9,0 48,0 1, załatwianie spraw w urzędach 28,0 14,0 0,0 15,0 42,0 1, doglądanie odrabiania lekcji przez dzieci 3,0 26,0 1,0 8,0 61,0 1, chodzenie do szkoły na wywiadówki 7,0 26,0 1,0 7,0 59,0 1, przygotowywanie dzieciom posiłków 2,0 45,0 1,0 8,0 43,0 1, opieka nad osobami starszymi, niedołężnymi 1,0 10,0 1,0 9,0 75,0 4, prasowanie 2,0 45,0 0,0 19,0 32,0 2, pranie bielizny 1,0 45,0 0,0 17,0 35,0 2, Do obowiązków kobiet powinny należeć; pranie bielizny, prasowanie, przygotowywanie dzieciom posiłków, zmywanie, robienie codziennych zakupów, mycie okien itp. Częściej niż ich partnerzy powinny odrabiać z dziećmi lekcje oraz chodzić na wywiadówki do szkół, w których uczą się dzieci. W powszechnym przekonaniu sfera powinności jak i realizacja obowiązków w rodzinie jest warunkowana bardzo silnie przez płeć, stan cywilny, wiek, poziom wykształcenia i pełnione role zawodowe. Oznacza to, że im gorzej wykształceni, aktywni zawodowo, starsi i zamężni respondenci, tym relatywnie częściej winni opowiadać się za tradycyjnym, patriarchalnym wzorem życia rodzinnego i większość obowiązków w gospodarstwie domowym przypisywać żonom/matkom. Natomiast im lepiej wykształceni, młodsi, z krótszym stażem rodzinnym, tym relatywnie częściej winni opowiadać się za bardziej równomiernym podziałem obowiązków. Analiza statystyczna wpływu tych zmiennych zdaje się jednak potwierdzać uwagi poczynione we wstępnej części raportu, mówiące o wzmocnieniu patriarchalnego modelu i realizowanego wzoru rodziny. Z analizy wyłączono dzieci ze względu na niski odsetek wskazań, co przy współczynnikach opartych na chi² jest istotne ze względu na silny wpływ wartości mniejszych niż oczekiwane na wartość tych miar. Analizy rozkładów procentowych odpowiedzi przeprowadzone zostaną dla tych sfer aktywności domowej, w których role ojca i matki są dominujące. 15

16 Są to z jednej strony takie prace jak: pranie, prasowanie mycie okien i przygotowywanie posiłków, przypisane kobietom w rodzinie oraz naprawy w domy, płacenie rachunków i załatwianie spraw w urzędach, które należą do męskiej sfery aktywności. Dla dopełnienia obrazu normatywnych podziałów obowiązków w domu podano również wartości współczynników dla wszystkich sfer. Tabela 4. Wpływ dochodu na rozkład opinii o powinnościowym podziale obowiązków w gospodarstwie domowym. Wpływ dochodu na rozkład Kto powinien wykonywać poniższe czynności w gospodarstwie domowym? odpowiedzi (współczynnik C Pearsona) mycie okien 0,159 odkurzanie 0,139 zmywanie 0,098 płacenie rachunków za mieszkanie, telefon itp. 0,102 naprawianie drobnych usterek w domu 0,128 robienie codziennych zakupów 0,108 załatwianie spraw w urzędach 0,109 doglądanie odrabiania lekcji przez dzieci 0,116 chodzenie do szkoły na wywiadówki 0,123 przygotowywanie dzieciom posiłków 0,114 opieka nad osobami starszymi, niedołężnymi 0,123 prasowanie 0,118 pranie bielizny 0,101 Rozkłady odpowiedzi dla których podano wskaźniki współczynników współzależności, wskazują na istotne różnice w odpowiedziach ze względu na dochód (p<0,05). Osoby, dla których przeciętny miesięczny dochód na głowę w rodzinie wynosił do 1000 zł, częściej niż respondenci z kategorii osób o najwyższych dochodach, wskazywali na prasowanie (50% osób o dochodzie do 1000 zł, w stosunku do 36,7% dla osób o dochodzie powyżej 1870 zł), pranie (49% i 38%), przygotowywanie posiłków (odpowiednio 50% i 39%) oraz mycie okien (37% do 24%) jako domeny kobiet w rodzinie. Jeżeli popatrzymy na męskie sfery aktywności domowej, dochód i tutaj różnicował odpowiedzi w analogiczny sposób: respondenci o niższych dochodach (do 1000 zł) częściej niż osoby o najwyższych kwotach na jednostkę w rodzinie wskazywali, że mężczyźni powinni zajmować się naprawami (odpowiednio 70% i 60%) i sprawami urzędowymi (28% i 24%). 16

17 Tabela 5. Wpływ wykształcenia na rozkład opinii o powinnościowym podziale obowiązków w gospodarstwie domowym Wpływ wykształcenia na rozkład Kto powinien wykonywać poniższe czynności w gospodarstwie domowym? odpowiedzi (współczynnik C Pearsona) mycie okien 0,227 odkurzanie 0,233 zmywanie 0,245 płacenie rachunków za mieszkanie, telefon itp. 0,175 naprawianie drobnych usterek w domu 0,140 robienie codziennych zakupów 0,163 załatwianie spraw w urzędach 0,195 doglądanie odrabiania lekcji przez dzieci 0,195 chodzenie do szkoły na wywiadówki 0,201 przygotowywanie dzieciom posiłków 0,168 opieka nad osobami starszymi, niedołężnymi 0,158 prasowanie 0,202 pranie bielizny 0,214 Wartości współczynnika korelacji dla wykształcenia i powinności wskazują, że ta zmienna również różnicuje normatywne podział obowiązków w rodzinie, najsilniej w odniesieniu do zmywania, odkurzania i mycia okien. Są to obszary podlegające kobietom w rodzinie. Osoby z niższym wykształceniem (podstawowe i zasadnicze zawodowe) częściej niż z wykształceniem wyższym wskazywali, że to kobiety powinny zajmować się wymienionymi czynnościami. I tak odpowiednio dla każdego z nich: zmywania 44% (podstawowe), 48% (zasadnicze zawodowe) i 21% (wyższe), odkurzania 37%, 38% (wskazania respondentów o niższym poziomie wykształcenia) i 16% (z wykształceniem wyższym), mycia okien 47% (niższe) i 21% (wyższe). Na drugim biegunie podziału obowiązków, tych męskich, znajdują się wskazane już wcześniej: załatwianie spraw urzędowych, płacenie rachunków i drobne naprawy. I tutaj respondenci o niższym poziomie wykształcenia wskazywali, że to mężczyźni powinni opłacać rachunki (34% w stosunku 28% osób w wyższym wykształceniem), usuwać drobne usterki w domu (69% do 63%) i załatwiać sprawy w urzędach (33% do 25%). Ujawnione zróżnicowania odpowiedzi o podział obowiązków domowych ze względu na wiek respondentów uzupełniają poczynione już wcześniej uwagi. Sfera męskich powinności, drobne naprawy w domu, płacenie rachunków i załatwianie spraw w urzędach, silniej jest podkreślana jako właśnie domena dorosłych, męskich głów domu przez dwie kategorie badanych: najmłodszych, w wieku od 15 do 18 roku życia (74% wskazań dla 17

18 napraw w domu, 43% dla płacenia rachunków oraz 37% dla załatwiania spraw urzędowych) i najstarszych, powyżej 50 roku życia (odpowiednio do wcześniejszej kolejności 68%, 32% i 30%). Tendencja do przypisywania kobietom specyficznych ról w rodzinie przedstawia się podobnie jak w przypadku męskich powinności. Najmłodsi i najstarsi ankietowani wyrażają zdecydowanie częściej niż pozostali respondenci przekonania, że zmywanie, pranie i gotowanie powinny być zarezerwowane dla pań. Tabela 6. Wpływ wieku badanych na rozkład opinii o powinnościowym podziale obowiązków w gospodarstwie domowym. Niezależnie jak to jest w P. domu, proszę powiedzieć, kto P. zdaniem powinien w rodzinie zajmować się takimi sprawami jak: Wpływ wieku na rozkład odpowiedzi (współczynnik C Pearsona) mycie okien 0,143 odkurzanie 0,167 zmywanie 0,177 płacenie rachunków za mieszkanie, telefon itp. 0,156 naprawianie drobnych usterek w domu 0,096 robienie codziennych zakupów 0,114 załatwianie spraw w urzędach 0,156 doglądanie odrabiania lekcji przez dzieci 0,145 chodzenie do szkoły na wywiadówki 0,141 przygotowywanie dzieciom posiłków 0,120 opieka nad osobami starszymi, niedołężnymi 0,102 prasowanie 0,156 pranie bielizny 0,166 W analizie wpływu stanu cywilnego badanych zostały połączone dwie kategorie: rozwiedziony/rozwiedziona i separowany/separowana po to, aby uchylić silny wpływ nisko reprezentowanych kategorii na wartość miary związku. Podział obowiązków na męskie i kobiece przebiega wzdłuż granicy wyznaczonej doświadczeniami życia w związku małżeńskim. Osoby o podobnych trajektoriach życiowych dokonują wartościowania normatywnych aspektów funkcjonowania w rodzinie w zbliżony sposób: osoby wolne lub w związkach niesformalizowanych wskazują na równopartnerski podział obowiązków (lub taki, w którym każdy z członków rodziny zapewnia sobie sam pewne dobra), osoby z doświadczeniami małżeńskimi w biografiach wyraźnie różnicują podziały ze względu na płeć partnera. 18

19 Tabela 7. Wpływ stanu cywilnego badanych na rozkład opinii o powinnościowym podziale obowiązków w gospodarstwie domowym Niezależnie jak to jest w P. domu, proszę powiedzieć, kto P. zdaniem powinien w rodzinie zajmować się takimi sprawami jak: Wpływ stanu cywilnego na rozkład odpowiedzi (współczynnik C Pearsona) mycie okien 0,196 odkurzanie 0,214 zmywanie 0,195 płacenie rachunków za mieszkanie, telefon itp. 0,174 naprawianie drobnych usterek w domu 0,168 robienie codziennych zakupów 0,167 załatwianie spraw w urzędach 0,150 doglądanie odrabiania lekcji przez dzieci 0,148 chodzenie do szkoły na wywiadówki 0,129 przygotowywanie dzieciom posiłków 0,136 opieka nad osobami starszymi, niedołężnymi 0,130 prasowanie 0,189 pranie bielizny 0,210 Analiza ukazuje wpływ zmiennych socjodemograficznych na ujawnione przekonania badanych. Należy jednak podkreślić, że zróżnicowanie odpowiedzi w obrębie poszczególnych zmiennych determinujących w znacznej części sfer aktywności domowych było nieznaczne. Podział obowiązków traktowany był w sposób naturalny, jako konsekwencja płci i związaną z nią ścieżką socjalizacyjną. Kobiety zgodnie z tym normatywnym postrzeganiem małżeństwa i rodziny są predysponowane i przygotowane do czynności związanych z opieką na dziećmi, chorymi w rodzinie, a przede wszystkim z innymi pracami w gospodarstwie domowym, umożliwiającymi zaspokojenie potrzeb innym członkom rodziny. Wraz z pojawieniem się małego dziecka w rodzinie aktywni zawodowo rodzice muszą podjąć decyzję jak zapewnić mu opiekę podczas ich nieobecności w domu. Decyzja jest najczęściej wypadkową bilansu potencjalnych strat ekonomicznych, pozycyjnych w miejscu pracy w przypadku rezygnacji z pracy z korzyściami, jakie dla rozwoju dziecka da opieka domowa rodziców lub innych członków rodziny. W przekonaniu prawie co trzeciego respondenta, który nie uchylił się od odpowiedzi na to pytanie, rodzice, w domyśle matka, powinni zapewnić opiekę nad małym dzieckiem nawet rezygnując z pracy zawodowej. Ewentualnie opiekę powinni sprawować inni członkowie rodziny. W sumie bowiem 52% badanych była przekonana, że opieka nad dzieckiem winna być sprawowana przez członków rodziny. 19

20 Rysunek 6. Opinie badanych o tym kto powinien zajmować się małym dzieckiem w rodzinie pracujących rodziców. Co P. zdaniem przede wszystkim powinni robić pracujący rodzice aby zapewnić opiekę nad dwuletnim dzieckiem? N = 4688 powinni posłać do żłobka, przedszkola dla małych dzieci powinni oddać dziecko pod opiekę znajomym, przyjaciołom, którzy mogliby się nim zająć powinni się zajmować dzieckiem, nawet jeśli trzeba zrezygnować z pracy 1,0 12,0 20,5 31,7 34,8 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 procent Co dziesiąty respondent dopuszczał opiekę nad dzieckiem wynajętych obcych osób, a co trzeci widział możliwość oddania dziecka do palcówki opiekuńczej lub placówki opiekuńczo-wychowawczej. Nie wiemy, czy tak niski odsetek badanych dopuszczających możliwość instytucjonalnej opieki wynika z odrzucenia kolektywistycznego podejścia do opieki i wychowania dzieci, przeświadczenia, że tylko opieka rodziców w tym okresie rozwoju dziecka jest najlepsza, czy też w opiniach badanych ukryte jest ich doświadczenie związane z trudnym dostępem do tego rodzaju usług we Wrocławiu i ewentualnie niski poziom zaufania do jakości tych usług. Istotne jest, że przeświadczenie o konieczności rodzinnej opieki nad małym dzieckiem było w miarę powszechne, a rozkłady odpowiedzi mało zróżnicowane przez płeć, wykształcenie, stan cywilny badanych. Najsilniej ze zmiennych socjodemograficznych wpływał na rozkłady odpowiedzi dochód badanych, choć współczynnik kontyngencji nie był zbyt silny (C= 0,167). 20

21 Tabela 8. Wpływ dochodu na opinie badanych o opiece nad małym dzieckiem (%). dochód na osobę w gospodarstwie powinni się zajmować dzieckiem, nawet za rezygnację z pracy dzieckiem powinien zająć się ktoś z rodziny powierzyć dziecko znajomym, przyjaciołom wynająć opiekunkę oddać do żłobka, przedszkola Ogółem (N) Poniżej 1000,00 37,64 20,79 1,41 7,47 32, , ,32 31,40 25,00 0,97 8,82 33, , ,66 30,66 21,48 0,88 11,13 35, Powyżej 1866,67 25,47 17,28 0,80 18,68 37, Ogółem 31,27 21,17 1,01 11,51 35, Zróżnicowanie opinii występuje we wskazaniach możliwości wynajęcia opiekunki; im wyższy był dochód respondentów, tym relatywnie częściej wskazywano to rozwiązanie oraz nieco częściej dostrzegano możliwość oddania dziecka do żłóbka/przedszkola. Dobrze zarabiający rodzice, jak można sądzić z danych, niechętnie godzą się z utratą już osiągniętych dochodów i potencjalnej dalszej kariery zawodowej, wskazując na możliwość zapewnienia instytucjonalnej lub prywatnej opieki. Wraz z wchodzeniem rodzin w kolejne fazy cyklu rodzinnego przyrastają rodzicom obowiązki związane z podjęciem przez dzieci nauki w szkole. Dotyczą one, w przypadku najmłodszych, odprowadzania/dowozu dzieci do szkoły a niezależnie od wieku dziecka kontroli rodziców i ewentualnie ich pomocy w wywiązywaniu się przez dzieci i młodzież z obowiązków szkolnych. Wejście do grupy klasowej nie zawsze dla ucznia jest łatwe; może być odrzucony z jakichś tam powodów przez grupę rówieśników, a w skrajnych przypadkach nawet być ofiarą przemocy. Kto powinien pomóc dziecku w rozwiązaniu sytuacji problemowych z rówieśnikami w szkole? Problemy te powstają poza rodzicielską, kontrolą a rodzice co najwyżej są o nich informowani lub obserwują rosnącą niechęć dziecka do chodzenia do szkoły i obowiązków szkolnych. W przeświadczeniu badanych to rodzice powinni pomóc swym dzieciom w przypadku problemów z kolegami szkolnymi. Jak możliwa jest ta pomoc - to już odrębny problem. Najczęściej rodzice są bezradni w takich sytuacjach a ich ewentualna interwencja może mieć przeciwskuteczne działanie. W praktyce taka interwencja sprowadza się do rozmów z wychowawcami, pedagogiem szkolnym lub dyrektorem placówki. Ale - jak pokazują zestawienia i wykres przekonaniowy - ogląd rozmija się z sygnalizowaną praktyką. 21

22 Rysunek 7. Opinie badanych o pomocy dzieciom w sytuacjach problemowych z rówieśnikami w szkole. Kto powinien pomagać dzieciom, które mają problemy z kolegami i koleżankami N = 4867 ktoś inny dziadkowie, inni krewni jakaś instytucja nauczyciel w szkole psycholog / pedagog koledzy / koleżanki Rodzice 0,4 0,2 0,3 3 10,8 14,4 70, procent Uderzające jest przekonanie, że rodzice mogą te problemy rozwiązać lepiej niż personel dydaktyczny szkoły. Tylko co dziesiąty badany wskazywał na nauczyciela, a co 14 na pedagoga/psychologa szkolnego jako osoby, które powinny pomóc dziecku w jego problemach. Wpływ zmiennych socjodemograficznych w naszych badaniach, podobnie jak we wcześniejszych analizach, był niezbyt silny, choć istotny statystycznie. Wyraźnie wskazuje na to korelacja z wiekiem (C=O,184), stanem cywilnym (C=0,152) wykształceniem (C=0,107) oraz dochodem. Ostatnią kwestią związaną z wychowaniem dzieci, najbardziej obciążoną ideologicznie z powodu permanentnych dyskusji, był problem uświadomienia dzieci na temat seksu i życia seksualnego. W dyskursie publicznym ścierają się bez praktycznego rozstrzygnięcia dwie opcje; racjonalistyczna, wedle której wiedza o seksie i życiu seksualnym winna być treściami szkolnego nauczania oraz przeciwstawna opcja, w której obowiązek uświadamiania w tych sprawach spoczywa na rodzicach przy ewentualnym wspomaganiu instytucji edukacyjnych i religijnych. Dla badanych rodzice są zobowiązani do uświadamiania swych dzieci w sprawach seksu i życia seksualnego. Trzy czwarte badanych przypisuje obowiązek uświadomienia dzieci rodzicom a prawie co szósty uważał, że do tego jest zobowiązana szkoła, do której dzieci uczęszczają. Zaskoczenie budzi praktyczne wyłączenie z tej sfery czołowego dyskutanta w dyskursie publicznym; kościoła. W przekonaniu badanych instytucja ta nie powinna zajmować się tą sferą życia młodych wrocławian. 22

23 Warto jeszcze wskazać, że co dwudziesty badany sądził, że dzieci i tak się skądś dowiedzą; od rówieśników, z mediów, internetu czy innych źródeł. Nie potrafimy rozstrzygnąć, czym powodowane było to wskazanie; konstatacją chronicznego spóźniania się podejmowanych przez rodziców prób uświadomienia swych pociech, niewspółmiernością ich wiedzy w tym zakresie w stosunku do treści dostępnych w innych źródłach informacji, czy też przekonaniem tej części badanych, że wiedza ta sama przyjdzie wraz z wchodzeniem w dorosłość. Rysunek 8. Opinie o uświadamianiu dzieci na temat życia seksualnego. Kto powinien uświadamiać dzieci na temat seksu i życia seksualnego? N = 4838 nie trzeba ich uświadamiać, same się skądś dowiedzą 5,3 ktoś inny 0,4 inne instytucje 0,4 kościół 0,7 szkoła i instytucje wychowawcze 17,8 rodzice 75,5 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0 procent Istotnym składnikiem funkcji opiekuńczo-zabezpieczającej rodziny jest pomoc i opieka nad chorymi, niepełnosprawnymi, starszymi członkami rodziny. Te trudne sytuacje, w jakich okresowo lub trwale mogą się znaleźć członkowie grupy rodzinnej, są dobrym sprawdzianem spójności grupy oraz siły więzi łączącej członków rodziny. Choroba, nabyta niepełnosprawność zmienia dotychczasowy sposób funkcjonowania jednostki w życiu rodzinnym, zawodowym i społecznym. Wywołuje konieczność zreorganizowania dotychczasowego porządku życia rodzinnego, wyręczania ich w dotychczas pełnionych obowiązkach, a w cięższych przypadkach konieczność opieki, pomocy ze strony zdrowych, pełnosprawnych członków rodziny. 23

24 Kwestie, kto zajmuje się chorymi, niepełnosprawnymi osobami w rodzinie, a kto powinien się nimi zajmować, należą do dwu porządków; praktyki życia rodzinnego i ładu normatywnego uznawanego i podtrzymywanego przez rodzinę. Niezależnie od rozstrzygnięć podejmowanych przez członków grupy, dokonane wybory mają swoje bezpośrednie lub pośrednie znaczenie dla kondycji ekonomicznej rodzin. Z reguły oznaczają one uszczuplenie budżetu rodziny poprzez zwiększone wydatki na leczenie, rehabilitację i opiekę nad chorymi. Kontekst finansowy może być czynnikiem przesądzającym o dokonywanych wyborach niezależnie od uznawanych wartości, przekonań i siły więzi rodzinnej. W przekonaniu badanych koszty opieki nad osobami starszymi winni ponosić sami zainteresowani oraz członkowie rodziny. Co czwarta osoba wskazywała, że to osoby starsze z renty lub emerytury winne finansować świadczoną im pomoc. Kolejne 41% wskazywało najbliższą rodzinę. Te wskazania należy interpretować w sposób następujący; jeśli starszej osobie nie wystarcza środków, by zapewnić sobie opiekę, wtedy rodzina winna podjąć jej finansowanie. Ale co czwarty badany wskazywał na instytucje państwowe, pomoc społeczną, organizacje pozarządowe oraz organizacje wyznaniowe, oczekując od nich ponoszenia kosztów opieki nad starszymi członkami rodziny, a w domyśle - zorganizowanie tej opieki i jej finansowanie. W tym scenariuszu rodzina zostaje uwolniona od międzypokoleniowych zobowiązań i jest jaskrawym przykładem coraz powszechniejszej asymetryczności więzi międzypokoleniowej w polskich rodzinach. Dopóki rodzice są sprawni i w relatywnie dobrej kondycji ekonomicznej, naturalnym jest oczekiwanie ze strony dorosłych, samodzielnych dzieci świadczenia pomocy materialnej, funkcjonalnej; prowadzenia gospodarstwa domowego, pomocy w opiece nad dziećmi itp. Pomoc ta jest nie do przecenienia; umożliwia koncentrację młodych na pracy i karierze zawodowej, jej łatwiejsze godzenie z obowiązkami rodzinnymi, towarzyskimi itp. Kiedy rodzice stają się starsi, niedołężni, wymagający opieki i poświęcenia im własnego czasu, wtedy dorosłe i samodzielne dzieci usiłują przerzucić ciężar opieki nad nimi na otoczenie instytucjonalne rodziny. 24

25 Rysunek 9. Opinie dotyczące finansowania opieki nad osobami starszymi. Kto przede wszystkim powinien ponosić koszty związane z opieką nad osobami starszymi? N = 4650 ktoś inny organizacje kościelne organizacje pozarządowe opieka społeczna, instytucje państwowe dalsza rodzina 0,5 0,3 1,7 0,3 25,3 najbliższa rodzina 44,6 sami zainteresowani 27,3 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 45,0 50,0 procent Problem finansowania kosztów leczenia i rehabilitacji niepełnosprawnych członków rodzin był postrzegany odmiennie. Koszty te powinny ponosić przede wszystkim instytucje zewnętrzne w stosunku do rodziny: opieka społeczna, inne instytucje państwowe, organizacje pozarządowe oraz organizacje kościelne. W przypadku osób niepełnosprawnych w jeszcze większym stopniu niż w opiece nad starszymi członkami rodziny, w przekonaniu aż ponad połowy badanych rodzina winna być uwolniona od tych zobowiązań. Można te wyniki interpretować dwojako; a) jako uchylanie się zdrowych członków rodziny od ponoszenia finansowych obciążeń związanych z rehabilitacją osoby niepełnosprawnej, b) rozumienie niepełnosprawności jako ciężkich przypadków dysfunkcjonalności (stopień znaczny), których leczenie i rehabilitacja wymaga nakładów finansowych przekraczających możliwości ekonomiczne przeciętnej rodziny. 25

26 Rysunek 10. Opinie dotyczące finansowania kosztów rehabilitacji niepełnosprawnych członków rodziny wg badanych. Kto powinien przede wszystkim ponosić koszty rehabilitacji niepełnosprawnych członków rodziny? N = 4673 ktoś inny organizacje kościelne organizacje pozarządowe opieka społeczna, instytucje państwowe dalsza rodzina najbliższa rodzina sami zainteresowani 0,5 0,2 3,1 0,1 15,7 30,0 50,4 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 procent Za tą drugą interpretacją przemawia fakt, że pytano również o finansowanie opieki nad obłożnie chorymi nie nakładając na pytanie dodatkowych warunków np.: czy obłożna choroba ma charakter przejściowy czy też stały, nie rokujący takiej poprawy zdrowia pacjenta, by mógł być chociaż samodzielny w zakresie samoobsługi. Rysunek 11. Opinie dotyczące finansowania kosztów opieki nad obłożnie chorymi członkami rodziny wg badanych. Kto powinien przede wszystkim ponosić koszty związane z opieką nad obłożnie (przewlekle) chorymi? N = 4685 ktoś inny organizacje kościelne organizacje pozarządowe instytucje państwowe, publiczne opieka społeczna dalsza rodzina najbliższa rodzina sami zainteresowani 0,4 0,2 0,2 2,5 13,7 18,4 28,0 36,5 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 procent 26

27 Podobnie jak w przypadku opieki nad niepełnosprawnymi członkami rodzin, w przeświadczeniu badanych obowiązki finansowania kosztów opieki nad obłożnie chorymi winno przejąć państwo i jego instytucje oraz organizacje pozarządowe i kościelne. Oznacza to, że zdaniem ponad połowy badanych rodzina nie jest w stanie/nie powinna tych kosztów ponosić, niezależnie od obowiązujących regulacji prawnych i aksjonormatywnych zobowiązań w stosunku do obłożnie chorego członka rodziny. W praktyce życia rodzinnego mogą się zdarzyć sytuacje, w których środki finansowe, gromadzone w miarę możliwości przez rodziny, okazują się zbyt skromne, niewystarczające. Dla większości badanych (59% ogółu ważnych odpowiedzi) w takich przypadkach to najbliższa rodzina służyć powinna pomocą w nieoczekiwanych, dużych trudnościach finansowych rodziny. Tabela 9. Pomoc w problemach finansowych problemowych. W sytuacji niespodziewanych i dość dużych problemów finansowych, od kogo przede wszystkim starał(a)by się P. pożyczyć pieniądze? Ogółem (N) Procent od bliskiej rodziny ,6 od kogoś z dalszej rodziny 127 2,7 od przyjaciół /znajomych ,4 z banku, kasy oszczędnościowej itp ,1 sprzedać coś wartościowego z domu, zastawić w lombardzie itp 86 1,8 zwróciłbym się o pomoc do jakiejś instytucji / fundacji 59 1,3 Ogółem ,0 W przypadku niespodziewanych, dużych kłopotów finansowych tylko co piąty respondent skorzystałby z oferty banku, kasy oszczędnościowej, a co dziesiąty prosiłby o pożyczkę przyjaciół/znajomych. Pomijając już korzyści, wynikające z nieoprocentowanej pożyczki od rodziny czy przyjaciół, za tym rozwiązaniem przemawiają również praktyczne względy. Po pierwsze zyskuje się na czasie dzięki ominięciu uciążliwych procedur biurokratycznych, związanych z ubieganiem się o kredyt bankowy, co przy nieoczekiwanych, nagłych, dużych wydatkach jest sprawą bardzo istotną. Po drugie możemy ją uzyskać, niezależnie od naszej wiarygodności i zdolności finansowej i po trzecie; łatwiejsza jest prolongata terminu spłaty zobowiązań. Cechy społecznodemograficzne uczestników badań nie wpływały na rozkłady odpowiedzi na pytania o ponoszenie kosztów zawiązanych z opieką nad osobami starszymi, obłożnie chorymi oraz kosztów na rehabilitację niepełnosprawnych. 27

28 Analiza statystyczna wskazuje, że związki pomiędzy odpowiedziami a takimi cechami badanych jak: płeć, wiek, wykształcenie, posiadanie dzieci są statystycznie słabe. Inne zatem czynniki to zróżnicowanie mogły wywoływać. Do takich stymulant rozkładów odpowiedzi można zaliczyć przekonanie o powinności państwa i realizowanych przez nie polityk społecznych. W tym miejscu warto postawić tezę, że na opinie o tym, kto powinien zapewnić opiekę seniorom, osobom niepełnosprawnym i obłożnie chorym, reguluje ogólne przekonanie o tym, czym są problemy społeczne i o roli polityki społecznej oraz aparatu administracyjnego państwa i samorządów w kwestii rozwiązywania tych problemów (kwestii) społecznych. Otóż im silniej sytuacje problemowe zakotwiczają się w świadomości społecznej jako problem społeczny, tym częściej członkowie rodzin, w których ta sytuacja problemowa się ujawnia, będą przekonani o odpowiedzialności państwa, a szerzej instytucji i organizacji społecznych, za rozwiązanie tej kwestii. Tym samym oczekują uwolnienia rodzin od uciążliwości związanych z opieką, pielęgnacją członków rodzin oraz ewentualnych obciążeń finansowych, związanych z rozwiązaniem konkretnej sytuacji problemowej. Jest to niepożądana konsekwencja polityki społecznej państwa, która w naszych warunkach definiuje, co jest problemem społecznym, a co nie jest, a w dalszym etapie uruchamia zasoby materialne, finansowe i organizacyjne dla złagodzenia/rozwiązania zdefiniowanego wcześniej problemu. Analizowana sytuacja jest bardzo podobna do losów Funduszu Alimentacyjnego, który w zamierzeniu miał wspierać ekonomicznie tę część rodzin, które nie były w stanie wyegzekwować zasądzonych od ojca/matki alimentów. Jego działanie spowodowało w konsekwencji masową skalę tego zjawiska i co więcej - zmianę adresata roszczeń alimentacyjnych. Utrwaliła się świadomość, że adresatem roszczeń alimentacyjnych jest państwo i bardzo często bezpośrednio zainteresowani nie zgłaszali nawet swych roszczeń w stosunku do byłego partnera, ojca dzieci. W konsekwencji praktyka działania funduszu spowodowała masowe uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych. Z podobnym procesem, jak się zdaje, mamy do czynienia i w analizowanych przypadkach. Wraz ze wzmacnianiem się przekonania, że jeżeli państwo jest w stanie pewne kwestie społeczne w sytuacjach wyjątkowych rozwiązać, to powinno je rozwiązywać w stosunku do wszystkich. Państwo staje się podmiotem zobligowanym do przejmowania ról, które wcześniej były zarezerwowane dla rodzin, nawet w sytuacjach, gdy rodzina jest w stanie realizować swoje obowiązki. 28

29 3.2 Rodzina i relacje wewnątrz rodzinne badanych wrocławian. Współcześnie, a szczególnie w zbiorowościach wielkomiejskich, coraz częściej ujawniają się alternatywne formy małżeństwa i rodziny. W naszych badaniach 6% ogółu badanych pozostawało w nieformalnych związkach. Na podstawie literatury przedmiotu można wyróżnić dwa podstawowe typy takich relacji: związki partnerskie ludzi młodych oraz związki osób, których poprzednie małżeństwa najczęściej zakończyły się rozwodem lub separacją. Pierwszy typ związków partnerskich oznacza, że niepewność siebie, partnera, niestabilność sytuacji społecznej i ekonomicznej powoduje powstrzymywanie się, niechęć do formalizacji związku. Najczęściej związek partnerski młodych ludzi funkcjonuje względnie samodzielnie we własnym lub wynajętym mieszkaniu. W innych przypadkach, zgodnie z polską zasadą matrylokalności związków, kobieta wprowadza swego partnera do współzamieszkiwanego z rodzicami mieszkania. Praktyka ta jest dobitnym dowodem upodmiotowienia ludzi młodych w rodzinach i braku nacisków społecznych zmuszających do formalizacji związku. Typ drugi związków partnerskich zastępuje formalne rekonstruowane związki. Również i w tym przypadku, jeśli partnerzy nie mogą zamieszkać wspólnie, bez innych członków rodziny, najczęściej kobieta wprowadza mężczyznę do swego mieszkania. W tak zrekonstruowanej rodzinie dość rzadko mężczyzna stara się/usiłuje wystąpić w roli opiekuna dzieci partnerki z poprzednich związków. Nawet jeśli prowadzą wspólnie gospodarstwo domowe to rzadko wspólnota ekonomiczna jest równie pełna, jak w przypadku sformalizowanego małżeństwa i rodziny. Rosnące przyzwolenie społeczne dla związków partnerskich w nowym świetle stawia problem tzw. funkcji niezbywalnych małżeństwa i rodziny, które niezależnie od kontekstu historycznego i społecznego rodzina miała rzekomo pełnić zawsze w przeszłości, czasie teraźniejszym i bliżej nieokreślonej przyszłości. W literaturze przedmiotu najczęściej jako funkcje niezbywalne rodziny wymienia się: seksualną, prokreacyjną, opiekuńczo-zabezpieczającą, wychowawczą oraz emocjonalnoekspresyjną. Pozostałe traktuje się jako historycznie zmienne, które ujawniają się i mają istotne znaczenie w konkretnym czasie i przestrzeni. Realizowane alternatywne formy małżeństwa i rodziny zdają się wskazywać, że praktycznie jedyną konieczną i niezbędną dla związku funkcją jest funkcja ekspresyjno- emocjonalna. Pozostałe nie mają tak niezbywalnego znaczenia jak dotychczas sądziła socjologia rodziny. 29

30 Może bowiem istnieć konfiguracja związku: razem ale osobno, mogą istnieć związki z wyboru nie posiadające dzieci itd, itd. Pytanie, jakie we współczesnym świecie korzyści daje małżeństwo jest pytaniem kluczowym dla analizy rzeczywistości rodzinnej. Tabela 10. Opinie badanych o zaletach małżeństwa (w %). opinie o zaletach/korzyściach małżeństwa: nieważne raczej nieważne średnio ważne raczej ważne bardzo ważne ogółem (N) ułatwia dorabianie się / wspólne zaspokojenie potrzeb materialnych daje opiekę i wsparcie w potrzebie umożliwia regularne pożycie seksualne daje dzieci, pozwala je wychować i stworzyć im dom pozwala dzielić z kimś wspólne zainteresowania zaspokaja potrzebę miłości i serdeczności ułatwia rozwiązywanie wielu codziennych spraw 3,84 7,88 25,86 37,25 25, ,50 1,10 11,04 28,29 59, ,30 3,31 21,37 31,78 42, ,67 1,87 13,25 26,07 58, ,54 6,44 25,46 30,58 35, ,58 1,02 9,89 25,15 63, ,79 1,98 17,08 29,60 50, W przekonaniu badanych małżeństwo jest związkiem umożliwiającym realizację przede wszystkim potrzeb emocjonalnych jak również i materialnych, związanych z życiem codziennym i dorabianiem się. Uwzględniając wskazania: raczej ważne i bardzo ważne uzyskujemy gradację zalet/korzyści, jakie daje małżeństwo. W pierwszej kolejności zaspokaja potrzeby emocjonalne, dalej wzajemne wsparcie i opiekę oraz posiadania dzieci, czyli zaspokaja potrzeby niematerialne partnerów. Dopiero w dalszej kolejności ujawniają się potrzeby instrumentalno-funkcjonalne; rozwiązywanie codziennych spraw, pożycie seksualne, wspólne zainteresowania a w końcu dorabianie się, warunkujące zaspokojenie potrzeb materialnych. Relatywnie niska pozycja wspólnych zainteresowań zdaje się być wyrazem respektowania coraz większej autonomii w tym zakresie osób tworzących związek. Podobnie jak w poprzednich analizach zmienne socjodemograficzne nie wpływały na rozkłady odpowiedzi. Można już było o tym wnioskować po liczebności komentowanych wskazań. Istotny jest fakt postrzegania zalet i korzyści, jakie daje małżeństwo również przez osoby samotne, których związki zakończyły się rozwodem lub separacją. 30

31 Tabela 11. Stan cywilny badanych. Jaki jest P. aktualny stan cywilny? Ogółem (N) Procent zamężna / żonaty ,1 pozostający w związku nieformalnym 299 6,1 panna / kawaler ,5 wdowa / wdowiec 280 5,7 rozwiedziony / rozwiedziona 347 7,0 w separacji 30 0,6 Ogółem ,0 W związku małżeńskim/partnerskim pozostawało 53% uczestników badań, a osób, które posiadały wcześniejsze doświadczenia małżeńskie zakończone rozwodem, separacją lub śmiercią współmałżonka/partnera było w próbie 13% ogółu. Należy założyć, że również większość z odmawiających odpowiedzi na to pytanie pozostawała w nieformalnych związkach partnerskich i z jakichś powodów nie chciała ujawnić swojej faktycznej sytuacji. W sumie 66,5% posiadało własną biografię małżeńską i w kolejnych pytaniach było kompetentnymi informatorami. Tabela 12. Częstotliwość rozmów o istotnych sprawach dla badanych. Proszę powiedzieć, jak często rozmawia P. ze swoim mężem/żoną / partnerką/partnerem z którym się mieszka, o takich sprawach jak: nigdy sporady cznie od czasu do czasu często zawsze Ogółem (N) problemy osobiste 1,2% 5,9% 16,8% 36,1% 40,0% 2493 sprawach związanych z pracą 2,1% 8,8% 20,5% 37,4% 31,2% 2254 problemach wychowawczych, problemach z dziećmi sprawach swoich znajomych, przyjaciół 1,4% 6,2% 13,7% 36,5% 42,2% ,3% 16,8% 29,3% 33,0% 18,6% 2514 Wskazane w tabeli 12 sprawy były nadzwyczaj często treścią rozmów współmałżonków; tylko w jednostkowych przypadkach problemy te nigdy nie były tematem wspólnych rozmów, dyskusji. Częstotliwość rozmów o swoich znajomych, przyjaciołach była najniższa. 31

32 Dowodzi to bardzo interesującej kwestii; w części związków istniał podział na: wspólnych znajomych przyjaciół i osobistych przyjaciół, znajomych każdego z partnerów. Brak było nakładania się kręgów towarzyskich współmałżonków, co oznacza oddzielne spędzanie czasu wolnego. Rysunek 12. Ocena relacji ze współmałżonkiem/partnerem. Jak ocenił(a)by P. swoje kontakty z współmałżonkiem lub partnerem z którym mieszka? N = 2560 bardzo dobrze bardzo źle 1,4 1,1 0,5 0,5 5,7 4,8 17,3 31,7 37,0 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 procent Zaburzone relacje z partnerem/współmałżonkiem miało niewielu uczestników badań aktualnie pozostających w związku, ponad 90% badanych tej kategorii oceniło je jako dobre i bardzo dobre. 32

33 Tabela 13. obowiązki: Podział obowiązków w rodzinach uczestników badań. matka/ żona/ partnerka ojciec/ mąż/ partner wspólnie dziecko/ dzieci każdy sobie ktoś inny z rodziny ktoś spoza rodziny Ogółem odkurzanie 38% 18% 33% 6% 2% 1% 1% 2508 mycie podłóg 56% 9% 29% 3% 2% 1% 1% 2513 mycie naczyń 45% 6% 40% 2% 5% 1% 1% 2479 mycie okien 47% 13% 33% 1% 2% 1% 2% 2508 wynoszenie śmieci 13% 38% 35% 10% 2% 1% 1% 2503 robienie codziennych zakupów przygotowywanie obiadów dokonywanie opłat za mieszkanie 44% 9% 44% 0% 2% 1% 0% % 5% 26% 0% 2% 2% 1% % 40% 29% 0% 1% 1% 0% 2511 prasowanie 64% 5% 22% 0% 7% 1% 1% 2506 doglądanie/pilnowanie dzieci załatwianie spraw w urzędach, bankach itp. chodzenie na wywiadówki dbanie, aby w domu były wszystkie potrzebne rzeczy naprawianie drobnych usterek w mieszkaniu podejmowanie ważnych decyzji finansowych (kredyty itp.) podejmowanie decyzji w sprawie kupowania rzeczy, na które trzeba wydać większą sumę robienie "większych zakupów", odzieży, butów itp. 33% 3% 61% 0% 1% 0% 0% % 34% 40% 0% 5% 0% 0% % 11% 50% 1% 1% 0% 0% % 7% 54% 0% 1% 0% 0% % 73% 13% 0% 1% 1% 3% % 7% 84% 1% 2% 0% 0% % 6% 85% 1% 2% 0% 0% % 4% 77% 1% 6% 0% 0% 2503 (N) Praktycznie nie ma istotnych różnic pomiędzy przekonaniami dotyczącymi podziału obowiązków w rodzinie a faktycznie realizowanymi przez poszczególne osoby w rodzinach obowiązkami. Typowymi zajęciami męża i ojca były: naprawy drobnych usterek, wynoszenie śmieci, załatwianie spraw urzędowych, finansowych oraz wnoszenie opłat za mieszkanie. Odsetki wskazań poza drobnymi naprawami usterek 73% ogółu, mieściły się w przedziale 34-40%. Nawet tak wybitnie męskie zajęcia nie były podejmowane przez większość mężów/ojców w rodzinach. 33

34 Podkreślenia wymaga fakt wspólnego podejmowania istotnych dla kondycji ekonomicznej rodzin decyzji dotyczących zaciągania kredytów czy większych wydatków na zakupy. Trudno jednak przesądzać, jak ten proces decyzyjny przebiega; dyskusje i wspólna decyzja czy też wspólna dyskusja poprzedzająca ostateczną decyzję męża/ojca. Z rozkładów odpowiedzi w tabeli 16 wynika, że większość czynności w zakresie gospodarstwa domowego przypisana jest kobiecie lub wykonywana wspólnie. Co praktycznie oznacza wspólne wykonywanie pewnych czynności nie bardzo wiadomo. Na przykład wspólne mycie okien, podłóg, naczyń, czy chodzenie na wywiadówki. Można to interpretować jako samodzielne wykonywanie tych czynności przez męża lub żonę, można je interpretować słabiej; kobieta wykonuje a jej partner pomaga np. zmieni wodę przy myciu okien, podłóg lub włoży brudne naczynia do zlewu czy zmywarki. Zważywszy, że odpowiedzi nie są zależne od cech społeczno-demograficznych badanych: płci, wieku, wykształcenia, stanu cywilnego w istotny statystycznie sposób, należy mniemać o znacznym obciążeniu kobiet tymi obowiązkami i podtrzymywaniem zmodyfikowanego patriarchalnego wzoru rodziny. Przekonania badanych pozostawały w zgodzie z rzeczywistym porządkiem życia rodzinnego. 3.3 Rodziny z dziećmi na utrzymaniu Większość (65% ogółu) badanych miała za sobą związki małżeńskie lub aktualnie pozostawała w formalnym związku lub w partnerskim/konkubinacie. W założonych przez respondentów rodzinach tylko w 35% ogółu były dzieci do lat 18, czyli na utrzymaniu. Najczęściej w rodzinach uczestników badań (22.2% ogółu) było jedno dziecko na utrzymaniu, w co dziesiątej rodzinie dwoje dzieci a w niespełna 2% ogółu rodzin troje i więcej. W 64.8% rodzin uczestników badań, którzy byli aktualnie w związkach małżeńskich/partnerskich lub w przeszłości, nie było dzieci do lat 18, czyli z definicji niezdolnych do samodzielnej pracy zarobkowej. 34

35 Rysunek 13. Liczba dzieci do 18 roku życia w gospodarstwie domowym. Ile dzieci (osób poniżej 18-go roku życia) mieszka w sumie P. gospodarstwie domowym? N = i więcej 1,9 2 11,1 1 22,2 0 64,8 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 procent Część respondentów posiadała już dorosłe, względnie samodzielne dzieci, faktyczna dzietność w związkach, które założyli dorośli respondenci była zatem znacznie wyższa. Tabela 14. Liczba dzieci posiadanych przez dorosłych uczestników badań Ile ma P. dzieci? Ogółem (N) Procent Nie ma dzieci , , , , , , , , ,02 Ogółem ,0 35

36 Co trzeci badany posiadał aktualnie jedno dziecko, 35% dwoje dzieci a co dziesiąty troje i więcej dzieci. Wyniki te potwierdzają generalną tendencję radykalnego obniżania dzietności i coraz większego braku zastępowalności pokoleń w społeczeństwie polskim. Wskazuje na to również uchwycona prawidłowość, że im młodsi rodzice, tym relatywnie częściej posiadają jedno, co najwyżej dwoje dzieci. Część respondentów miała relatywnie krótki staż małżeński, trudno zatem kategorycznie orzekać, jaka będzie ostateczna dzietność w tych związkach. W zrealizowanych badaniach nie pytano ani o nastawienia prokreacyjne respondentów ani też o optymalną liczbę dzieci w rodzinie miejskiej, nie posiadamy informacji, by chociaż pośrednio wnioskować o akceptowanej przez respondentów dzietności w rodzinach miejskich. Rysunek 14. Wielkość rodziny. Ile ma P. dzieci? N = i więcej 10,0 2 35,7 1 33,8 0 20,6 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 procent Tylko niewielka część respondentów (21.3% tej kategorii badanych) posiadała dzieci w wieku szkolnym. 36

37 Rysunek 15. Respondenci posiadający dzieci w wieku szkolnym Czy ma Pan dzieci w wieku szkolnym? N = 2590 tak 26,9 nie 73,1 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0 procent Rodzice najczęściej uchylali się od współpracy ze szkołą, pomocy tej instytucji w realizacji zadań dydaktycznych i wychowawczych. Najwyższe odsetki twierdzących odpowiedzi, 23% ogółu rodziców dzieci w wieku szkolnym, zadeklarowało udział w dniach otwartych szkoły, festynach szkolnych itp., czyli imprezach przygotowanych już przez innych rodziców a przede wszystkim pracowników szkoły. Szkoła jest zatem, niezależnie od jej rodzaju (np. podstawowa, gimnazjum czy też szkoła ponadgimnazjalna) instytucją, od której rodzice oczekują jedynie wypełniania nałożonych na nią zadań. Rodzice nie chcą uczestniczyć w życiu szkoły, swymi działaniami, mimo zawarowanych prawnie możliwości, wpływać na jakość kształcenia ani też na proces wychowawczy realizowany przez placówkę oświatową. 37

38 Tabela 15. Poziom współpracy rodziców ze szkołą Czy bierze P. w szkole udział w takich działaniach jak: Nie Tak liczebność pomoc w organizacji lub uczestnictwo w wycieczkach szkolnych, zielonych szkołach itp. 82,1% 17,9% 694 uczestnictwo w radzie rodziców, komitecie rodzicielskim itp. 80,8% 19,2% 694 pomoc w remoncie, urządzaniu szkoły bądź klasy 85,6% 14,4% 694 pomoc w zorganizowaniu lub zakupie pomocy szkolnych, podręczników itp. 88,7% 11,3% 693 pomoc w przygotowaniu i prowadzeniu uroczystości szkolnych, imprez w szkole itp. 78,8% 21,2% 694 udział w dniach otwartych szkoły, festynach szkolnych itp. 76,7% 23,3% 694 pomoc w załatwianiu spraw urzędowych ważnych dla szkoły 96,3% 3,7% 694 podejmowanie inicjatyw rodzicielskich, takich jak np. organizacja zajęć, praca świetlicy, bezpieczeństwo, mundurki itp. 91,6% 8,4% 694 uczestnictwo w zajęciach dydaktycznych dla dzieci 95,0% 5,0% 694 Z kolejnego pytania wynika, że rodzice nie mają ochoty i w przyszłości tracić czasu na działania, prace na rzecz placówek, do których uczęszczały ich dzieci. Rysunek 16. Opinie na temat zaangażowania w życie szkoły. Czy gdyby istniała taka możliwość to chciał(a)by się P. bardziej zaangażować w różne sprawy szkoły, do której uczęszczają P. dzieci? zdecydowanie nie raczej nie raczej tak zdecydowanie tak % Na pytanie to odpowiedziało 580 osób z 697 respondentów posiadających dzieci w wieku szkolnym, a aż 16.7% pytanych rodziców uchyliło się od odpowiedzi. 38

39 Deklaratywnego potwierdzenia gotowości współpracy ze szkołą udzieliło 42% respondentów, ale tylko 12% wskazało odpowiedź zdecydowanie tak. Szkoły, do których uczęszczały dzieci respondentów, jak można sądzić z uzyskanych informacji posiadały dość rozbudowaną ofertę zajęć pozalekcyjnych. Najczęściej uczęszczano na zajęcia sportowe oraz naukę języków obcych. Co trzeci respondent wymieniał kółka zainteresowań organizowane przez szkołę, nieco mniejszą popularnością cieszyły się zajęcia artystyczne i kulturalne dla młodzieży. Prawie co trzeci rodzic potwierdzał uczestnictwo swych dzieci w dodatkowych zajęciach poza szkołą rozwijających wiedzę i zainteresowania. Szkoły starają się zagospodarowywać w miarę swych możliwości kadrowych i organizacyjnych czas wolny młodzieży i jak wynika z uzyskanych informacji dzieci badanych rodziców dość często z tej ofert szkolnej korzystały. Tabela 16. Uczestnictwo dzieci respondentów w zajęciach pozalekcyjnych. Czy P. dzieci biorą udział w dodatkowych zajęciach pozalekcyjnych? Nie Tak Liczebność poszerzających i pogłębiających ich wiedzę i zainteresowania organizowane poza szkołą 70,0% 30,0% 690 w zajęciach sportowych 41,5% 58,5% 689 w zajęciach artystycznych, kulturalnych 71,2% 28,8% 690 korepetycje 82,3% 17,7% 691 nauka języków obcych 48,8% 51,2% 691 kołka zainteresowań funkcjonujące w szkole 66,0% 34,0% 689 zajęcia wyrównawcze 94,3% 5,7% 690 Na pytanie o ocenę relacji z dziećmi co piąty rodzic uchylił się od odpowiedzi. 39

40 Rysunek 17. Ocena relacji z dziećmi Jak ocenia P. swoje relacje z dziećmi? N = bardzo dobrze bardzo źle 1,1 0,5 0,3 0,4 4,7 4,8 15,7 27,2 45,3 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 45,0 50,0 procent Generalnie rodzice bardzo dobrze i dobrze oceniali swe relacje z dziećmi, tylko 2% respondentów wskazało na złe, odbiegające od przeciętnych relacje ze swymi potomkami. Nie wiemy, na ile postawieni w tego rodzaju sytuacji problemowej respondenci bez żadnych zahamowań i szczerze te opinie wyrażali. Pamiętać należy o bardzo silnym wzorze kulturowym, zabraniającym wyrażania negatywnych opinii o własnej rodzinie osobom obcym, postronnym. Pośrednie potwierdzenie prawdziwości ich deklaracji uzyskano poprzez pytania o wzajemne powinności rodziców w stosunku do dorosłych dzieci i dzieci w stosunku do rodziców w podeszłym wieku. Te deklarowane dobre relacje z dziećmi dowodzą silnej więzi międzypokoleniowej w rodzinach oraz silnego poczucia odpowiedzialności za losy członków rodziny. 40

41 Tabela 17. Obowiązki rodziców w stosunku do usamodzielniających się dzieci Zobowiązania: Nie Tak Ogółem (N) pomagać im finansowo 35,5% 64,5% 3002 zapewnić mieszkanie, pomóc w uzyskaniu samodzielnego lokum 45,5% 54,5% 2900 pomagać w pewnych pracach w domu (pranie, robienie obiadów itp.) 76,3% 23,7% 3088 radzić(uczyć) jak rozwiązywać sprawy związane z gospodarstwem domowym 34,4% 65,6% 3121 opiekować się ich małymi dziećmi 40,4% 59,6% 2883 służyć pomocą tylko w wyjątkowych sytuacjach np. utraty pracy, choroby itp. 59,6% 40,4% 3126 żadnych, dzieci mają sobie radzić same 93,6% 6,4% 3202 W przeświadczeniu ponad połowy rodziców są oni przede wszystkim zobowiązani do: pomocy finansowej dzieciom, porad związanych z samodzielnym prowadzeniem przez dzieci gospodarstwa domowego, opieki nad wnukami oraz pomocy w uzyskaniu samodzielnego mieszkania. Wysokie odsetki wskazań różnorakich zobowiązań rodziców w stosunku do dorosłych dzieci, tylko 6% wybrało odpowiedź, że dzieci powinny sobie radzić same, zdają się dobrze opisywać nie tylko wzajemne relacje pomiędzy rodzicami a dziećmi, ale przede wszystkim sytuowanie się młodych ludzi w społeczeństwie i na rynku pracy. Startujący w dorosłe życie młody człowiek musi całkowicie poświęcić się pracy zawodowej aby utrzymać się na rynku pracy, chociaż u progu swej kariery nie ma ani dostatecznych dochodów, by zapewnić sobie samodzielne mieszkanie, ani umiejętności i czasu, by prowadzić samodzielnie gospodarstwo domowe i zapewnić niezbędną opiekę swym małym dzieciom. Poczucie obowiązku w stosunku do podeszłych wiekiem rodziców było bardzo mocno podkreślane przez respondentów. Dzieci w opinii respondentów winny mieszkać same co najwyżej doraźnie wspierać finansowo rodziców. Szczególnie wysokie odsetki wskazywanych powinności związane były z odwiedzinami rodziców, z opieką nad chorymi rodzicami oraz pomocą w załatwianiu spraw urzędowych i większych zakupach. Respondenci wskazywali zatem obowiązki doraźne, nie wymagające ze strony dzieci szczególnych poświęceń, wyrzeczeń, czy nadmiernego zaangażowania środków finansowych i czasu. 41

42 Tabela 18. Obowiązki dzieci wobec swych rodziców w podeszłym wieku. A jakie obowiązki powinny mieć dorosłe dzieci w stosunku do swych rodziców w podeszłym wieku? Nie Tak Ogółem (N) Żadnych 97,0% 3,0% 3186 opiekować się i pielęgnować w czasie choroby 11,0% 89,0% 3137 pomagać w bieżącym prowadzeniu gospodarstwa domowego 41,1% 58,9% 3028 pomagać robieniu większych zakupów 25,1% 74,9% 3113 wspierać finansowo rodziców 44,1% 55,9% 2819 mieszkać z nimi, by nie czuli się samotni 80,4% 19,6% 2962 sfinansować ich pobyt w domu opieki społecznej 63,2% 36,8% 2746 załatwiać różne sprawy w urzędach, instytucjach 25,6% 74,4% 3093 zapewniać towarzystwo, odwiedzać, rozmawiać o różnych sprawach 17,4% 82,6% 3163 Delikatnie rzecz ujmując w relacjach pomiędzy rodzicami a dziećmi można zauważyć asymetryczność relacji; rodzice w miarę sił i środków winni zapewniać materialny start w dorosłe życie, opiekę nad małymi dziećmi, pomoc w organizacji i ewentualnie prowadzeniu gospodarstwa rodzinnego. W zamian mogą spodziewać się odwiedzin, zrobienia większych zakupów, załatwiania spraw urzędowych i ewentualnie opieki podczas choroby. Badania dostarczają informacji wskazujących na spójność przekonań dotyczących życia rodzinnego, wzajemnych oczekiwań członków tej grupy, organizacji gospodarstwa domowego oraz opieki nad dziećmi i starszymi, niedołężnymi członkami rodziny z realizowanymi wzorami życia rodzinnego. Wrocławska rodzina jest zmodyfikowaną rodziną patriarchalną, przystosowaną do warunków życia wielkomiejskiego. W długim procesie dostosowań i modyfikacji realizowanego wzoru miejska patriarchalna rodzina w coraz większym stopniu uwalnia, jak można sądzić z wyników badań, od obowiązków przypisanych mężczyźnie w tradycyjnej patriarchalnej rodzinie. Znaczną część tych zobowiązań przejmują kobiety w rodzinie oraz system konsumpcji zbiorowej i instytucjonalny miasta. Opieka nad dziećmi i prowadzenie gospodarstwa domowego stają się dzięki nim łatwiejsze i możliwe do pogodzenia przez aktywne zawodowo kobiety. Ale jednocześnie gospodarka rynkowa wzmocniła zależność ekonomiczną członków rodziny od aktywnego zawodowo męża/ojca, wzmacniając jego pozycję i władzę nad domownikami. Władza ojca/męża w rodzinie realizuje się w subtelniejszy sposób. Pozornie bowiem ważne decyzje dotyczące funkcjonowania gospodarstwa domowego, inwestycji angażujących rodzinne kapitały, wypoczynku rodzinnego i innych ważnych dla grupy spraw są negocjowane z żoną/matką i innymi domownikami. 42

43 Ale ostatecznie głos rozstrzygający należy do niego, pozostałym członkom rodziny pozostaje swoboda realizacji tychże ustaleń. Przykładowo decyzję o remoncie mieszkania, jego zakresie i czasie podejmuje mężczyzna, ale to jego partnerka wybiera kafelki, armaturę, uzgadnia sposób jego przeprowadzenia z wynajętymi usługodawcami. Decyzję o wyjeździe na wczasy podejmuje mężczyzna, ale wspólnie uzgadniane jest miejsce spędzania urlopu, wybór konkretnej oferty itp. Rozmycie procesu podejmowania decyzji, jego pozorna nieokreśloność przekłada się na przekonania członków rodziny; są oni raczej przeświadczeni o egalitarnym, równopartnerskim realizowanym wzorze życia rodzinnego. Dokładniejsza analiza czynności wewnątrz gospodarstwa, relacji z zewnętrznym otoczeniem rodziny; szkołą, systemem instytucjonalnym, realizowanych wzorach opieki nad dziećmi, potwierdzają wcześniejsze uwagi. Procesy socjalizacji w rodzinach zakodowały bardzo silnie ład wewnętrzny rodzin, traktowany przez ich członków w sposób bezrefleksyjny jako ład naturalny, nie wymagający szczególnych uzasadnień. Ład, w którym uprawnienia i obowiązki wpisują się w dobrze rozpoznane w literaturze przedmiotu role płciowe; przypisujące kobiecie odmienny i rozleglejszy zakres obowiązków. Role, które w aktualnej rzeczywistości społecznej i ekonomicznej rozmijają się z obiektywnymi warunkami życia i procesami upodmiotowienia i indywidualizacji. 43

44 4 Czas wolny Wielkość czasu wolnego jak i sposób jego wykorzystania przez uczestników badań warunkowany był splotem wielu czynników o podmiotowym, indywidualnym charakterze jak również ich sytuacją rodzinną, ekonomiczną i w części strukturą funkcjonalną przestrzeni publicznej Wrocławia. Ilość czasu wolnego była w oczywisty sposób mniejsza w dniach pracy, nauki czyli w dniach powszednich i zwiększała się znacznie w dni wolne od pracy. Rysunek 18. Ilość czasu wolnego w dniu powszednim. Ile czasu wolnego - od pracy, nauki i obowiązków domowych - ma P. przeciętne dla siebie dziennie w dni powszednie, dni pracy? N = 4995 powyżej 6 godzin 19,9 od 4-5 do godzin 29,6 3 godziny 17,8 do 2 godzin 32,6 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 procent Badani mieszkańcy Wrocławia, mimo swych obowiązków rodzinnych, zawodowych/edukacyjnych potrafili w dniach powszednich wygospodarować sporą ilość czasu wolnego dla siebie. Prawie połowa respondentów (49.5%) dysponowała czterema i więcej godzinami czasu wyłącznie dla siebie. Prawie jedna trzecia w dniu powszednim była bardzo zajęta i ich wolny czas mieścił się w przedziale 0-2 godzin. Analiza rozkładów odpowiedzi z tabel krzyżowych i statystyki badające siłę związku pomiędzy zmiennymi wskazują wpływ wieku respondentów, wykształcenia oraz sytuacji rodzinnej na ilość czasu wolnego pozostającego w dyspozycji badanych. Im młodsi byli respondenci, gorzej wykształceni, tym relatywnie więcej czasu mieli do swej dyspozycji. 44

45 Tabela 19. Wiek respondentów a ilość czasu wolnego w dni powszednie. Ilość czasu wolnego w dni powszednie. Ogółem (N) Wiek do 2 godzin 3 godziny od 4-5 do godzin powyżej 6 godzin od 15 do 18 lat 20,80% 17,40% 37,50% 24,30% 144 od 19 do 24 lat 20,70% 20,50% 38,70% 20,00% 863 od 25 do 35 lat 40,60% 19,80% 29,80% 9,80% 1351 od 36 do 49 lat 47,40% 17,40% 22,90% 12,30% 1009 od 50 do 64 lat 24,10% 15,10% 28,20% 32,60% 1628 Ogółem 32,60% 17,80% 29,60% 19,90% 4995 Wiek respondentów był spośród analizowanych zmiennych społecznodemograficznych czynnikiem, który najsilniej wpływał na ilość posiadanego czasu wolnego u badanych. Analiza współzmienności wykazała również, że ilość czasu wolnego jest zróżnicowana wykształceniem respondentów oraz ich dzietnością. Wartość współczynnika C wynosiła odpowiednio: dla wieku C=0,291, dla wykształcenia C=0,231 oraz dzietności respondentów C=0,228. Generalnie wraz ze wzrostem wykształcenia maleje ilość wolnego czasu w dniu powszednie. Również posiadanie dzieci zmniejsza zasadniczo liczbę godzin przeznaczonych na zajęcia niezarobkowe. Rysunek 19. Ilość czasu wolnego w dni wolne od pracy/szkoły Ile czasu wolnego dziennie ma P. przeciętnie dla siebie w dni wolne od pracy? N = 4995 powyżej 11 godzin 18,8 od 7 do 10 godzin 30,7 od 5 do 6 godzin do 4 godzin 24,9 25,7 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 procent Ci, którzy mieli relatywnie więcej czasu w dni powszednie mieli go również więcej w dni wolne od pracy i zajęć szkolnych. Prawie połowa respondentów mogła mieć dla siebie ponad siedem godzin czasu w dni wolne od pracy. Co czwarty respondent dysponował co najwyżej 4 godzinami czasu wolnego. 45

46 Związek pomiędzy wiekiem, wykształceniem, sytuacją rodzinną, a precyzyjniej rzecz ujmując, posiadaniem dzieci, był podobny, chociaż w tym przypadku posiadanie dzieci i wynikające z tego obowiązki w gospodarstwie domowym i opiekuńczo-wychowawcze najsilniej dyskryminowały rozkłady odpowiedzi. Osoby nie posiadające dzieci miały relatywnie więcej czasu dla siebie, na odpoczynek i inne zajęcia w czasie wolnym. Tabela 20. Ilość wolnego czasu w dni wolne od pracy a posiadanie dzieci wiek Ilość czasu wolnego dziennie w dni wolne od pracy. do 4 godzin od 5 do 6 godzin od 7 do 10 godzin 11 i więcej godzin Ogółem (N) nie posiada dzieci 15,90% 23,20% 36,20% 24,70% 2218 posiada dzieci 33,70% 26,20% 26,00% 14,10% 2758 Ogółem 25,80% 24,90% 30,50% 18,80% 4976 Sposoby wykorzystania wolnego czasu, dość często określane w literaturze przedmiotu jako style życia, były determinowane nie tylko indywidualnymi preferencjami badanych, ale również przymusami funkcjonalnymi wynikającymi z ich sytuacji rodzinnej i ekonomicznej. 46

47 Tabela 21. Sposoby spędzania czasu wolnego przez badanych mieszkańców Wrocławia (w %). Ludzie spędzają swój czas wolny robiąc różne rzeczy. Proszę powiedzieć w jaki sposób zazwyczaj spędza P. swój czas wolny? odpoczynek w domu (oglądanie TV, czytanie, surfowanie w internecie itp.) spotkania towarzyskie ze znajomymi w domu u siebie / u znajomych spotkania towarzyskie ze znajomymi w pubach, klubach, kawiarniach, restauracjach wspólne rozmowy, zajęcia z bliską rodziną nigdy lub prawie nigdy rzadko od czasu do czasu często bardzo często Ogółem (N) 1% 5% 17% 42% 35% % 15% 40% 32% 8% % 22% 29% 22% 7% % 18% 31% 34% 11% 4861 spacery 6% 16% 33% 35% 10% 4884 kino, teatr, galerie, wystawy itp. 23% 30% 34% 11% 1% 4869 koncerty, imprezy sportowe, rekreacyjne 34% 29% 28% 7% 1% 4862 uprawianie sportu 37% 23% 23% 12% 4% 4839 wyjazdy za miasto 20% 29% 33% 14% 3% 4870 uprawianie ogródka, działki 61% 11% 13% 9% 7% 4265 spotkania, odwiedziny z dalszą rodziną 19% 48% 29% 4% 1% 4860 spa, fryzjer, zabiegi upiększające, odnowa biologiczna itp. 46% 26% 23% 4% 1% 4803 siłownia, aerobik, fitness 56% 19% 17% 6% 2% 4796 chodzenie do kościoła 29% 20% 30% 17% 5% 4777 Badani wrocławianie są domatorami, najczęściej w czasie wolnym oglądają telewizję, rozmawiają z rodziną, przyjmują znajomych u siebie lub idą do nich z wizytą. Z własnego domu wychodzą najczęściej na spacery lub na spotkania w klubach, pubach, restauracjach z przyjaciółmi i znajomymi. Podkreślić należy dość znaczną sekularyzację wrocławian, prawie połowa respondentów nie chodziła do kościoła lub chodziła bardzo rzadko. Tylko 22% badanych deklarowało częste i bardzo częste chodzenie do kościoła. Wbrew powszechnym stereotypom i bardzo dużej obecności kościoła w sferze publicznej aktywne uczestnictwo w obrządkach religijnych nie było powszechne wśród badanych wrocławian. Większość respondentów nie korzystała zbyt często z oferty kulturalnej miasta; ponad połowa nie chodziła wcale lub bardzo rzadko do kin, teatrów, galerii, na wystawy, koncerty, imprezy sportowe i rekreacyjne. 47

48 Zajęcia związane z uprawianiem sportu, dbaniem o wygląd i kondycję fizyczną również były tylko okazjonalnie podejmowane przez większość badanych. System instytucjonalny i ekonomiczny miasta, tworzący okazje do uczestnictwa w kulturze i aktywnych form spędzania wolnego czasu był systemem okazji, z którego tylko w wyjątkowych sytuacjach korzystała większość respondentów. Tabela 22. Wpływ wieku na sposoby spędzania czasu wolnego przez badanych wrocławian Ludzie spędzają swój czas wolny robiąc różne rzeczy. Proszę powiedzieć w jaki sposób zazwyczaj spędza P. swój czas wolny? wiek badanych spotkania towarzyskie ze znajomymi w domu u siebie / u znajomych rho= -0,222 spotkania towarzyskie ze znajomymi w pubach, klubach, kawiarniach, restauracjach rho= -0,482 kino, teatr, galerie, wystawy itp. rho= -0,348 koncerty, imprezy sportowe, rekreacyjne rho=-0,350 uprawianie sportu rho= -0,344 uprawianie ogródka, działki rho=0,311 siłownia, aerobik, fitness rho= -0,311 chodzenie do kościoła rho= 0,217 Tabela 23. Wpływ dochodu na sposoby spędzania czasu wolnego przez badanych wrocławian Ludzie spędzają swój czas wolny robiąc różne rzeczy. Proszę powiedzieć w jaki sposób zazwyczaj spędza P. swój czas wolny? spotkania towarzyskie ze znajomymi w pubach, klubach, kawiarniach, restauracjach kino, teatr, galerie, wystawy itp. koncerty, imprezy sportowe, rekreacyjne uprawianie sportu wyjazdy za miasto uprawianie ogródka, działki spa, fryzjer, zabiegi upiększające, odnowa biologiczna itp. siłownia, aerobik, fitness dochód rho=0,192 rho=0,236 rho=0,178 rho=0,207 rho=0,206 rho=0,018 rho=0,167 rho=0,191 48

49 Tabela 24. Wpływ wykształcenia na sposoby spędzania czasu wolnego przez badanych wrocławian Ludzie spędzają swój czas wolny robiąc różne rzeczy. Proszę powiedzieć w jaki sposób zazwyczaj spędza P. swój czas wolny? wykształcenie spotkania towarzyskie ze znajomymi w pubach, klubach, kawiarniach, restauracjach rho=0,213 kino, teatr, galerie, wystawy itp. rho=0,278 koncerty, imprezy sportowe, rekreacyjne rho=0,213 uprawianie sportu rho=0,218 wyjazdy za miasto rho=0,233 spa, fryzjer, zabiegi upiększające, odnowa biologiczna itp. rho=0,190 siłownia, aerobik, fitness rho=0,189 Tabela 25. Wpływ posiadania dzieci na sposoby spędzania czasu wolnego przez badanych wrocławian. Ludzie spędzają swój czas wolny robiąc różne rzeczy. Proszę powiedzieć w jaki sposób zazwyczaj spędza P. swój czas wolny? spotkania towarzyskie ze znajomymi w pubach, klubach, kawiarniach, restauracjach wspólne rozmowy, zajęcia z bliską rodziną kino, teatr, galerie, wystawy itp. koncerty, imprezy sportowe, rekreacyjne uprawianie sportu uprawianie ogródka, działki siłownia, aerobik, fitness chodzenie do kościoła posiadanie dzieci C=0,383 C=0,206 C=0,257 C=0,272 C=0,262 C=0,232 C=0,206 C=0,203 Podobnie jak ilość wolnego czasu tak i sposób jego wykorzystania był determinowany przez zmienne socjodemograficzne respondentów i ich sytuację ekonomiczną. Zależności te potwierdzają istnienie niekoniecznie uświadamianych sobie wzorów kulturowych spędzania wolnego czasu. Zgodnie z tymi wzorami osobom młodym wypada mieć rozległe kontakty towarzyskie, przyjacielskie, spędzać ze znajomymi czas wolny w przestrzeni publicznej miasta na różnorakich imprezach kulturalnych, w restauracjach, klubach itp. Młodzi powinni interesować się sportem, biernie uczestniczyć w imprezach sportowych ale też i aktywnie uczestniczyć w zajęciach rekreacyjnych i uprawiać sporty, dbać o wygląd, rzeźbić sylwetkę na siłowniach, w klubach fitness itp. Wiek najsilniej bowiem różnicuje rozkłady odpowiedzi. Aktywność w przestrzeniach publicznych miasta finansowana może być z własnych środków lub przez rodziców. Rodzice są ważnym atrybutem owej 49

50 aktywności. Najczęściej sytuacja wygląda tak, że dzieci mieszkające wraz z rodzicami mogą swobodnie pozazarobkowe źródła dochody przeznaczać na finansowanie swoich potrzeb związanych z czasem wolnym, co więcej praktyką miejskiego stylu życia bywa i to, że rodzice ponoszą większość kosztów utrzymania swych dorosłych, pracujących zarobkowo dzieci. Natomiast osobom starszym, mniej już tak wypada, szczególnie kiedy założą rodzinę i mają własne dzieci. Wtedy ich życie winno się koncentrować na rodzinie, pracy zawodowej podtrzymywaniu więzi towarzyskich i krewniaczych, ale w ich domach rodzinnych. Wyjście do teatru, kina, na imprezę sportową czy festyn jest już najczęściej rodzinnym wyjściem, w znacznie mniejszym stopniu realizacją indywidualnych zainteresowań. Zmieniają się ich dotychczasowe sposoby spędzania czasu wolnego, zmuszeni są do częściowej rezygnacji ze swoich dotychczasowych zainteresowań, hobbies. Czas wolny i zajęcia w nim realizowane zostają podporządkowane grupie rodzinnej i rolom społecznym, margines dla zindywidualizowanych sposobów spędzania czasu wolnego realizowanych poza mieszkaniem powoli, systematycznie się kurczy. Tabela 26. Osoby, z którymi spędzali czas badani wrocławianie. Jak często spędza P. swój czas wolny nigdy rzadko czasem często Ogółem (N) ze współmałżonkiem / partnerem (z którym mieszka) 4% 5% 17% 74% 2942 z dziećmi 3% 11% 29% 57% 2819 z dalszą rodziną 7% 62% 27% 4% 4854 ze znajomymi, przyjaciółmi 2% 14% 53% 32% 4896 sam 5% 21% 42% 32% 4927 Wrocławianie najczęściej spędzali swój wolny czas z partnerem/partnerką oraz dziećmi, w dalszej zaś kolejności z przyjaciółmi i znajomymi. Podkreślić jednak należy, że nie były to kategorie rozłączne; spędzanie czasu z partnerem nie wykluczało wszak obecności znajomych i przyjaciół, podobnie jak w zajęciach z dziećmi w czasie wolnym dość często uczestniczyć mogli znajomi, przyjaciele ze swymi pociechami. Prawie co trzeci respondent starał się jednak mieć czas tylko dla siebie, spędzać go samotnie, poświęcając go własnym zainteresowaniom lub biernemu wypoczynkowi. 50

51 Tabela 27. Deklarowana przez badanych częstotliwość uczestnictwa w różnych formach spędzania wolnego czasu poza domem rodzinnym. Proszę powiedzieć, jak często chodzi koncerty muzyki rozrywkowej chodzi na koncerty muzyki poważnej chodzi do klubów, pubów, kawiarni stołuje się restauracji, punktach gastronomicznych wcale rzadziej raz dwa razy w roku kilka razy w roku 2-3 razy w miesiącu raz wtygodniu lub częściej Ogółem (N) 38,9% 22,0% 19,4% 16,0% 3,2% 0,4% % 23,1% 15,5% 6,3% 1,2% 0,3% % 9,7% 13,2% 21,5% 25,4% 8,0% % 9,7% 13,2% 20,2% 21,1% 9,3% 4912 chodzi do kina 18% 11,9% 17,1% 37,5% 14,2% 1,4% 4910 chodzi do teatru, opery, filharmonii uczestniczy w imprezach masowych, festynach itp. odwiedza muzea. galerie, wernisaże uczestniczy w różnych kursach, warsztatach itp. nie związanych z pracą chodzi na imprezy sportowe (jako widz) chodzi (z dziećmi) na imprezy, festyny, warsztaty dla dzieci chodzi (z dziećmi) w miejsca zabaw dla dzieci, świetlice bywa w zoo, ogrodzie botanicznym bywa w centrach handlowych korzysta z sal gimnastycznych, centrach sportowych, basenów uczestniczy w zawodach itp. imprezach sportowych 37% 22,9% 20,5% 15,8% 3,0% 0,3% % 22,3% 25,0% 17,0% 2,7% 0,3% % 24,9% 21,3% 12,1% 2,0% 0,3% % 18,8% 15,7% 5,2% 1,9% 1,1% % 18,6% 17,4% 12,4% 4,1% 0,8% % 7,0% 10,8% 8,8% 2,8% 0,8% % 5,8% 9,7% 4,9% 5,3% 5,5% % 26,0% 32,0% 16,6% 3,2% 0,6% % 4,7% 12,8% 19,5% 40,8% 13,4% % 12,2% 15,8% 12,2% 11,5% 8,8% % 11,3% 15,1% 5,3% 2,3% 1,1% 4894 Najczęściej odwiedzanymi przestrzeniami w mieście były centra handlowe, galerie handlowe, w coraz większym stopniu zastępujące inne przestrzenie publiczne, w których można nie tylko zrobić zakupy, ale spotkać się ze znajomymi w zlokalizowanych tam restauracjach, barach, kawiarniach, kinach. Galeria handlowa może być jedynie punktem w przestrzeni miasta, w którym spotykają się wrocławianie, by kontynuować spędzanie wolnego czasu w innych przestrzeniach publicznych, jednak najczęściej może być jedynym powodem i celem odwiedzin dla mieszkańców Wrocławia. Istotne jest w tym momencie pokreślenie ich roli jako miejsca spotkań i przestrzeni, w której coraz powszechniej skupia się życie towarzyskie wrocławian. 51

52 Tabela 28. Wpływ wieku na częstotliwość korzystania z przestrzeni publicznej miasta Proszę powiedzieć, jak często P wiek chodzi koncerty muzyki rozrywkowej chodzi do klubów, pubów, kawiarni stołuje się restauracji, punktach gastronomicznych chodzi do kina uczestniczy w imprezach masowych, festynach itp. uczestniczy w różnych kursach, warsztatach itp. nie związanych z pracą chodzi na imprezy sportowe (jako widz) chodzi (z dziećmi) na imprezy, festyny, warsztaty dla dzieci chodzi (z dziećmi) w miejsca zabaw dla dzieci, świetlice bywa w zoo, ogrodzie botanicznym bywa w centrach handlowych korzysta z sal gimnastycznych, centrach sportowych, basenów uczestniczy w zawodach itp. imprezach sportowych rho=-0,429 rho=-0,526 rho=-0,454 rho=-0,474 rho=-0,261 rho=-0,226 rho=-0,281 rho=-,032 rho=-0,062 rho=-0,136 rho=-0,250 rho=-0,397 rho=-0,243 Zmienna wieku różnicowała sposoby korzystania z przestrzeni publicznej, im młodsi respondenci, tym relatywnie częściej chodzili do klubów, pubów, kawiarni, na koncerty rozrywkowe, kina. Relatywnie częściej jadali posiłki na mieście i korzystali z sal gimnastycznych, centrów sportowych, basenów kąpielowych itp. W sposób niejako naturalny starsi, ustabilizowani rodzinnie respondenci posiadający dzieci częściej chodzili z dziećmi na place zabaw, świetlice, festyny i inne imprezy dla dzieci itp. Nie oznacza to oczywiście całkowitego wycofania się osób dojrzałych z uczestnictwa w tych instytucjach i placówkach zlokalizowanych w przestrzeni publicznej, w których bywalcami są z reguły ludzie młodzi. Po prostu chodzą na inne filmy, bywają w innych porach i w innych restauracjach, pubach, klubach itp. Bogata oferta konsumpcji zbiorowej wielkiego miasta zaspokaja potrzeby bardzo zróżnicowanej pod względem preferencji kulturalnych, zasobności portfeli i wolnego czasu klienteli. 52

53 Tabela 29. Wpływ dochodu na częstotliwość niektórych formy aktywności w przestrzeni publicznej miasta. Proszę powiedzieć, jak często P dochód chodzi do klubów, pubów, kawiarni stołuje się restauracji, punktach gastronomicznych chodzi do kina chodzi do teatru, opery, filharmonii odwiedza muzea. galerie, wernisaże korzysta z sal gimnastycznych, centrach sportowych, basenów rho=0,212 rho=0,235 rho=0,232 rho=o,274 rho=0,208 rho=0,216 Na korzystanie z przestrzeni publicznej w znacznie mniejszym stopniu wpływał dochód respondentów. Kierunek związku jest w miarę oczywisty, im wyższy dochód, tym respondenci częściej i w sposób bardziej zróżnicowany korzystali z przestrzeni miasta. Tabela 30. Wpływ wykształcenia na niektóre formy aktywności w przestrzeni publicznej miasta. Proszę powiedzieć, jak często P wykształcenie chodzi koncerty muzyki rozrywkowej chodzi na koncerty muzyki poważnej chodzi do klubów, pubów, kawiarni stołuje się restauracji, punktach gastronomicznych chodzi do kina chodzi do teatru, opery, filharmonii odwiedza muzea. galerie, wernisaże uczestniczy w różnych kursach, warsztatach itp. nie związanych z pracą bywa w zoo, ogrodzie botanicznym bywa w centrach handlowych korzysta z sal gimnastycznych, centrach sportowych, basenów rho=0,206 rho=0,266 rho=0,267 rho=0,265 rho=0,315 rho=0,346 rho=0,295 rho=0,166 rho=0,190 rho=0,187 rho=0,234 Poziom wykształcenia czytelnie rozgraniczał korzystanie z placówek kulturalnych. Respondenci o wykształceniu co najwyżej zasadniczym zawodowym bardzo rzadko chodzili do teatru, opery, filharmonii, na koncert muzyki poważnej, na wystawy, wernisaże czy odwiedzali muzea. Relatywnie rzadziej tez korzystali z innych placówek konsumpcji zbiorowej. 53

54 Pośrednią grupą konsumentów byli respondenci o wykształceniu średnim i pomaturalnym, korzystający zarówno z rozrywek popularnych jak i z oferty instytucji zaliczanych do kultury wysokiej. W wielkomiejskiej zbiorowości już od dawna nie funkcjonują grupowe wzory uczestnictwa w kulturze, podtrzymywane ale też i kontrolowane przez uczestników grupy. Z tego też powodu spora część osób z wyższym wykształceniem również omijała teatry dramatyczne i muzyczne, galerie, wystawy, muzea itp., a więc placówki i imprezy zaliczane do kultury wysokiej. Przykładowo co piąty respondent z wyższym wykształceniem nigdy nie był w teatrze, filharmonii czy operze. Prawie co czwarty bywał rzadko, prawdopodobnie jeszcze podczas organizowanych przez szkołę średnią zbiorowych wyjść na określone spektakle. Zbliżone odsetki respondentów (23% ogółu tej kategorii) z wyższym wykształceniem nigdy nie były w galerii, muzeum czy na wernisażu, a 28% bywało w tych przybytkach rzadziej niż raz w roku. Tabela 31. Wpływ posiadania dzieci na częstotliwość uczestnictwa w przestrzeni publicznej Proszę powiedzieć, jak często P chodzi koncerty muzyki rozrywkowej chodzi do klubów, pubów, kawiarni stołuje się restauracji, punktach gastronomicznych chodzi do kina chodzi na imprezy sportowe (jako widz) posiadanie dzieci C=0,325 C=0,420 C=0,359 C=0,318 C=0,206 chodzi (z dziećmi) na imprezy, festyny, warsztaty dla dzieci chodzi (z dziećmi) w miejsca zabaw dla dzieci, świetlice korzysta z sal gimnastycznych, centrach sportowych, basenów C=0,313 C=0,342 C=0,250 Posiadanie rodziny w istotny sposób różniło częstotliwość korzystania z komentowanych placówek. Respondenci nie posiadający dzieci relatywnie częściej chodzili do klubów, kawiarni, stołowali się na mieście, chodzili na koncerty muzyki rozrywkowej, korzystali z sal gimnastycznych itp. Rodzice koncentrowali się na zapewnieniu opieki nad dziećmi i tych formach uczestnictwa w przestrzeni konsumpcji zbiorowej, które pozytywnie wpływałyby na rozwój fizyczny i kompetencje kulturowe wychowanków. 54

55 Przestrzeń publiczna miasta zapewniała możliwość zaspokojenia różnorakich, indywidualnych i grupowych potrzeb związanych z uczestnictwem w kulturze, wypoczynkiem i rekreacją. Z badań wynika, że sposoby spędzania wolnego czasu warunkowane były przede wszystkim wiekiem, kapitałami kulturowymi badanych oraz statusem rodzinnym. W mniejszym stopniu wpływała na nie kondycja ekonomiczna respondentów. Innymi słowy, gospodarka rynkowa i coraz silniejsza komercjalizacja działalności placówek kulturalnych, rekreacyjno-sportowych nie była najważniejszym czynnikiem warunkującym częstotliwość korzystania z oferty miasta. Jednakże uzyskane informacje wskazują na pewien splot czynników wyłączających z konsumpcji zbiorowej część respondentów. Należą do nich wykształcenie skorelowane z kondycją ekonomiczną, wiek i posiadanie dzieci na utrzymaniu. Respondenci o tych cechach najczęściej spędzają czas na biernym wypoczynku w domu, oglądając telewizję, spotykając się ze znajomymi, przyjaciółmi. Wyjście w przestrzeń miejską dyktowane jest potrzebami dzieci i prowadzeniem gospodarstwa domowego. 55

56 5 Dostępność przestrzeni handlowo-usługowej Alokacja placówek handlowych Wrocławia warunkowana obecnie regułami gospodarki rynkowej tworzy specyficzną strukturę dostępności dla mieszkańców miasta. Jest ona z jednej strony konsekwencją modernistycznego rozwoju miasta, zakładającego hierarchiczność miejsc zaspokajania potrzeb gospodarstw domowych i indywidualnych konsumentów, z drugiej zaś strony odmiennej organizacji przestrzennej handlu i usług, typowej dla rozwiniętych społeczeństw gospodarki rynkowej. Śródmiejskie galerie kolejnej generacji skutecznie konkurują z pamiętającymi czasy PRL domami towarowymi i większymi dzielnicowymi skupieniami sklepów wielobranżowych. Na obrzeżach miasta zlokalizowane zostały hipermarkety ściągające klientów zarówno z Wrocławia jak i z podmiejskich gmin. Dzięki nowej organizacji przestrzeni handlowej konsumenci mogą realizować różne strategie zaspokajania zarówno indywidualnych potrzeb konsumpcyjnych jak i potrzeb gospodarstw domowych. Codzienne zakupy spożywcze najczęściej były realizowane w miejscu zamieszkania a większe zakupy w galeriach handlowych, w hipermarketach na obrzeżach, jak również w centrum miasta. To ostatnie miejsce zakupów wynika po części z faktu, że nadal w przestrzeni centrum krzyżują się sieci komunikacji zbiorowej, jak również i z faktu, że przestrzeń centralna Wrocławia jest miejscem pracy tysięcy wrocławian. Istotne jest to, że tylko co piąty respondent duże zakupy artykułów spożywczych robił w pobliżu miejsca zamieszkania. 56

57 Tabela 32. Gdzie zazwyczaj P. kupuje takie rzeczy jak: codzienne zakupy spożywcze większe zakupy Deklarowane przez badanych miejsca realizacji zakupów zwykły sklep w pobliż u domu sklep w centrum (poza galeriami) sklep w innej części miasta galerie i centra handlo we w centr um miasta centrum handlo we na peryfe riach w inter necie na targu, w lum peksie gdzieś indziej nie kupuję 78% 5% 3% 4% 3% 0% 2% 0% 5% 4947 spożywcze 22% 15% 9% 27% 18% 0% 1% 1% 7% 4945 N odzież, obuwie 8% 11% 8% 46% 13% 2% 8% 2% 3% 4944 środki czystości 27% 12% 7% 27% 16% 0% 2% 1% 6% 4946 lekarstwa 43% 8% 5% 9% 5% 1% 0% 17% 12% 4946 artykuły wyposażenia mieszkania 5% 7% 7% 21% 31% 3% 1% 4% 22% 4940 kosmetyki 19% 11% 7% 33% 13% 3% 1% 4% 9% 4944 książki, płyty, filmy 6% 10% 6% 29% 9% 13% 1% 5% 21% 4939 Odzież, obuwie były kupowane najczęściej (46% ogółu) w galeriach handlowych w centrum miasta, w innych sklepach w obszarze centralnym oraz w zlokalizowanych naobrzeżach miasta galeriach handlowych. Zakupy artykułów wyposażenia mieszkania kupowano również w śródmiejskich galeriach handlowych oraz w centrach handlowych na obrzeżach miasta. Generalnie drobne zakupy dóbr konsumpcyjnych, co do których nie ma zbyt wielkiego wyboru, jeśli idzie o jakość i cenę, realizowano w pobliżu domu. Dobrym przykładem są tutaj farmaceutyki nabywane w pobliskiej aptece. Dobra zróżnicowane cenowo i jakościowo, wymagające większego zastanowienia i wyboru spośród innych podobnych rzeczy i towary większe gabarytowo, wymagające dodatkowego transportu, kupowano w sieciach handlowych i centrach handlowych. Konsumenci zachowywali się bardzo racjonalnie na rynku dóbr konsumpcyjnych kupując w tych częściach miasta, które oferowały największy wybór dóbr. Osobną już i bardzo widoczną kategorią zakupów były internetowe zakupy płyt, kaset i filmów. Z takiej możliwości korzystało 13% respondentów. 57

58 Tabela 33. Przestrzenna dostępność istotnych dla respondentów celów w przestrzeni miasta. Jak P. ocenia możliwość dotarcia z domu do następujących miejsc we Wrocławiu? bardzo źle raczej źle ani dobrze, ani źle raczej dobrze bardzo dobrze Ogółem (N) praca / szkoła 7% 12% 18% 36% 27% 4171 centrum miasta 5% 10% 16% 36% 32% 4958 wielko-powierzchniowe centra handlowe (jak Korona, Carrefour, Bielany) miejsca rekreacji jak parki, zoo, ogród botaniczny itp. przychodnia podstawowej opieki zdrowotnej/ lekarz rodzinny 6% 13% 20% 38% 23% % 13% 23% 37% 23% % 5% 19% 37% 36% 4899 Większość respondentów (63%) dobrze oceniała możliwość dotarcia do pracy lub szkoły, jednak co piąty badany oceniał ją jako bardzo złą i złą. Podobne rozkłady odpowiedzi uzyskano przy ocenie możliwości dotarcia do centrum miasta i do wielkopowierzchniowych centów handlowych. Na podstawie tych informacji należy stwierdzić, że istnieją rejony miasta, z których trudno się wydostać i wrócić z powrotem; nie połączone bezpośrednio z obszarem śródmiejskim i słabo obsługiwane przez komunikację miejską. Zważywszy jednak na rozległość miasta i sieć połączeń komunikacji zbiorowej odsetki narzekających były nadspodziewanie niskie. 58

59 Tabela 34. Ocena dostępności w miejscu zamieszkania palcówek konsumpcji zbiorowej. Jak ocenił(a)by P. dostępność w swoim miejscu zamieszkania: punkty usługowe magiel, fryzjer itp. bardzo źle źle dostatecznie dobrze bardzo dobrze Ogółem (N) 4% 9% 21% 40% 26% 4779 usługi bankowe, pocztowe 5% 9% 21% 39% 26% 4934 usługi medyczne lekarza I. kontaktu 3% 5% 21% 44% 28% 4847 specjalistyczne usługi medyczne 7% 15% 29% 31% 18% 4712 parki, tereny rekreacji i wypoczynku 3% 10% 23% 36% 29% 4941 przedszkola 3% 7% 24% 38% 27% 3892 szkoły 1% 4% 23% 44% 27% 4228 komunikacja zbiorowa 4% 6% 21% 35% 35% 4901 sklepy z żywnością 1% 3% 16% 38% 42% 4965 sklepy z odzieżą, 10% 20% 26% 26% 18% 4898 puby, kluby, kawiarnie 17% 24% 29% 18% 13% 4689 restauracje, punkty gastronomiczne 15% 22% 30% 20% 13% 4726 miejsca uprawiania sportu 9% 18% 31% 26% 16% 4541 kina, teatry 26% 20% 25% 17% 12% 4809 domy kultury, kluby hobbystyczne 23% 20% 33% 15% 9% 4085 Najmniej narzekano na dostępność usług bytowych; magiel, fryzjer oraz placówek handlowych umożliwiających zaspokojenie podstawowych potrzeb gospodarstw domowych w miejscu zamieszkania. Większe zastrzeżenia budziła alokacja; specjalistycznych usług medycznych, sklepów z odzieżą, pubów, kawiarni, kin, teatrów, a przede wszystkim domów kultury i klubów. Jako trudno dostępne wymieniano placówki handlowo-usługowe i instytucje o tzw. rzadkiej częstotliwości korzystania, które winny być lokalizowane w strefie śródmiejskiej lub na poziomie dzielnicy/osiedla. Najwięcej negatywnych ocen dawali respondenci dostępności domów kultury, klubów hobbystycznych, czyli miejsc, w których mieszkańcy mogliby spędzać wolny czas i rozwijać swoje zainteresowania. Nie oznacza to chęci korzystania z takowej placówki a raczej przekonanie o jej niezbędności w przestrzeni zamieszkiwanego osiedla/kwartału ulic. Takie placówki powinny być, a to, czy ktokolwiek z nich będzie korzystał, to już odrębna sprawa. Wbrew oczekiwaniom respondenci nie oceniali źle dostępności placówek oświatowowychowawczych, w tym również przedszkoli. 59

60 Z tych informacji nie możemy bezpośrednio wyciągnąć wniosków o dobrym rozlokowaniu placówek przedszkolnych ponieważ na pozytywne oceny wpłynął profil respondentów; tylko nieliczni z nich mieli dzieci w wieku przedszkolnym. Nasycenie zamieszkiwanych osiedli i kwartałów ulic placówkami szeroko rozumianej konsumpcji zbiorowej oraz przestrzenna dostępność miejsc pracy, edukacji i innych ważnych dla funkcjonowania jednostek i rodzinnych gospodarstw domowych celów w przestrzeni miasta była jednym z istotnych czynników jakości życia badanych mieszkańców Wrocławia. Jak można było sądzić już z wcześniej komentowanych informacji respondenci byli zadowoleni z mieszkania we Wrocławiu. Tabela 35. Ocena alokacji przestrzennej badanych wrocławian Czy jest P. zadowolony z miejsca swojego zamieszkania? nie raczej nie częściowo raczej tak tak Wrocławia 1% 1% 6% 17% 74% okolicy, osiedla 4% 5% 14% 25% 52% mieszkania / domu 5% 5% 15% 23% 52% W ocenie użytkowanego mieszkania/domu oraz osiedla/kwartału ulic, w których były zlokalizowane ich mieszkania, respondenci byli bardziej powściągliwi. Tylko 52% respondentów wyrażało pełne zadowolenie z warunków mieszkaniowych i alokacji w przestrzeni miasta. Komfort mieszkania we Wrocławiu obniżał się wraz z postrzeganiem różnorakich uciążliwości występujących w miejscu zamieszkania. 60

61 Tabela 36. Najważniejsze uciążliwości występujące w miejscu zamieszkania. Proszę powiedzieć, jakie są największe problemy, uciążliwości przeszkadzające P. w miejscu zamieszkania: Procent (nie sumuje się do 100) Ogółem lokacja osiedla w przestrzeni miejskiej 7, dysfunkcje zbiorowej komunikacji publicznej 7,3 365 czystość i estetyka 16, bezpieczeństwo 4, dysfunkcje systemu drogowego 30, kwestie ekologiczne 19, niedostatki infrastruktury wyposażenia osiedla / budynku (N) 15, dostęp do infrastruktury społecznej 0,88 44 dostęp do systemu konsumpcji zbiorowej (systemu usług, okazji) 3, problemy społeczne 20, inne nie ma problemów/uciążliwości 18,2 910 Tylko 18% badanych nie dostrzegało w swym miejscu zamieszkania żadnych istotnych uciążliwości. Pozostali wskazywali przede wszystkim (30% ogółu respondentów) dysfunkcjonalność układu komunikacyjnego, a następnie problemy społeczne występujące w ich osiedlach/kwartałach ulic. Te ostatnie należy identyfikować jako zachowania w przestrzeni publicznej naruszające poczucie bezpieczeństwa mieszkańców i ich poczucie ładu społecznego. Prawie co piąty badany wskazywał problemy ekologiczne występujące w miejscu zamieszkania, a co szósty problemy z utrzymaniem czystości i estetycznego ładu w zamieszkiwanych częściach miasta. Lista uciążliwości wskazywanych przez badanych podkreśla przede wszystkim niedostatki w poziomie przestrzennego zagospodarowania poszczególnych części miasta i od lat nie rozwiązane przez miasto problemy komunikacyjne. 61

62 6 Zachowania prozdrowotne badanych i ich samoocena zdrowia i sprawności fizycznej Wrocławianie uczestniczący w badaniach nie przywiązywali zbyt dużej wagi do zachowań nastawionych na podtrzymanie dobrej kondycji fizycznej i zdrowia. Zdrowie w świadomości wrocławian jest raczej stanem naturalnym, związanym z biologicznymi procesami starzenia się organizmu i wzrostem wraz z wiekiem jego dysfunkcjonalności oraz podatności na choroby. Dobrą ilustracją tych twierdzeń jest sposób odżywiania badanych i widoczny brak dbałości o systematyczność spożywanych posiłków i ich walory zdrowotne. Tabela 37. Częstotliwość jadanych przez wrocławian posiłków (w procentach) Ile razy w tygodniu zazwyczaj jada P.: liczba posiłków w tygodniu N śniadanie 5,17 0,50 3,66 2,64 3,00 4,27 1,33 79, drugie śniadanie / lunch 36,63 0,64 4,47 6,92 5,11 16,08 0,93 29, obiad 7,41 0,28 5,45 2,74 3,50 5,48 2,09 73, kolację 13,24 0,604 6,703 5,515 5,737 7,065 1,57 59, obiadokolację (duży posiłek późnym popołudniem/wieczorem) 66 2,013 5,837 4,65 2,818 5,535 0,664 12, Pierwsze śniadanie jadło codziennie jedynie 79% respondentów, pozostali jadali je rzadziej a co dwudziesty nigdy nie jadł pierwszego śniadania. Dwie trzecie respondentów jadło drugie śniadanie, w tym 29% ogółu jadało je codziennie. Co czternasty uczestnik badań nie jadał w ogóle obiadów, a tylko 73% jadało je codziennie. Część respondentów zamiast obiadów spożywało gorący posiłek późnym popołudniem lub wieczorem. Przestrzegana była zatem zasada, by przynajmniej raz dziennie zjeść ciepły posiłek. Czytelny brak regularności w spożywaniu posiłków tylko w części daje się wytłumaczyć miejskim trybem życia i aktywnością zawodową czy edukacyjną wrocławian. Tłumaczyć ją należy złymi nawykami żywieniowymi i złą organizacją rodzinnych gospodarstw domowych. Brak regularnych posiłków był rekompensowany podjadaniem miedzy posiłkami. Co trzeci badany od czasu do czasu sięgał po jakieś przekąski a co czwarty często lub prawie zawsze. 62

63 Rysunek 20. Zachowania żywieniowe respondentów. Czy dojada P. między posiłkami? N = 4947 zawsze lub prawie zawsze 4,5 często 17,6 od czasu do czasu 32,7 sporadycznie 28,7 nie 16,4 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 procent Tylko co szósty badany wystrzegał się dojadania miedzy głównymi posiłkami. Wrocławianie nie wystrzegali się produktów uważanych przez dietetyków za szkodliwe; dość często pili napoje słodzone gazowane i niegazowane, słone przekąski; chipsy, słone paluszki itp. oraz słodycze. Tabela 38. Składniki diety wrocławian Czy jada P. takie rzeczy jak: nigdy sporadycznie od czasu do czasu często N słodycze 5,5% 24,5% 35,9% 34,0% 4958 słone przekąski (chipsy, paluszki itp.) 20,3% 30,5% 32,3% 17,0% 4955 potrawy smażone (np. frytki, mięsa) 4,9% 17,7% 37,5% 40,0% 4958 świeże owoce i warzywa 0,5% 5,0% 24,6% 69,9% 4957 potrawy gotowane bez tłuszczu 9,9% 23,6% 40,6% 25,8% 4956 gazowane i niegazowane napoje słodzone 16,5% 21,9% 33,3% 28,2% 4957 nabiał 1,1% 4,2% 28,3% 66,4% 4957 Tylko co czwarty uczestnik badań jadał często potrawy przygotowywane bez tłuszczu a większość spożywała potrawy smażone; mięsa, frytki itp. Świeże owoce i warzywa były często obecne w diecie u 70% wrocławian. Badania budżetów domowych GUS wskazują na bardzo powolne, ale systematyczne zmiany w diecie poszczególnych kategorii gospodarstw domowych. 63

64 Zwiększa się ilość spożywanych owoców i warzyw, ryb i mięsa drobiowego, zmniejsza spożycie tłuszczów zwierzęcych. Badania wrocławskie potwierdzają bardzo powolne zmiany w strukturze spożywanych posiłków. Rysunek 21. Postrzeganie przez badanych związku pomiędzy dietą a stanem zdrowia i kondycją fizyczną. Czy zwraca P. uwagę na to, czy P. dieta jest korzystna dla P. zdrowia i kondycji? N = 4951 nigdy rzadko od czasu do czasu często zawsze zwracam uwagę procent Niewielu respondentów (13% ogółu) stale zwracało uwagę na związek pomiędzy dietą, spożywanymi posiłkami a ich kondycją fizyczną i stanem zdrowia a co czwarty często na to zwracał uwagę. Dla jednej trzeciej badanych związek pomiędzy spożywanymi posiłkami a stanem zdrowia i ich kondycją fizyczną nie był istotny. Spora część respondentów (28%) zwracała od czasu do czasu uwagę na konsekwencje dla ich samopoczucia spożywanych posiłków. Na podstawie ilościowych informacji nie potrafimy precyzyjnie zinterpretować, z jakich powodów od czasu do czasu zastanawiają się nad stosowaną dietą. Czy z powodu niestrawności, czy z racji zaleceń lekarzy będących konsekwencją ujawnionych schorzeń czy też z innych powodów, np. nadwagi. Kontrola regularności posiłków oraz składników diety wynika raczej ze względów estetycznych, dbałości o wygląd niż z powodów zdrowotnych. Częściej dostrzegany był związek pomiędzy paleniem papierosów i piciem alkoholu a stanem zdrowia. Wśród badanych tylko co czwarty był nałogowym palaczem. 64

65 Rysunek 22. Poziom nikotynizmu wśród badanych Czy pali P. papierosy? N = 4876 palę stale 25,9 palę okazjonalnie, "do towarzystwa", w szczególnych sytuacjach 8,4 paliłem, ale rzuciłem/am 20,9 nigdy nie paliłem/am 44,7 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 45,0 50,0 procent Kampanie antynikotynowe w mediach oraz zalecenia lekarzy odniosły skutek w przypadku co piątego respondenta, który rzucił palenie papierosów. W sumie dwie trzecie badanych było w czasie realizacji badań wolnych od tego nałogu. Systematyczne badania nad spożyciem alkoholu i strukturą tegoż spożycia dowodzą zmian w nawykach Polaków; coraz częściej piją piwo, wino, coraz rzadziej mocne alkohole. Badania wrocławskie potwierdzają te zmiany w spożyciu. Większość badanych piła alkohol okazjonalnie, jak możemy się domyślać przy okazji spotkań towarzyskich, świąt rodzinnych. Z wcześniejszych informacji dotyczących korzystania z placówek szeroko rozumianej konsumpcji zbiorowej wynika duża częstotliwość uczestnictwa w imprezach towarzyskich we własnych mieszkaniach i mieszkaniach swych przyjaciół i znajomych a także częste wypady do klubów, pubów, restauracji. Były one, jak można się domyślać, okazją do picia alkoholu. Tabela 39. Częstotliwość picia alkoholu przez badanych wrocławian Jak często pije P. alkohol? wcale okazjonalnie częściej od czasu raz-dwa razy niż 2 razy do czasu w tygodniu w tygodniu N piwo 22,2% 33,4% 21,7% 14,9% 7,8% 4946 wino 23,9% 48,6% 20,5% 5,3% 1,7% 4948 wódkę / alkohole wysokoprocentowe 28,4% 50,0% 17,9% 2,7% 1,0%

66 Spora część badanych wystrzegała się picia alkoholu, najczęściej alkoholi wysokoprocentowych. Przeświadczenie o znikomej szkodliwości piwa i wina jest, jak się zdaje, silnie ugruntowane wśród badanych wrocławian. W badaniach uzyskano szczegółowe informacje o wzroście i wadze respondentów. Uzyskane informacje potwierdzają naszą dotychczasową wiedzę o tym, że kolejne roczniki Polaków są coraz wyższe. Tabela 40. Średni wzrost, waga badanych i BMI wg płci i wieku. wartości średnie Wzrost Waga ciała BMI Ogółem 171,14 71,52 24,32 Kobiety 165,49 64,49 23,61 Mężczyźni 178,51 80,63 25,28 od 15 do 18 lat 172,01 62,58 21,03 od 19 do 24 lat 174,05 68,22 22,38 od 25 do 35 lat 173,71 71,09 23,37 od 36 do 49 lat 171,43 72,68 24,57 od 50 do 64 lat 167,20 73,73 26,30 Przeciętny uczestnik badań ważył 71,52 kg przy wzroście 171,14 cm, a różnice średnich wartości pomiędzy płciami wynosiły cm oraz kg na korzyść mężczyzn. Bardzo wyraźna jest tendencja obniżania się średnich wzrostu wraz z wiekiem badanych i wzrostu średniej wagi. Innymi słowy: im starszy był respondent, tym był relatywnie niższy i miał wyższą wagę od młodszych uczestników badań. Zważywszy na rozkład wieku i płci w badanej próbie wrocławian dominowały (60% ogółu) osoby niższe od średnich dla całej próby. Potwierdza to znaczne różnice międzypokoleniowe wśród badanych. 66

67 Rysunek 23. Wzrost wrocławian Wzrost (w cm) N = <= procent Rysunek 24. Waga wrocławian Waga ciała wrocławia N = <= 55 6,5 8,0 8,4 11,1 10,3 9,8 9,4 9,6 13,6 13,2 0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0 12,0 14,0 16,0 procent Z kolei 53% ogółu badanych ważyło poniżej średniej dla całej próby. Informacje dotyczące wzrostu, wagi i wieku respondentów umożliwiły przeliczenie danych na wskaźnik BMI i kategoryzację wyników zgodnie z wartościami podanymi przez WHO. 67

68 Rysunek 25. Wskaźniki BMI dla wrocławian. Wskaźnik BMI (Body Mass Index) N = 4888 otyłość nadwaga waga prawidłowa niedowaga procent Z przeliczeń wynika, że prawie 40% badanych wrocławian ma kłopoty z nadwagą, w tym niepełne 10% ogółu było otyłe. Jest to przede wszystkim konsekwencja realizowanych stylów życia, komentowanych wcześniej sposobów spędzania wolnego czasu oraz sposobu odżywiania. Tabela 41. Samoocena kondycji fizycznej badanych wrocławian Ogółem Jak ocenia P. swoją aktualną kondycję Procent (N) fizyczną? bardzo źle 69 1,4 słabo 399 8,0 dostatecznie ,6 raczej dobrze ,5 bardzo dobrze ,5 Ogółem ,0 Generalnie badani byli zadowoleni ze swej kondycji sprawności fizycznej, ponad 60% ogółu oceniło ją jako dobrą, w tym 20% badanych jako bardzo dobrą. W przekonaniu co piątego respondenta ich sprawność fizyczna była dostateczna. 68

69 Podobne rozkłady odpowiedzi uzyskano prosząc badanych o ocenę swego stanu zdrowia. W dokonywanych ocenach, respondenci relatywizowali je najczęściej do swego wieku, według zasady; jak na swój wiek to nie narzekam. Zawarta jest w niej mądrość życiowa wynikająca ze społecznej praktyki o zmniejszaniu się sprawności fizycznej wraz z wiekiem, przy jednoczesnym zwiększaniu podatności na różnorakie choroby. Tabela 42. Samoocena stanu zdrowia badanych wrocławian Jak P. ocenia stan swego zdrowia? Czy jest on Ogółem (N) Procent bardzo zły 71 1,4 raczej zły 298 6,0 taki sobie ,5 raczej dobry ,0 bardzo dobry ,1 Ogółem ,0 Większość badanych (70% ogółu) określiła swój stan zdrowia jako raczej dobry i bardzo dobry. Tylko 7% ogółu oceniała go jako raczej zły i bardzo zły. Co piąty respondent ocenił stan zdrowia jako taki sobie, czyli nie odbiegający od normy zważywszy na wiek, płeć i inne czynniki determinujące ich kondycję zdrowotną. Uzyskane informacje przekładają się w miarę jednoznacznie na relacje badanych wrocławian z systemem opieki zdrowotnej, ich zainteresowanie profilaktycznymi badaniami oraz ich wiedzę i zainteresowanie programami profilaktycznymi i diagnostycznymi, organizowanymi dla mieszkańców Wrocławia przez wydział Zdrowia Urzędu Miejskiego oraz wojewódzki szczebel samorządu terytorialnego. 69

70 7 Wrocławianie w systemie służby zdrowia Wrocławianie, wbrew potocznym opiniom, nie przywiązywali zbyt dużej wagi do kontroli swego stanu zdrowia. Mniej więcej co trzeci respondent nie robił badań okresowych związanych z pracą i nauką, nie mierzył ciśnienia krwi, temperatury, nie robił badań ogólnego stanu zdrowia u lekarza. Badania krwi i moczu robiło tylko 57% respondentów, w tym 14 % rzadziej niż raz na dwa lata a 30% raz na rok. Tabela 43. Częstotliwość realizowanych badań profilaktycznych W jaki sposób kontroluje P. swój stan zdrowia? samodzielnie mierzy ciśnienie, poziom cukru, temperaturę itp. wcale rzadziej niż raz na dwa lata raz na rok, dwa lata dwa trzy razy w roku kilka razy w roku lub częściej nie widzę takiej potrzeby 25% 8% 19% 10% 26% 12% wykonuje kontrolne badania wzroku 16% 20% 40% 12% 3% 9% z własnej inicjatywy robię badania morfologii, moczu itp. 31% 14% 30% 9% 3% 12% robi kontrolne badania stomatologiczne 8% 12% 43% 27% 7% 3% z zalecenia lekarza robię odpowiednie badania specjalistyczne 18% 17% 36% 14% 6% 8% kontrolne badania ginekologiczne 28% 6% 31% 16% 5% 13% robi badania ogólnego stanu zdrowia u lekarza (przegląd kontrolny stanu zdrowia) robi obowiązkowe badania kontrolne związane z pracą, nauką itp. 23% 19% 34% 9% 5% 10% 23% 19% 43% 4% 3% 7% Relatywnie częściej robili badania wzroku i kontrolowali stan uzębienia i dziąseł, czyli te badania, które miały istotne dla nich znaczenie funkcjonalne lub estetyczne. Z badań ogólnopolskich wiadomo, że Polacy najchętniej w przypadku drobnych dolegliwości leczą się domowymi sposobami lub kupują dostępne farmaceutyki bez recepty, korzystając co najwyżej z porad i sugestii farmaceutów. Do lekarza udają się już z poważniejszymi dolegliwościami lub w przypadku, kiedy niedyspozycja musi być udokumentowana lekarskim zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy lub z obowiązkowych zajęć edukacyjnych. 70

71 Trudno zatem jednoznacznie rozstrzygnąć, na ile brak kontroli stanu zdrowia wynikał z trudności z uzyskaniem odpowiednich skierowań od lekarzy pierwszego kontaktu, na ile zaś spowodowany był lekceważeniem profilaktyki zdrowotnej. Można wnioskować, że działają w tych przypadkach łącznie te dwie przyczyny; respondenci nie upominali się o odpowiednie skierowania a lekarze z ekonomicznych powodów z własnej inicjatywy takich badań nie zlecali. Pamiętać musimy, że istnieje związek pomiędzy liczbą skierowań na badania profilaktyczne, liczbą wydawanych skierowań do lekarzy specjalistów i na specjalistyczne badania a dochodami lekarzy; im więcej ich wydadzą tym mniejszy ich dochód. Niezależnie od rzeczywistych powodów lekceważenia przez respondentów badań profilaktycznych, kontroli swego stanu zdrowia, stanowi to prawdziwe wyzwanie przed publiczną i prywatną podstawową opieką medyczną. Same deklaracje wygłaszane przez reprezentantów środowiska lekarskiego o konieczności i wadze badań profilaktycznych w tym stanie rzeczy nie wystarczą. Jak wynika z uzyskanych informacji co piąty badany miał trudności z dostępem do usług medycznych. Z dostaniem się do lekarza pierwszego kontaktu miało trudności 23% respondentów, 15% ogółu nie mogło uzyskać skierowania na podstawowe badania diagnostyczne a 13% nie uzyskało pełnej informacji medycznej o stanie zdrowia i możliwych sposobach leczenia. Paternalistycznie nastawiony personel medyczny przy okazji naruszał podstawowe prawo pacjenta do informacji łamiąc istniejące przepisy prawne. Tabela 44. Deklarowane trudności z dostępem do usług medycznych Czy korzystając z usług medycznych napotkał/a P. na jakieś trudności? Czego one dotyczyły? Nie Tak dostęp do lekarza pierwszego kontaktu 77% 23% uzyskanie skierowania na podstawowe badania diagnostyczne 85% 15% uzyskanie skierowania na badania specjalistyczne 78% 22% uzyskanie skierowania do lekarza specjalisty 78% 22% dostęp do specjalistycznych procedur diagnostycznych (rezonans magnetyczny, tomograf, kolonoskopia, koronarografia itp.) 77% 23% niewłaściwy stosunek personelu medycznego (lekarzy, pielęgniarek) do pacjenta 78% 22% uzyskanie pełniej informacji medycznej o stanie zdrowia i podjętym leczeniu 87% 13% dostęp do rehabilitacji 79% 21% 71

72 Podobne odsetki respondentów wskazywały na utrudnienia w uzyskaniu skierowań do lekarzy specjalistów i w dostępie do specjalistycznych procedur medycznych. W badaniach pominięto bardzo istotną kwestię czasu oczekiwania na odpowiednie porady lekarskie i badania podstawowe i specjalistyczne. Wymaga to bowiem odrębnych badań i zastosowania odmiennych technik badawczych. Koniecznym zdaje się jednak komentarz do uzyskanych informacji; jeśli co piąty potencjalny pacjent doświadczał takich utrudnień, to zasadnym staje się pytanie, czy rzeczywiście mamy jeszcze powszechną opiekę medyczną i czy zwiększenie środków finansowych na funkcjonowanie systemu poprawi tę sytuację czy też tylko radykalnie poprawi sytuowanie się ekonomiczne środowiska lekarskiego? Część respondentów w ostatnich 12 miesiącach zmuszona była korzystać ze stacjonarnej opieki medycznej lub ambulatoryjnej opieki medycznej. Tabela 45. Częstotliwość korzystania z ambulatoryjnej i stacjonarnej opieki medycznej. Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy:? nie tak leczył/a się P. w szpitalu? 90% 10% przebywał/a P. w sanatorium, prewentorium? 97% 3% korzystał/a z rehabilitacji? 89% 11% korzystał/a z pogotowia ratunkowego, doraźnej pomocy na ostrym dyżurze? 92% 8% chorował dłużej niż 10 dni? 80% 20% był/a P. u lekarza pierwszego kontaktu ze swoim problemem zdrowotnym? 53% 47% był/a P. u lekarza specjalisty ze swoim problemem zdrowotnym? 67% 33% Co dziesiąty respondent przebywał w szpitalu i podobny odsetek poddawał się zabiegom rehabilitacyjnym. Wizyty u lekarza internisty i lekarzy specjalistów miało w tym czasie odpowiednio 47% i 33% badanych mieszkańców Wrocławia. Część tych respondentów (20% ogółu) musiała być na zwolnieniu lekarskim dłużej niż 10 dni, z czego należy wnioskować, że ich dolegliwość nie miała charakteru okresowego przeziębienia czy grypy. Informacje dotyczące kontaktów badanych z placówkami służby zdrowia potwierdzają komentowane wcześniej subiektywne oceny kondycji zdrowotnej respondentów. 72

73 Mimo niechęci do aktywnych form wypoczynku i braku należytej dbałości o regularność i prozdrowotne walory posiłków nie uskarżano się również na złą kondycję fizyczną. Przeciętny wrocławianin był osobą zdrową, sprawną, stosownie do swego wieku, fizycznie nie naprzykrzającą się służbie zdrowia ze swymi dolegliwościami. Był to jeden z istotnych czynników niskiego poziomu wiedzy i tym samym zainteresowania programami profilaktycznymi i diagnostycznymi realizowanymi we Wrocławiu. Tabela 46. Stopień poinformowania i uczestnictwo badanych w programach profilaktycznych i diagnostycznych realizowanych w mieście. Czy słyszał/a, wiedział/a P. o programach profilaktycznych i diagnostycznych dotyczących zdrowia, organizowanych dla mieszkańców Wrocławia? Chodzi o takie programy jak: Wczesnego wykrywania wad i schorzeń narządu wzroku i słuchu Profilaktyki wad postawy u dzieci i młodzieży wczesnego wykrywania chorób nowotworowych u dzieci młodzieży profilaktyki chorób nowotworowych (np. raka piersi, raka skóry) profilaktyki chorób sercowo - naczyniowych dla chorych na cukrzycę i schorzenia metaboliczne dla uzależnionych od palenia tytoniu zdrowego żywienia, profilaktyki otyłości, osteoporozy i narządów ruchu świadomego rodzicielstwa, naturalnego karmienia piersią poprawy jakości życia osób chorych przewlekle i nieuleczalnie (pomoc w opiece, poradnictwo dla rodzin, opieka paliatywna) promocji zdrowia psychicznego białe niedziele Czy uczestniczył/a P. w którymś z tych programów nie tak nie tak 70% 30% 98% 2% 63% 37% 98% 2% 69% 31% 100% 0% 44% 56% 91% 9% 62% 38% 96% 4% 70% 30% 98% 2% 64% 36% 99% 1% 68% 32% 97% 3% 76% 24% 99% 1% 81% 19% 99% 1% 80% 20% 99% 1% 67% 33% 98% 2% 73

74 Instytucje odpowiedzialne za realizowane w mieście programy profilaktyczne i diagnostyczne miały problem z dotarciem do odpowiednich grup mieszkańców. Wiedza o realizowanych programach była wśród badanych bardzo niska. Stopień poinformowania był, jak się zdaje, zależny nie tyle od podejmowanych przez instytucje działań, ile stopnia nagłośnienia pewnych problemów przez ogólnopolskie media. Wskazują na to rozkłady odpowiedzi w tabeli 56; najczęściej słyszano o programach związanych z profilaktyką chorób nowotworowych, układu krążenia i chorób sercowonaczyniowych oraz badaniach wad postawy u dzieci i młodzieży, a w dalszej kolejności o programach dla uzależnionych od nikotyny i innych. Podkreślić należy obecność tych problemów w dyskursie ogólnopolskich mediów publicznych, których publiczność jest znacznie większa niż mediów lokalnych; prasy, telewizji i radia. Koniecznym jest jednak propagowanie tego rodzaju programów przez personel medyczny podstawowej opieki zdrowotnej, który winien przekazywać informacje i zachęcać do uczestnictwa w tego rodzaju programach poszczególne kategorie pacjentów należących już do grupy ryzyka lub do których te programy są adresowane. W konsekwencji istniejącego stanu rzeczy programy te docierają do mieszkańców o odpowiednim kapitale kulturowym; którzy potrafią poszukiwać informacji i je wykorzystywać w swych działaniach zmierzających do podtrzymania zdrowia. Przeciętna liczba programów o których wiedzą osoby z wykształceniem wyższym wynosi 4,2, ze średnim i zasadniczym zawodowym 3,7 zaś osób z wykształceniem podstawowym i niższym 3,4 1. Należy podkreślić, że dla większego zainteresowania profilaktyką tego typu osób o wyższym poziomie edukacji nie ma znaczenia kierunkowa problematyka programu. Przewaga tej kategorii respondentów zauważalna była przy każdym z rodzajów przedsięwzięć profilaktyki zdrowotnej. Różnice w faktycznym uczestniczeniu są niższe, choć i tutaj zauważyć można tendencje, wskazującą na częstsze uczestniczenie w programach wraz ze wzrostem wykształcenia respondenta i jego wieku. Starsi i lepiej wykształceni badani częściej uczestniczą w programach niż osoby młodsze i o niższym kapitale kulturowym. Niemniej jednak to wiek, a dokładniej faza cyklu życia i związane z nią niedomagania silniej niż kapitał kulturowy różnicują uczestniczenie w tego typu akcjach. Z tego tez powodu poziom deklarowanego uczestnictwa w tych programach był wśród badanych bardzo niski. 1 Różnice są istotne dla wykształcenia wyższego a pozostałych. Statystyka testu F =7,85, p<0,

75 Deklaracje uczestnictwa w wymienionych programach, poza uczestnictwem w programach profilaktyki chorób nowotworowych, profilaktyki chorób sercowo - naczyniowych oraz programach walki z otyłością, osteoporozą i chorobami narządów ruchu, były poniżej założonego błędu statystycznego. Konieczną zdaje się zmiana strategii docierania z informacjami i zachęcania do udziału w tych programach odpowiednich kategorii mieszkańców miasta. Najczęściej w sprawozdaniach statystycznych dotyczących programów profilaktycznych wymienia się liczbę osób w nich uczestniczących, nie konfrontując z informacjami do jak licznej kategorii mieszkańców były one adresowane. Utrudnia to tym samym ocenę efektywności realizowanych programów, na ile nakłady finansowe, wysiłek organizacyjny instytucji i osób zaangażowanych w ich realizację dał spodziewane efekty. Innymi słowy, nie bardzo wiadomo, kto korzystał z badań. Dane uzyskane z badań bowiem nie wskazują w znaczącym stopniu, kto korzysta w największej mierze z działań profilaktycznych. 75

76 8 Zasoby kapitału ludzkiego Sytuacja rozwojowa miasta w zasadniczy sposób związana jest z zasobem siły roboczej. Określa ona możliwości rozwoju ekonomicznego, ale także stawia przed układem miejskim wyzwania dotyczące organizacji systemu zaspokajania potrzeb oraz sposobów konsumpcji. Generalnie kapitał ludzki (takiego określenia będziemy tu używać) można rozpatrywać w dwóch zasadniczych wymiarach: jego wielkości (szczególnie w relacji między aktywnymi i pasywnymi na rynku pracy) oraz jakości, rozumianej przede wszystkim w kategoriach kwalifikacji i kompetencji, które wykorzystywać można w procesach pracy. 8.1 Sytuacja na rynku pracy Aktywność ekonomiczna Pierwszym problemem, jaki należy sobie postawić przystępując do analizy siły roboczej, jest ustalenie wielkości tego zasobu. W tym celu respondentów zapytano o ich aktywność zawodową. Wyniki tego pomiaru pokazały, że tylko niewiele ponad połowa (57%) respondentów (osób w wieku od 15 do 64 lat a więc zdolnych do podejmowania aktywności zawodowej) aktualnie pracuje. Niemal co czwarty ankietowany (23%) ma za sobą doświadczenie zawodowe, ale obecnie jest nieaktywny na rynku pracy, a co piąty respondent nie ma dłuższych niż 1 rok doświadczeń zawodowych. 76

77 Rysunek 26. Sytuacja na rynku pracy Czy kiedykolwiek pracował/a Pan/Pani zawodowo dłużej niż przez rok? N=4854 nie 19,8 tak, ale aktualnie nie pracuję 23,4 tak, obecnie pracuję 56, procent Większość obecnie zatrudnionych pracuje na otwartym rynku pracy. Tylko nieliczni (3% aktywnych zawodowo) korzystają ze specjalnych form zatrudnienia przeważnie (63 osoby, 2,5% ogółu pracujących) w zakładach pracy chronionej. Do pracy w zakładach aktywizacji zawodowej, Ochotniczych Hufcach Pracy czy na praktykach zawodowych przyznało się tylko 10 respondentów. Zasoby siły roboczej nie są równomiernie rozlokowane w przestrzeni miasta. Odsetki aktywnych zawodowo w danym rejonie (na określonych osiedlach) odzwierciedlają nie tylko zróżnicowania możliwości konsumpcyjnych (będących pochodną aktywności zarobkowej) ale także procesów ekologicznych (zmian struktur społeczno-przestrzennych) zachodzących we Wrocławiu. 77

78 MAPA II. Procent aktywnych zawodowo zróżnicowanie przestrzenne Zgromadzone wyniki ujawniają pewną prawidłowość dotyczącą przemian społecznych zachodzących w przestrzeni. Z przedstawionej mapy wyczytać można tendencję do natężenia występowania osób aktywnych ekonomicznie w strefach peryferyjnych oraz w ścisłym centrum Wrocławia. Jednocześnie niższe odsetki pracujących notuje się na osiedlach śródmiejskich. W badaniach podjęto też próbę lokalizacji miejsc pracy respondentów. Pomiar dokonany był dość szczegółowo respondentów proszono o podanie informacji umożliwiających zidentyfikowanie rejonów urbanistycznych, w których mieszczą się ich miejsca pracy. Niestety w wielu przypadkach, w obawie przed utratą anonimowości, respondenci odmawiali udzielenia takich informacji. Spora część ankietowanych wykonując prace mobilne - nie potrafiła jednoznacznie określić miejsca swojej pracy. Dlatego też prezentowane ustalenia odnoszą się do bardziej ogólnego, co nie znaczy, że mniej interesującego, poziomu agregacji. 78

79 Rysunek 27. Lokalizacja miejsca pracy lokalizacja miejsca pracy N=2437 za granicą 0,4 Polska 2 Dolny Śląsk 1,3 aglomeracja w rocław ska 4,6 Wrocław 91, procent Zdecydowana większość ponad 90% - objętych badaniem mieszkańców Wrocławia pracuje w swoim mieście. Co dwudziesta osoba, która ujawniła dane o swoim miejscu zatrudnienia, pracuje w zakładach pracy zlokalizowanych w ościennych gminach i powiatach (powiecie wrocławskim, trzebnickim, średzkim oraz Oleśnicy lub Oławie). Pozostali pracowali w innych miejscowościach Dolnego Śląska, Polski, a nawet za granicą. Aktywność zawodowa jest w oczywisty sposób zależna od wieku, a raczej fazy cyklu życia wskaźnikowanego przez wiek. Tylko nieliczni ankietowani w wieku szkolnym (od 15 do 18 lat) mają za sobą doświadczenia zawodowe. Także większość starszej młodzieży - osób w wieku od 19 do 24 lat nie podjęła jeszcze stałej działalności zarobkowej. Fakt ten można wyjaśniać w dwojaki sposób: część z nich kontynuuje naukę i przez to czas ich wejścia na rynek pracy przesunął się, część zaś może mieć problemy z podjęciem działalności ekonomicznej, wynikające z dużej konkurencji na rynku pracy i prawdopodobnie niewielkich kwalifikacji (nieodpowiedniego wykształcenia i/lub braku doświadczenia zawodowego), przez które tej konkurencji trudno im sprostać. Referowane w dalszych częściach tego opracowania wyniki badań sugerują, iż częściej mamy do czynienia z pierwszą z wymienionych sytuacji. 79

80 Tabela 47. Czy kiedykolwiek pracował/a) P. zawodowo dłużej niż przez rok? Sytuacja na rynku pracy a wiek od 15 do 18 lat od 19 do 24 lat kategoria wieku od 25 do 35 lat od 36 do 49 lat od 50 do 64 lat Ogółem tak, obecnie pracuję 1,4% 27,5% 78,9% 82,2% 43,0% 56,8% tak, ale aktualnie nie pracuję 0,70% 4,2% 10,1% 13,7% 52,1% 23,4% nie 97,9% 68,4% 11,0% 4,1% 4,9% 19,8% Ogółem (N) Niepokojący jest znaczny odsetek osób powyżej 50. roku życia, które obecnie nie pracują. Nie daje się go wytłumaczyć tym, że część osób z tej kategorii mogła osiągnąć już uprawnienia emerytalne. Biorąc pod uwagę stosunkowo niski wskaźnik bezrobocia we Wrocławiu trudno przypuszczać, że osoby te z aktywności ekonomicznej wyłącza wysoka konkurencja na rynku pracy. Wydaje się raczej, że dane te ujawniają tendencję wczesnego kończenia karier zawodowych i wchodzenia w system pomocy, sięgając po renty, zasiłki, wcześniejsze emerytury itp. Interesującą charakterystykę rynku pracy przedstawia zależność między poziomem wykształcenia a aktywnością zawodową. Tabela 48. Sytuacja na rynku pracy a wykształcenie Czy kiedykolwiek pracował/a P. zawodowo dłużej niż przez rok? tak, obecnie pracuję podstawowe/ gimnazjalne/ bez wykształcenia poziom wykształcenia zasadnicze zawodowe średnie i pomaturalne wyższe Ogółem 21,2% 46,7% 48,9% 78,2% 56,8% tak, ale aktualnie nie pracuję 29,8% 45,2% 22,7% 14,3% 23,4% nie 49,0% 8,0% 28,4% 7,5% 19,8% Ogółem (N) Na wysoki odsetek nigdy nie pracujących w kategorii osób o najniższym wykształceniu niewątpliwie wpływ ma obecność w próbie osób, które nie ukończyły jeszcze nauki w szkołach ponadpodstawowych (a więc w wieku do 19 lat). Prawie 80% aktywnych zawodowo z wykształceniem wyższym sugeruje, że formalne kwalifikacje bardzo ułatwiają funkcjonowanie na rynku pracy. W mniejszym stopniu podjąć konkurencję potrafią osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym i średnim. 80

81 Warto jeszcze zwrócić uwagę na duże zróżnicowania aktywności zawodowej ze względu na płeć. Tylko połowa kobiet (51%) jest aktywna ekonomicznie wobec blisko 2/3 (64%) mężczyzn. Z drugiej strony znacznie więcej kobiet (29%) niż mężczyzn (16%) stwierdziło, że pracowały zawodowo dłużej niż rok, ale obecnie nie pracują. Tę różnicę tłumaczą dwa fakty: po pierwsze kobiety zazwyczaj wcześniej nabywają uprawnień do emerytur, po drugie ich aktywność ekonomiczna jest przerywana w związku z rodzeniem i wychowywaniem dzieci. Osoby pracujące typowo na swoje obowiązki zawodowe poświęcają ok h, pracy, a więc przeciętnie 8h dziennie tyle, ile wynosi typowa dniówka. Tylko około 15% respondentów miało pracę, która wymagała od nich zaangażowania mniejszego niż 30h/tydzień. Z drugiej strony co piąty odpowiadający na to pytanie (N=3893) pracował po 50 i więcej godzin w tygodniu Struktura zawodowa Kluczowym zagadnieniem w części badania poświęconej rynkowi pracy i zasobom kapitału ludzkiego była kwestia rekonstrukcji struktury zawodowej. Charakteryzuje ona pozycję zawodową określając kompetencje i możliwości uczestniczenia w procesach pracy. Struktura zawodowa pozwala wnioskować o specyfice lokalnego rynku pracy (czy nawet szerzej lokalnego systemu ekonomicznego), stanowi bowiem odzwierciedlenie zapotrzebowania na określone pozycje i kwalifikacje zawodowe. Z drugiej strony dość powszechnie w naukach społecznych uważa się, że jest to najistotniejszy wymiar struktury (i pozycji) społecznej w ogóle zawiera w sobie bowiem zasadnicze elementy zróżnicowań społecznych: prestiżu, władzy i silnie związana jest z możliwościami konsumpcyjnymi. Tak więc należy na jej podstawie analizować i w oparciu o nią wyjaśniać podziały społeczne i kulturowe występujące w zbiorowości miejskiej. Przy rekonstrukcji struktury zawodowej oparto się na socjologicznej klasyfikacji zawodów. Wyróżnia ona 10 głównych grup zawodowych, które uchwycone zostały w badaniach. Pomiar pozycji zawodowej był złożony i składał się z kilku pytań: o nazwę wykonywanego zawodu/zajęcia, charakterystykę obowiązków służbowych, nazwę stanowiska pracy (stanowiska roboczego) oraz liczbę podwładnych, których pracą się kieruje. Ustalenie pozycji w strukturze zawodowej dokonane zostało dla wszystkich respondentów, którzy mieli przynajmniej roczne doświadczenie zawodowe lub obecnie pracują zawodowo zarówno aktualnie pracujących, jak i obecnie nie pracujących. 81

82 Informacji pozwalających na określenie pozycji zawodowej udzieliło ogółem 3813 respondentów, to jest ponad ¾ objętych badaniem. Uzyskane rozkłady kategorii zawodowych prezentuje wykres: Rysunek 28. Kategorie zawodowe (grupy główne) Kategoria zawodowa N=3813 inne zaw ody oraz osoby niesklasyfikow ane 0,2 Właściciele pryw atnych firm 3,4 Rolnicy, ogrodnicy, hodow cy, rybacy 0,2 Półw ykw alifikow ani i niew ykw alifikow ani pracow nicy fizyczni 5 Wykw alifikow ani pracow nicy fizyczni 15,9 Pracow nicy fizyczno - umysłow i 21,1 Inni pracow nicy umysłow i średniego szczebla 18,2 Technicy, mistrzow ie i w yspecjalizow ani pracow nicy administracyjno - biurow i 11,7 Specjaliści 16,5 Wyższe Kadry kierow nicze, menadżerow ie i kierow nicy 7, procent Pozycję w strukturze zawodowej określa szereg czynników między innymi wiek, wykształcenie i płeć. Z prezentowanych poniżej analiz wyłączono 3 pracujące zawodowo osoby w wieku lat. 82

83 Tabela 49. Kategoria zawodowa a wiek kategoria wieku kategoria zawodowa od 19 do 24 lat od 25 do 35 lat od 36 do 49 lat od 50 do 64 lat Ogółem Wyższe Kadry kierownicze, menadżerowie i kierownicy 4,8% 8,9% 7,9% 7,6% 7,9% Specjaliści 4,8% 19,7% 18,9% 14,6% 16,5% Technicy i wyspecjalizowani pracownicy administracyjno - biurowi Inni pracownicy umysłowi średniego szczebla 6,0% 13,8% 10,6% 11,8% 11,7% 20,7% 20,1% 16,6% 17,3% 18,2% Pracownicy fizyczno - umysłowi 39,4% 22,0% 18,5% 19,0% 21,1% Wykwalifikowani pracownicy fizyczni 14,7% 9,7% 18,2% 19,4% 15,9% Półwykwalifikowani i niewykwalifikowani pracownicy fizyczni 6,8% 1,9% 4,7% 7,2% 5,0% Rolnicy, ogrodnicy, hodowcy, rybacy 0,4% 0,1% 0,1% 0,2% 0,2% Właściciele prywatnych firm 1,2% 3,6% 4,5% 2,9% 3,4% inne zawody oraz osoby niesklasyfikowane 1,2% 0,3% 0,2% Ogółem (N) W najmłodszej kategorii wiekowej dominowali pracownicy fizyczno-umysłowi (blisko 40%) oraz tak zwani inni pracownicy umysłowi średniego szczebla. Większy niż w innych kategoriach wiekowych był udział półwykwalifikowanych pracowników fizycznych oraz pracowników do prac prostych. Z kolei stosunkowo nielicznie reprezentowane były zawody specjalistów oraz techników, mistrzów i wyspecjalizowanych pracowników biurowo-administracyjnych. Taki rozkład wynika przede wszystkim z faktu, że w tym wieku na rynku pracy funkcjonują przede wszystkim osoby, które nie podejmują studiów wyższych bądź łączą je z pracą zawodową. Tak więc respondenci z tej kategorii wiekowej nie mają odpowiednich kwalifikacji formalnych, aby obejmować bardziej prestiżowe i wymagające większych kompetencji role zawodowe. Nie mają też zazwyczaj odpowiedniego doświadczenia i stażu pracy, żeby w tym wieku awansować na wyższe stanowiska służbowe. 83

84 Wśród pozostałych zauważyć można tendencję, że wraz z wiekiem rośnie udział pracowników produkcyjnych szczególnie wykwalifikowanych, pół-wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych robotników i pracowników fizycznych. Jak się wydaje zjawisko to jest efektem zmiany społeczno-gospodarczej i cywilizacyjnej, z którą mamy do czynienia od lat 90-tych. Jego przejawami są między innymi zmiany w strukturze gospodarczej (polegające głównie na zmniejszeniu roli sektora przemysłu), wzrostowi mobilności społecznej a także kompetencji kulturowych, których wskaźnikiem może być wykształcenie. Starsze pokolenia musiały się z większymi lub mniejszymi problemami adaptować do zachodzących na ich oczach zmian (które przecież najsilniej oddziaływały na rynek pracy), dla młodszych zastana sytuacja była z kolei czymś zupełnie naturalnym. Silny związek między wiekiem a wykształceniem dość dobrze pokazuje to zjawisko. Właśnie poziom kwalifikacji wyrażony uzyskanym wykształceniem, w największym stopniu determinuje pozycję w strukturze zawodowej. Tabela 50. kategoria zawodowa: Wyższe Kadry kierownicze, menadżerowie i kierownicy Kategoria zawodowa a poziom wykształcenia podstawowe/ gimnazjalne/ bez wykształcenia poziom wykształcenia zasadnicze zawodowe średnie i pomaturalne wyższe Ogółem 1,0% 1,5% 7,1% 12,1% 7,9% Specjaliści 0,7% 4,2% 36,3% 16,5% Technicy i wyspecjalizowani pracownicy administracyjno - biurowi Inni pracownicy umysłowi średniego szczebla 1,0% 2,0% 13,4% 15,3% 11,7% 6,8% 5,4% 23,8% 19,4% 18,2% Pracownicy fizyczno - umysłowi 27,2% 33,6% 27,3% 9,7% 21,1% Wykwalifikowani pracownicy fizyczni Półwykwalifikowani i niewykwalifikowani pracownicy fizyczni Rolnicy, ogrodnicy, hodowcy, rybacy 32,5% 43,9% 16,6% 2,1% 15,9% 29,3% 11,3% 3,9% 0,5% 5,0% 0,5% 0,2% 0,1% 0,2% 0,2% Właściciele prywatnych firm 1,0% 1,5% 3,3% 4,5% 3,4% inne zawody oraz osoby niesklasyfikowane 0,5% 0% 0,3% 0,1% 0,2% Ogółem (N)

85 W powyższej tabeli zauważyć można wyraźne rozdzielenie pozycji zawodowych w zależności od wykształcenia. Respondenci legitymujący się dyplomami wyższych uczelni znajdują zatrudnienia w zawodach umysłowych. Szczególnie kategoria specjalistów zdominowana jest przez takie osoby tylko nieliczni ankietowani z niższym wykształceniem zajmowali tego typu stanowiska. Z kolei respondenci, którzy zakończyli kariery edukacyjne co najwyżej na poziomie zasadniczej szkoły zawodowej, okupują przede wszystkim stanowiska robotnicze. Pracownikami fizycznymi częściej są także mężczyźni. Z kolei aż ¼ kobiet (wobec co dziesiątego mężczyzny) zaliczona jest do kategorii innych pracowników umysłowych średniego szczebla. Jest to wynik kulturowego przypisania ról zawodowych w takich zawodach jak sekretarki, recepcjonistki i tego rodzaju personel biurowy zazwyczaj zatrudniane są kobiety. Tabela 51. Kategoria zawodowa a płeć PŁEĆ Ogółem kategoria zawodowa: kobieta mężczyzna Wyższe Kadry kierownicze, menadżerowie i kierownicy 6,4% 10,0% 7,9% Specjaliści 17,7% 14,8% 16,5% Technicy i wyspecjalizowani pracownicy administracyjno - biurowi 14,8% 7,6% 11,7% Inni pracownicy umysłowi średniego szczebla 24,9% 9,2% 18,2% Pracownicy fizyczno - umysłowi 21,2% 20,9% 21,1% Wykwalifikowani pracownicy fizyczni 6,3% 28,7% 15,9% Półwykwalifikowani i niewykwalifikowani pracownicy fizyczni 6,3% 3,1% 5,0% Rolnicy, ogrodnicy, hodowcy, rybacy 0,1% 0,2% 0,2% Właściciele prywatnych firm 2,0% 5,3% 3,4% inne zawody oraz osoby niesklasyfikowane 0,2% 0,1% 0,2% Ogółem (N) Interesujące jest także to, w jaki sposób struktura zawodowa różnicowana jest przez aktualną aktywność na rynku pracy. 85

86 Tabela 52. Kategoria zawodowa: Kategoria zawodowa a aktywność zawodowa Czy kiedykolwiek pracował/a P. zawodowo dłużej niż przez rok? 1 tak, obecnie pracuję 2 tak, ale aktualnie nie pracuję Ogółem Wyższe Kadry kierownicze, menadżerowie i kierownicy 8,7% 6,1% 7,9% Specjaliści 18,4% 11,8% 16,5% Technicy i wyspecjalizowani pracownicy administracyjno - biurowi 11,9% 11,2% 11,7% Inni pracownicy umysłowi średniego szczebla 18,6% 17,2% 18,2% Pracownicy fizyczno - umysłowi 20,3% 23,0% 21,1% Wykwalifikowani pracownicy fizyczni 13,6% 21,5% 15,9% Półwykwalifikowani i niewykwalifikowani pracownicy fizyczni 3,9% 7,5% 5,0% Rolnicy, ogrodnicy, hodowcy, rybacy 0,2% 0,1% 0,2% Właściciele prywatnych firm 4,2% 1,4% 3,4% inne zawody oraz osoby niesklasyfikowane 0,1% 0,2% 0,2% Ogółem (N) Obserwowane zróżnicowania wydają się potwierdzać wcześniej zarysowane wnioski dotyczące przemiany lokalnego rynku pracy. Wyższy udział specjalistów oraz właścicieli prywatnych przedsiębiorstw oraz niższe odsetki pracowników fizycznych wśród obecnie pracujących sugerują, że obserwujemy konsekwentne przemiany struktury ekonomicznej miasta, polegające na wzroście znaczenia sektora usług kosztem produkcji. Wcześniej zaprezentowane ustalenia wskazują, że z rynku pracy wypierane są przy tym osoby starsze i gorzej wykwalifikowane, pracujące jako robotnicy w zakładach przemysłowych. Struktura zawodowa, będąca odzwierciedleniem podziału pracy w społeczeństwie, silnie rzutuje także na dochody, a przez to określa sytuację materialną i możliwości konsumpcyjne. 86

87 Tabela 53. kategoria zawodowa: Pozycja w strukturze zawodowej a dochody statystyki opisowe Wyższe Kadry kierownicze, menadżerowie i kierownicy Jaki jest P. przeciętny miesięczny dochód netto (na rękę, uwzględniając wszystkie źródła dochodów z trzech ostatnich miesięcy)? średnia mediana odchylenie standardowe N 3820, , , Specjaliści 3012, , , Technicy i wyspecjalizowani pracownicy administracyjno - biurowi 2717, , , Inni pracownicy umysłowi średniego szczebla 2086, ,00 985, Pracownicy fizyczno - umysłowi 1891, ,00 968, Wykwalifikowani pracownicy fizyczni 2115, ,00 967, Półwykwalifikowani i niewykwalifikowani pracownicy fizyczni 1225, ,00 726, Właściciele prywatnych firm 4019, , , Ogółem (wszyscy pracujący) 2466, , , W analizach uwzględniono tylko pracujących w czasie realizacji pomiaru. Z tabeli wyłączono rolników oraz inne zawody, których liczebności nie upoważniały do prowadzenia analizy statystycznej. Zgromadzone wyniki badań potwierdzają tę prawidłowość. Najwyższe przeciętne dochody odnotowano w kategorii prywatnych przedsiębiorców oraz wyższych kadr kierowniczych, menadżerów i kierowników. Mediana miesięcznych dochodów netto deklarowanych przez respondentów w tych kategoriach wynosiła 3000zł. W tych przypadkach także zróżnicowanie omawianej zmiennej było największe wartości odchylenia standardowego wynoszą ponad 2500zł. Mniejsze dochody raportowali specjaliści wartość środkowa w rozkładzie dochodów w tej kategorii wynosiła 2200 zł. Najniższe dochody przeciętnie nieco ponad 1000zł (mediana 986zł) osiągali niewykwalifikowani pracownicy fizyczni. Warto zwrócić uwagę, że także zróżnicowanie zarobków tej kategorii pracowników było najmniejsze: odchylenie standardowe wyniosło 713zł. Świadczy to nie tylko o względnym upośledzeniu zatrudnionych w takich zawodach, ale także o ograniczonych możliwościach polepszenia swojego sytuowania ekonomicznego bez podniesienia kwalifikacji. Przedstawioną zależność można także interpretować w kategoriach przydatności czy też wartości określonych typów siły roboczej. Opierając się na założeniu, że lepiej wynagradzani są pracownicy bardziej pożądani, otrzymujemy czytelną informację o cenionych kwalifikacjach i kompetencjach. Lokalny rynek pracy w większym stopniu potrzebuje zatem specjalistów, techników i wykwalifikowanych pracowników administracyjno-biurowych. 87

88 Stosunkowo duże jest także zapotrzebowanie na wykwalifikowanych pracowników fizycznych, nie ma za to zbyt dużego popytu na pracowników fizycznych do prac prostych. Tak interpretowane dane wydają się potwierdzać tezę o wzroście znaczenia sektora usług oraz postępie technologicznym, który wymusza zaangażowanie coraz większych umiejętności i wiedzy w procesy pracy. Warto przy tym podkreślić, że przeciętne zarobki robotników wykwalifikowanych były wyższe niż pracowników biurowych średniego i niższego szczebla oraz pracowników fizyczno-umysłowych. Dane te mogą wskazywać na zapotrzebowanie na pracowników przemysłowych na lokalnym rynku pracy, a co za tym idzie - istotną rolę tego sektora w strukturze ekonomicznej miasta Bierni zawodowo Tylko co dziesiąty z 1135 biernych zawodowo (a wcześniej pracujących 2 ) jest zarejestrowany w Powiatowym Urzędzie Pracy jako osoba bezrobotna. Niewiele więcej osób z tej kategorii 16% - w ciągu roku poprzedzającego referowane tu badania szukało pracy. Odsetek szukających pracy malał wraz z wiekiem: wśród respondentów w wieku od 19 do 24 lat była to mniej więcej co druga osoba, wśród osób w wieku od 25 do 49 lat co trzecia, zaś wśród ankietowanych powyżej 50-tego roku życia tylko 9% z tej kategorii. Także kategoria zawodowa różnicowała odpowiedzi na pytanie o poszukiwanie pracy. Tabela 54. Poszukiwanie pracy a kategoria zawodowa Kategoria zawodowa Czy w ostatnim roku szukał/a P. pracy? Wyższe Kadry kierowni cze, menadże rowie i kiero wnicy Specjaliści Technicy i wyspecjali zowani pracownicy administra cyjno - biurowi Inni pracownicy umysłowi średniego szczebla Pracownicy fizyczno - umysłowi Wykwalifi kowani pracowni cy fizyczni Półwy kwalifiko wani i niewy kwalifiko wani pracowni cy fizyczni Ogółem (wszyscy pozostający bez pracy w wieku lata) nie 79,4% 93,1% 87,2% 90,6% 79,0% 80,2% 74,7% 83,6% tak 20,6% 6,9% 12,8% 9,4% 21,0% 19,8% 25,3% 16,4% Ogółem (N) W tabeli nie uwzględniono kategorii rolników, hodowców, rybaków, właścicieli prywatnych firm oraz innych zawodów, ponieważ z uwagi na niskie udziały tych kategorii wśród bezrobotnych wyniki analiz nie były miarodajne. 2 Uwzględniono tylko osoby w wieku lata. 88

89 Rzadziej o pracę zabiegali specjaliści, pracownicy umysłowi średniego szczebla oraz technicy, mistrzowie i wyspecjalizowani pracownicy administracyjno-biurowi. Zaznaczyć należy, że nie było statystycznie istotnej (na poziomie istotności =0,01) zależności między poszukiwaniem pracy a wykształceniem. Tabela 55. Sposoby poszukiwania pracy W jaki sposób szuka P. pracy? nie tak Ogółem (N) poprzez Powiatowy Urząd Pracy poprzez rodzinę i znajomych poprzez inne osoby bezrobotne bezpośrednio u pracodawców poprzez ogłoszenia w prasie poprzez ogłoszenia w Internecie licząc na przypadek 41,8% 58,2% ,4% 69,6% ,1% 23,9% ,6% 58,4% ,3% 62,7% ,9% 41,1% ,0% 27,0% 185 przez firmy zajmujące się pośrednictwem pracy (agencje pośrednictwa i doradztwa zawodowego) 79,9% 20,1% 184 Najczęściej poszukujący pracy robili to poprzez sieci znajomych i rodzinę (70%) oraz poprzez ogłoszenia w prasie (62%). Spora część blisko 60% - szukała pracy przez pośrednictwo Urzędu Pracy. Podobny odsetek w sprawie potencjalnego zatrudnienia kontaktował się bezpośrednio z pracodawcami. Mniej powszechne szczególnie w odniesieniu do poszukiwania pracy w ogłoszeniach gazetowych jest używanie w tym celu Internetu. Ogłoszenia zamieszczone w sieci były obiektem zainteresowania 41% szukających pracy. Tylko co piąta taka osoba korzystała z agencji pośrednictwa i doradztwa zawodowego. Respondentów biernych zawodowo, którzy kiedykolwiek pracowali pytano, kiedy (w którym roku) zakończyli swoją działalność ekonomiczną pracę na całym lub części etatu, działalność gospodarczą bądź prowadzenie gospodarstwa rolnego. 89

90 Rysunek 29. Czas pozostawania bez pracy Okres pozostawania bez pracy N= poniżej jednego roku 12,2 rok 12,1 od dw óch do trzech lat 17,1 od czterech do ośmiu lat 31 ponad osiem lat 27,7 procent Co ósmy respondent (12%) swoją aktywność zawodową zakończył lub przerwał w minionym roku. Tyle samo biernych zawodowo ostatni raz pracowało zawodowo w roku Przerwę w pracy trwającą od 2 do 3 lat wskazywało 17% respondentów, od 4 do 8 lat 31% a dłużą (9 i więcej lat) 28% pozostających obecnie bez pracy. Na długość pozostawania bez pracy wpływa poziom wykształcenia oraz kategoria zawodowa. Im wyższe wykształcenie tym niższa średnia lat pozostawania bez pracy. Dla osób z wyższym wykształceniem wynosiła ona 4,3 roku (mediana równa była 3 lata) zaś dla osób z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym 9,3 roku (mediana równa osiem lat). Wskaźnik ten dla całej kategorii biernych zawodowo (z wyłączeniem uczniów i studentów) wynosił 6,3 roku (mediana równa 5). 90

91 Tabela 56. Ilość lat bez pracy a pozycja w strukturze zawodowej statystyki opisowe kategoria zawodowa średnia mediana Wyższe Kadry kierownicze, menadżerowie i kierownicy odchylenie standardowe 5,53 5 5,91 68 Specjaliści 5,48 4 5,5 130 Technicy i wyspecjalizowani pracownicy administracyjno - biurowi 5,95 5 5, Inni pracownicy umysłowi średniego szczebla 6,58 5 6, Pracownicy fizyczno - umysłowi 5,56 4 5, Wykwalifikowani pracownicy fizyczni 7,77 6 7, Półwykwalifikowani i niewykwalifikowani pracownicy fizyczni 6,13 4 6,18 83 Ogółem 6,26 5 6, Z tabeli wyłączono kategorie rolników, prywatnych przedsiębiorców oraz inne zawody, których liczebności wśród biernych zawodowo nie upoważniały do prowadzenia analizy statystycznej. N Prezentowane zależności dowodzą, że z jednej strony osoby o wyższych kompetencjach i kwalifikacjach zawodowych później rezygnują z działalności ekonomicznej z drugiej zaś łatwiej im powtórnie aktywizować się zawodowo i wrócić na rynek pracy Niepełnosprawni na rynku pracy Szczególną uwagę w badaniach poświęcono sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy. W całej próbie było takich osób 168, co stanowi nieco ponad 3% ogółu respondentów. Co czwarta osoba niepełnosprawna aktualnie pracuje (24%), 2/3 pracowało (66%), ale obecnie jest nieaktywna ekonomicznie, zaś co dziesiąty nie ma za sobą doświadczeń zawodowych nigdy nie pracował przynajmniej jeden rok. Z 379 pracujących niepełnosprawnych 8 zatrudnionych jest w Zakładach Pracy Chronionej, 1 w zakładzie aktywizacji zawodowej a 28 na otwartym rynku pracy. Dwie osoby odmówiły odpowiedzi na pytanie o miejsce/rodzaj zakładu pracy. Niepełnosprawność według deklaracji pytanych w dość dużym stopniu ogranicza ich możliwości funkcjonowania na rynku pracy. 91

92 Rysunek 30. Ocena wpływu niepełnosprawności na możliwości pracy W jakim stopniu P. choroba, niepełnosprawność P. zdaniem ogranicza P. możliwości pracy i kariery zawodowej? N= całkow icie w ogóle nie mogę pracow ać 19,3 w bardzo dużym stopniu 29,7 częściow o 29,7 w małym stopniu 12,4 w cale 9 procent Niemal co piąty uznaje, że ze względu na swój stan zdrowia nie może w ogóle pracować. Niepełnosprawność w aktywności zawodowej nie przeszkadza wcale 9% respondentów niepełnosprawnych, a kolejnym 12% w małym stopniu. Co trzeci niepełnosprawny, który pracuje lub pracował, zalicza się do kategorii wykwalifikowanych pracowników fizycznych, co piąty (21%) jest pracownikiem fizycznoumysłowym a 11% to niewykwalifikowani i półkwalifikowani pracownicy fizyczni. Jak więc widać osoby niepełnosprawne częściej niż ogół ankietowanych wrocławian zajmuje mniej prestiżowe i wymagające mniejszych kwalifikacji pozycje w strukturze zawodowej. Wiąże się to z niższymi formalnymi kompetencjami osoby niepełnosprawne bowiem legitymują się zazwyczaj niższym poziomem wykształcenia. Co piąty z nich ma wykształcenie co najwyżej gimnazjalne, 26% - zasadnicze zawodowe. Tylko 14% to osoby z dyplomem uczelni wyższej. Co dziesiąta osoba przyznająca się do swojej niepełnosprawności pozostawała w rejestrach bezrobotnych PUP. 15% szukało pracy. 13 osób (9% ogółu niepełnosprawnych) korzysta lub korzystało z form aktywizacji zawodowej kierowanej specjalnie dla osób niepełnosprawnych, z tym, że wśród obecnie szukających pracy (16 osób) były tylko 3 takie przypadki. 92

93 8.2 Kwalifikacje Drugim obok pozycji w strukturze zatrudnienia wyznacznikiem jakości kapitału ludzkiego są kwalifikacje i kompetencje, jakimi dysponują mieszkańcy miasta. W badaniach przeprowadzono pogłębione pomiary mające za zadanie ustalenie mierzonego wykształceniem kapitału kulturowego. Zadane respondentom pytania dotyczyły nie tylko poziomu wykształcenia, ale też profilów zdobytych kompetencji oraz uzupełniania i poszerzania kwalifikacji Kariery edukacyjne i poziom wykształcenia Przeprowadzone badania wykazały, że mieszkańcy Wrocławia cechują się wysokim poziomem uzyskanego wykształcenia. Co trzeci ankietowany (35%) legitymował się dyplomem uczelni wyższej. Co piąty z kolej miał wykształcenie nie wyższe niż zasadnicze zawodowe, ale pamiętać trzeba, że w tej liczbie są także osoby kontynuujące obecnie naukę w szkołach gimnazjalnych i średnich. Rysunek 31. Poziom wykształcenia Jakie wykształcenie uzyskał/a P. do chwili obecnej? N= brak w ykształcenia niepełne podstaw ow e podstaw ow e gimnazjalne zasadnicze zaw odow e niepełne średnie średnie ogólnokształcące średnie zaw odow e policealne / pomaturalne nieukończone studia w yższe ukończone studia inżynieryjnie / licencjackie ukończone studia magisterskie /w yższe medyczne 0,3 0,3 3,7 2,2 1,5 4,2 7 5,7 procent 13,9 15,2 16,5 29,5 Znaczna część respondentów (23% tych, którzy odpowiedzieli na pytanie o rok zakończenia edukacji, 19% ogółu) ciągle jeszcze kontynuuje swoje kariery edukacyjne. 93

94 Tabela 57. W którym roku ukończył(a) P. edukację? Rok uzyskania kwalifikacji a poziom wykształcenia podstawowe/ gimnazjalne/bez wykształcenia poziom wykształcenia zasadnicze zawodowe średnie i pomaturalne wyższe Ogółem kontynuuje naukę 51,8% 2,6% 37,3% 8,7% 23,4% przed ,6% 33,2% 10,6% 2,7% 10,6% ,6% 28,5% 17,0% 13,3% 16,5% ,1% 23,3% 16,2% 18,2% 17,3% ,5% 10,1% 11,9% 29,2% 17,9% po ,3% 2,4% 7,1% 27,9% 14,2% Ogółem (N) Około 10% swoją edukację zakończyło przed 1971 rokiem. Po 2004 roku szkoły ukończyło około 14% ankietowanych. Co oczywiste wśród kontynuujących naukę dominują osoby w wieku lat (78% uczących się), kolejne 18% tej kategorii to respondenci w wieku lat. Tylko 2% kontynuujących obecnie edukację przekroczyło 50 rok życia. Rysunek 32. Aktualne wykształcenie a kontynuacja karier zawodowych kontynuujący obecnie naukę w szkołach N=948 w yższe 14,00% średnie i pomaturalne 69,60% zasadnicze zaw odow e 1,30% podstaw ow e/gimnazjalne/ bez w ykształcenia 15,10% 0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00% 70,00% 80,00% procent 94

95 Wśród kontynuujących obecnie naukę w rożnych szkołach tylko 1% stanowią osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Spory odsetek osób z wykształceniem podstawowym wśród pobierających naukę wynika z faktu, że w próbie znajdowali się respondenci w wieku lat. Osoby uczące się obecnie z wykształceniem wyższym to ci, którzy po studiach licencjackich kontynuują edukację na studiach magisterskich, uczestniczą w studiach podyplomowych lub też doktoranckich. Zestawienie poziomu wykształcenia oraz okresu ukończenia nauki pozwala na wyciągnięcie kilku ogólniejszych wniosków dotyczących przemian struktury wykształcenia zbiorowości wrocławian. Po pierwsze znaczna część osób z wykształceniem średnim i pomaturalnym dąży do uzyskania wykształcenia wyższego. Natomiast wykształcenie zasadnicze zawodowe najczęściej kończyło karierę edukacyjną osoby z takim wykształceniem niezbyt często kontynuują naukę w celu uzyskania matury, nie mówiąc już o dyplomie szkoły wyższej. Wskazują na to niskie odsetki osób po zasadniczych szkołach zawodowych kontynuujących naukę. Z drugiej jednak strony zauważyć należy, że istnieje ogólny trend do podnoszenia poziomu wykształcenia, który obejmuje głównie respondentów z dyplomami szkół zasadniczych i średnich. Zwrócić trzeba uwagę na fakt, że większość osób, które ukończyły swoją edukację na zawodówkach, szkoły kończyła kilkanaście czy nawet kilkadziesiąt lat temu. Jednocześnie osoby z wyższym wykształceniem swoje kwalifikacje uzyskały zazwyczaj stosunkowo niedawno. Dane te pokazują notowany od lat 90. wzrost zainteresowania studiami wyższymi, wiążący się ze wzrostem odsetka młodzieży idącej na studia oraz uzupełnianiem wykształcenia wyższego w trybach niestacjonarnych przez pracujących. Dane te potwierdzają także zmianę zachodzącą na coraz bardziej konkurencyjnym i wymagającym rynku pracy, na którym posiadanie wykształcenia wyższego w coraz większym stopniu staje się obowiązującym standardem. Jest to oczywiście także pokłosie wspomnianego już przeobrażania struktury gospodarczej miasta. Potwierdzenie tezy o zmianie w podejściu do edukacji znaleźć można także analizując zależność między poziomem wykształcenia a wiekiem. 95

96 Tabela 58. Poziom wykształcenia a wiek Jakie wykształcenie uzyskał/a P. do chwili obecnej? od 19 do 24 lat kategoria wieku od 25 do 35 lat od 36 do 49 lat od 50 do 64 lat Ogółem brak wykształcenia 0,1% 0,3% 0,5% 0,2% 0,3% niepełne podstawowe 0,3% 0,2% 0,3% 0,2% podstawowe 1,2% 2,0% 3,0% 5,8% 3,3% gimnazjalne 1,9% 0,1% 0,2% 0,4% zasadnicze zawodowe 2,5% 7,0% 15,8% 25,4% 14,2% niepełne średnie 0,8% 0,7% 1,4% 1,7% 1,2% średnie ogólnokształcące 45,4% 8,4% 9,7% 9,3% 15,6% średnie zawodowe 5,0% 11,6% 21,1% 25,2% 17,0% policealne / pomaturalne 4,5% 3,1% 6,1% 4,3% 4,4% nieukończone studia wyższe 22,9% 7,0% 2,6% 2,0% 7,2% ukończone studia inżynieryjnie / licencjackie 7,9% 9,0% 3,5% 3,6% 5,8% ukończone studia magisterskie /wyższe medyczne 7,8% 50,7% 36,1% 22,0% 30,4% Ogółem (N) Z analizy wyłączono kategorię młodzieży uczącej się - respondentów w wieku lat. Pomijając osoby w wieku lat, więc tych, którzy (jak wynika z wcześniejszych analiz) w dużym stopniu kontynuują jeszcze naukę, im młodsza kategoria wiekowa tym większy udział osób z wykształceniem wyższym, maleje zaś odsetek osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym oraz podstawowym. Wśród starszych respondentów powszechniejsze jest też wykształcenie średnie techniczne. Wykształcenie w czytelny sposób różnicuje uzyskiwane dochody. Korelacja między liczbą lat nauki (zakończonych sukcesem) a deklarowaną wysokością uzyskiwanych dochodów jest relatywnie bardzo wysoka współczynnik Rho Spearmana wynosił 0,457. Tabela 59 pokazuje przeciętne deklarowane dochody w poszczególnych kategoriach wykształcenia. 96

97 Tabela 59. Poziom wykształcenia a uzyskiwane dochody - statystyki opisowe Jaki jest P. przeciętny miesięczny dochód netto (na rękę, uwzględniając wszystkie źródła dochodów z trzech ostatnich miesięcy)? Jakie wykształcenie uzyskał/a P. do chwili obecnej? średnia mediana odchylenie standardowe N podstawowe 986,75 950,00 760, zasadnicze zawodowe 1364, ,00 852, niepełne średnie 1553, , , średnie ogólnokształcące 1724, , , średnie zawodowe 1775, , , policealne / pomaturalne 1831, , , nieukończone studia wyższe 2020, , , ukończone studia inżynieryjnie / licencjackie ukończone studia magisterskie /wyższe medyczne 2304, , , , , , Ogółem (wszystkie poziomy 2061, , , wykształcenia) Z tabeli wyłączono kategorię braku wykształcenia, wykształcenia niepełnego podstawowego oraz gimnazjalnego, gdyż z uwagi na małe liczebności osób z takim wykształceniem, które uzyskują własne dochody analizy były niemiarodajne. Kariera edukacyjna szczególnie uzyskanie pełnego wykształcenia wyższego znacznie zwiększa poziom uzyskiwanych dochodów. Zwrócić też można uwagę na fakt, że wraz ze wzrostem wykształcenia zwiększają się zróżnicowania osiąganych dochodów wyrażone wartościami odchylenia standardowego. Pośrednio dane te wskazują na zróżnicowanie pozycji zawodowych, jakie zajmowane są przez osoby z określonym wykształceniem. Wnioskować zatem można, że wraz ze wzrostem wykształcenia zwiększa się nie tylko przeciętna wysokość otrzymywanego wynagrodzenia, ale także oferta rynku pracy, a więc zróżnicowanie możliwości wyboru kariery zawodowej. Mapa 3 przedstawia przestrzenne zróżnicowanie wykształcenia. Zawiera ona informacje o medianie liczby ukończonych lat nauki (bez przerw w nauce, powtarzanych klas oraz kursów dokształcających), a więc o środkowej wartości analizowanej zmiennej w danej części miasta. Połowa respondentów z danego obszaru miała co najmniej taki poziom wykształcenia jak wartość wskaźnika, połowa nie większy od wskazanej wartości. Mediana dla całej próby (N=4887, 113 osób nie potrafiło określić liczby lat nauki bądź odmówiło odpowiedzi) wynosiła 14 (do osiągnięcia wykształcenia wyższego magisterskiego zazwyczaj konieczne jest lat), średnia 14,16 a odchylenie standardowe (wskazujące na zróżnicowanie rozkładu badanej zmiennej) 3,14. Dane te w innej formie pokazują wcześniej już przedstawione ustalenia: o względnie wysokim poziomie wykształcenia wrocławian oraz niezbyt dużym jego zróżnicowaniu. 97

98 W celu wyeliminowania wpływu młodzieży uczącej się z analizy wyłączono osoby w wieku lat. Po takim zabiegu wartość średniej wynosiła 14,28 lat ukończonej nauki, mediana równa była 14 a odchylenie standardowe 3,1. MAPA III. Mediana ukończonych lat nauki szkolnej zróżnicowanie przestrzenne Najwyższe przeciętne wykształcenie odnotowano na Krzykach-Partynicach (średnio 15,95 lat), rejonie Powstańców Śląskich (15,42) oraz osiedlach Wielkiej Wyspy (15,36). Najniższe wskaźniki wykształcenia cechowały mieszkańców Gajowic (13,13), Nadodrza (13,15) i Starego Miasta (13,40) Profil wykształcenia 98

99 Innym zagadnieniem diagnozowanym w badaniach był profil wykształcenia. Informacja taka w połączeniu z poziomem wykształcenia - pozwala na w miarę kompletne określenie jakości kwalifikacji, które jednostka oferować może na rynku pracy. W wywiadzie zadano pytanie otwarte, w którym proszono respondentów o podanie nazwy uzyskanego zawodu, specjalizacji lub dziedziny, z której otrzymali oni dyplomy. Interesowało nas przy tym najwyższe wykształcenie dające stopień lub tytuł zawodowy uzyskany w szkołach, na uczelniach albo w placówkach oświaty. Przy kodowaniu uzyskanych odpowiedzi posłużono się Polską Klasyfikacją Edukacji (stosując określone w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 3 czerwca 2003 r. kody dziedzin kształcenia), agregując uzyskane informacje do 10 głównych grup. Dodatkowo wprowadzono kod dla wykształcenia ogólnego. Niestety, w niektórych przypadkach podane przez ankietowanych informacje były niewystarczające do zakodowania ich odpowiedzi. Przypadki takie zakodowano w osobnych kategoriach odpowiadających poziomowi uzyskanego wykształcenia. Czasem respondenci nie znali swoich kwalifikacji lub podawali je błędnie. Mimo, że w takich sytuacjach umyka precyzyjna informacja o profilu uzyskanych kwalifikacji, to jednak wyniki badań pozwalają na ujawnienie kilku interesujących uogólnień charakteryzujących zasoby wrocławskiej siły roboczej. Rozkład odpowiedzi dla całej populacji wskazuje na trzy wyróżniające się pod względem powszechności rodzaje kwalifikacji. Po pierwsze wykształcenie ogólne, które cechuje przede wszystkim absolwentów liceów ogólnokształcących. Po drugie, mamy do czynienia ze sporym udziałem osób kształconych w zawodach/naukach technicznych, obejmujących technikę, przemysł czy budownictwo. Trzeci istotny rodzaj kwalifikacji obejmuje nauki społeczne: ekonomię, prawo, administrację, socjologię, psychologię, zarządzanie i marketing, dziennikarstwo itp. Profil uzyskanych kwalifikacji jest jednak różnicowany poziomem uzyskanego wykształcenia. 99

100 Tabela 60. Kategoria wykształcenia: Profil a poziom wykształcenia podstawowe/ gimnazjalne/ bez wykształcenia poziom wykształcenia zasadnicze zawodowe średnie i pomaturalne wyższe Ogółem brak wykształcenia 3,0% 0,3% 0,6% 0,1% 0,5% Kształcenie 0,5% 0,1% 1,1% 6,4% 2,8% Nauki humanistyczne i sztuka 0,5% 0,3% 1,9% 8,1% 3,8% Nauki społeczne, gospodarka i prawo 1,4% 5,1% 11,7% 26,3% 15,2% Nauka 1,1% 0,7% 3,7% 11,2% 5,7% Nauki techniczne (technika, przemysł, budownictwo) 3,8% 39,2% 18,1% 13,5% 18,3% Rolnictwo 0,5% 1,7% 1,1% 1,5% 1,3% Nauki medyczne 0,3% 3,2% 5,6% 3,4% Usługi 3,2% 28,8% 5,7% 1,9% 7,4% Siły zbrojne i obrona kraju 0,1% 0,0% 0,2% 0,1% ogólne /licealne /policealne 24,1% 0,6% 43,2% 1,2% 20,9% techniczne /zawodowe 2,7% 22,5% 8,2% 0,6% 7,1% magister /inżynier /licencjat 1,4% 23,4% 8,9% podstawowe 59,2% 0,1% 0,0% 0,1% 4,5% Ogółem (N) W kategorii osób z wyższym wykształceniem największy udział mają absolwenci kierunków społecznych. Mniej więcej dwa razy rzadziej osoby z wyższym wykształceniem przyznają się do dyplomu z nauk inżynieryjnych i technicznych. Co dziesiąta osoba w tej kategorii deklarowała, że ma wykształcenie w dziedzinie nauk biologicznych, fizycznych i chemicznych, matematyce, statystyce bądź komputeryzacji (informatyce lub zastosowaniu komputerów) - te specjalności mieszczą się w kategorii nauka. Wśród osób z wykształceniem średnim dominowało wykształcenie ogólne. Dodać też trzeba, że u 12% osób z wykształceniem średnim i pomaturalnym zidentyfikowano wykształcenie o profilu nauk społecznych. Są to najprawdopodobniej absolwenci średnich i pomaturalnych szkół ekonomicznych i marketingowych. Zupełnie odmiennie wygląda kwestia profilu wykształcenia wśród osób, które zakończyły swoją edukację w zasadniczych szkołach zawodowych. Większość z nich uzyskała kwalifikacje w zawodach technicznych, przemysłowych czy budowlanych. Spora jednak część kończyła szkoły przygotowujące w zawodach związanych z usługami. Czynnikiem wpływającym na zróżnicowanie rodzaju nabywanych kwalifikacji jest płeć. 100

101 Kobiety częściej niż mężczyźni mają wykształcenie w dziedzinie nauk społecznych, ekonomii i prawa (19% kobiet vs 10% mężczyzn), kształcenia i pedagogiki (4% kobiet i 1% mężczyzn) oraz nauk medycznych (5% kobiet i 2% mężczyzn). Z kolei mężczyźni zdecydowanie częściej posiadają wykształcenie o profilu technicznym i inżynierskim, przemysłowym i budowniczym (30% odpowiedzi mężczyzn i tylko 10% kobiet zostało sklasyfikowanych w tej kategorii). Wyniki te odzwierciedlają kulturowy aspekt karier zawodowych we współczesnym społeczeństwie polskim Znajomość języków obcych Istotnym elementem określającym w dzisiejszych czasach poziom kompetencji cywilizacyjnych, ważnych także na rynku pracy, jest znajomość języków obcych. W badaniach próbowano określić jakimi językami obcymi oraz w jakim stopniu władają mieszkańcy Wrocławia. Respondentów proszono o subiektywne określenie, w jakim stopniu opanowali jakikolwiek język obcy. W przypadku poliglotów, którzy władają więcej niż jednym językiem obcym, proszono o określenie poziomu znajomości najlepiej opanowanego języka obcego, to jest innego niż ojczysty (rodowy) i innego niż język polski. Przy ocenie ankietowani posługiwali się dziesięciopunktową skalą, na której 0 oznaczało, że nie zna w ogóle żadnego języka obcego zaś 9 - iż potrafi się płynnie i bezproblemowo posługiwać językiem obcym w mowie i piśmie. Tabela 61. Deklarowany poziom znajomości języków obcych statystyki opisowe Znajomość języków obcych (1- wcale nie zna, 9- zna biegle w mowie i piśmie) Statystyka Błąd standardowy Średnia 4,52,040 95% przedział ufności dla średniej Dolna granica 4,44 Górna granica 4,60 5% średnia obcięta 4,52 Mediana 5,00 Wariancja 7,760 Odchylenie standardowe 2,786 Dolny kwartyl 2 Górny kwartyl 7 Rozstęp 9 Rozstęp ćwiartkowy 5 Skośność -0,165 0,035 Kurtoza -1,104 0,

102 Generalnie deklarowana znajomość języków obcych jest na przeciętnym poziomie mediana (dzieląca ze względu na analizowaną zmienną badaną populację na dwie równe części) wynosiła 5 zaś średnia pokrywała się ze środkiem skali wynosiła 4,52. Zróżnicowanie odpowiedzi było stosunkowo niewielkie (odchylenie standardowe równe 2,79), co sugeruje, że poziom znajomości języków obcych był ogólnie rzecz biorąc przeciętny lub nieco ponadprzeciętny. Nie więcej niż co czwarty respondent ocenił swoją biegłość w posługiwaniu się językiem obcym na 7 lub więcej. 7 było też najczęściej wskazywaną odpowiedzią. Z drugiej strony mniej więcej tyle samo ankietowanych przyznało, że słabo zna język obcy dało sobie oceny nie większe niż 2. Podkreślić należy, że 13% respondentów (661 osób) powiedziało, że w ogóle nie zna języków obcych (wskazało odpowiedź 0 na skali). Poziom znajomości języków obcych jest różnicowany wykształceniem oraz wiekiem. Tabela 62. Poziom znajomości języków obcych a wykształcenie statystyki opisowe Poziom wykształcenia: podstawowe/gimnazjalne/bez wykształcenia zasadnicze zawodowe średnie i pomaturalne wyższe Ogółem Deklarowany poziom znajomości języków obcych średnia mediana odchylenie standardowe 3,18 3,00 2, ,94 1,00 2, ,34 5,00 2, ,04 6,00 2, ,52 5,00 2, N Najsłabiej językami obcymi władają respondenci z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Mediana w tej kategorii osób wynosiła zaledwie 1, a średnia niespełna 2 punkty. Lepiej swoją znajomość języków obcych oceniają osoby z wykształceniem nie wyższym niż gimnazjalne, ale w tej kategorii większe jest też względne zróżnicowanie tej zmiennej. Wyższe wartości wskazywane na skali znajomości języków obcych w tej kategorii osób wynikają zapewne z faktu, że wiele osób do niej należącej kontynuuje jeszcze naukę i ma do czynienia z językami obcymi w szkołach średnich, do których uczęszczają. 102

103 Teza ta znajduje także swoje potwierdzenie przy analizach zależności między wiekiem a znajomością języków obcych. Najlepiej swoje kompetencje komunikacyjne w językach obcych oceniają, co jest dość oczywiste, osoby z wykształceniem wyższym. Tabela 63. Poziom znajomości języków obcych a wiek statystyki opisowe Kategoria wieku: średnia Deklarowany poziom znajomości języków obcych mediana odchylenie standardowe od 15 do 18 lat 5,43 6,00 2, od 19 do 24 lat 6,05 6,00 1, od 25 do 35 lat 5,55 6,00 2, od 36 do 49 lat 4,20 4,00 2, od 50 do 64 lat 2,96 3,00 2, Ogółem 4,52 5,00 2, N Najstarsi respondenci znają języki gorzej niż ci młodsi. Można zauważyć, że generalnie lepsza jest znajomość języków wśród osób, które dorosłość osiągnęły już w nowej Polsce, czy inaczej ich okres wchodzenia na rynek pracy przypada już w realiach gospodarki wolnorynkowej. Od nich też wymagano większych kompetencji w tym zakresie. Najpowszechniej znanym językiem obcym jest język angielski jako najlepiej opanowany wskazała go prawie połowa ankietowanych i 56% tych, którzy przyznali się do znajomości jakiegokolwiek języka obcego, choćby w minimalnym stopniu. Co piąty respondent, który deklarował znajomość choćby w minimalnym stopniu języka obcego wskazał na język rosyjski, zbliżony odsetek na język niemiecki. 3% wskazań dotyczyło języka francuskiego, pozostałe języki uzyskały odsetki wskazań w granicach błędu statystycznego. Na to, jakim językiem może się posługiwać respondent zasadniczy wpływ ma wiek. 103

104 Tabela 64. język: Język obcy a wiek od 15 do 18 lat od 19 do 24 lat kategoria wieku od 25 do 35 lat od 36 do 49 lat od 50 do 64 lat Ogółem angielski 83,6% 81,3% 76,8% 47,1% 20,3% 56,4% rosyjski 0ss,7% 1,4% 4,0% 22,8% 51,5% 20,2% niemiecki 11,4% 13,2% 15,4% 24,8% 23,2% 18,9% francuski 2,9% 2,5% 1,5% 3,1% 3,1% 2,5% hiszpański 0,7% 0,7% 0,8% 0,6% 0,4% 0,6% włoski 0,7% 0,2% 0,7% 0,7% 0,4% 0,5% inny 0,6% 0,7% 1,1% 1,1% 0,8% ogółem (N) Wśród osób młodszych respondentów dominuje język angielski, niewiele z kolei osób uznaje, że najlepiej potrafi posługiwać się językiem rosyjskim. Inaczej wśród osób, które mają 50 i więcej lat tam najczęściej wybierano język rosyjski, częściej też niż w przypadku respondentów poniżej 35 roku życia najlepiej opanowanym językiem jest język niemiecki. Powszechność języka rosyjskiego wynika z faktu, że nauczanie tego języka od szkoły podstawowej było powszechne i obowiązkowe w latach, kiedy respondenci tych roczników uczęszczali do szkół, język angielski był zaś stosunkowo mało powszechny. Analizy ujawniły także zależność między rodzajem języka obcego, którego znajomość deklarują respondenci, a wykształceniem. Tabela 65. Język obcy a wykształcenie podstawowe/gim nazjalne/bez wykształcenia poziom wykształcenia zasadnicze zawodowe średnie i pomaturalne wyższe Ogółem angielski 55,1% 24,8% 54,0% 66,9% 56,4% rosyjski 21,5% 53,4% 21,1% 11,0% 20,2% niemiecki 16,6% 18,4% 20,7% 17,2% 18,8% francuski 2,3% 0,5% 2,3% 3,2% 2,5% hiszpański 0,4% 0,5% 0,8% 0,5% 0,6% włoski 0,8% 1,0% 0,4% 0,5% 0,5% inny 3,4% 1,5% 0,6% 0,6% 0,8% Ogółem (N)

105 Wcześniej omówione zależności między wiekiem a wykształceniem sugerują, że wysoki odsetek wskazujących na język rosyjski wśród absolwentów zasadniczych szkół zawodowych jest wynikiem wysokiego udziału osób starszych w tej kategorii. Poziom znajomości języków obcych w dość oczywisty sposób zależny jest od kategorii zawodowej. Zaobserwowane różnice są nie tylko efektem różnic w poziomie wykształcenia, ale także a może przede wszystkim konieczności dostosowania się do oczekiwań na zajmowanych stanowiskach w pracy. Tabela 66. Poziom znajomości języków obcych a pozycja w strukturze zawodowej statystyki opisowe Kategoria zawodowa: Wyższe Kadry kierownicze, menadżerowie i kierownicy Deklarowany poziom znajomości języków obcych średnia mediana odchylenie standardowe 5,24 5,00 2, Specjaliści 6,08 6,00 2, Technicy i wyspecjalizowani pracownicy administracyjno - biurowi Inni pracownicy umysłowi średniego szczebla 4,70 5,00 2, ,32 5,00 2, Pracownicy fizyczno - umysłowi 3,79 4,00 2, Wykwalifikowani pracownicy fizyczni 2,53 2,00 2, Półwykwalifikowani i niewykwalifikowani pracownicy fizyczni 1,79 1,00 2, Właściciele prywatnych firm 5,10 5,00 2, Ogółem 4,24 4,00 2, Z tabeli wyłączono kategorie rolników oraz inne zawody, których liczebności nie upoważniały do prowadzenia analizy statystycznej. N Pracownicy fizyczni zazwyczaj nie mają potrzeby używania w pracy języków obcych. Dlatego ich kompetencje w tym zakresie są stosunkowo niskie. Inaczej jest w przypadku specjalistów, dla których coraz częściej biegła znajomość języka obcego jest niezbędna w pracy. W czasie globalizacji procesów produkcyjnych (i gospodarki w ogóle), powodującej wzrost międzynarodowych powiązań ekonomicznych także od kadr kierowniczych wymagane są wysokie kompetencje komunikacyjne. Poziom znajomości języków obcych nie jest równomierny wśród mieszkańców zajmujących różne części miasta. 105

106 MAPA IV. Średni deklarowany poziom znajomości języków obcych zróżnicowanie przestrzenne Przestrzenne zróżnicowania kompetencji językowych traktować należy jako wskaźnik segregacji społeczno-kulturowej ludności miasta. Jest on odwzorowaniem zarówno przestrzennych zróżnicowań struktury zawodowej jak i struktury wykształcenia ujawniając przestrzenne położenie jednostek o wyższych i niższych kwalifikacjach/pozycjach społecznych, a przez to wskazuje na lepsze (lepiej waloryzowane) i gorsze (gorzej waloryzowane) części Wrocławia Doszkalanie 106

107 Dynamika współczesnego rynku pracy powoduje konieczność stałego poszerzania i pogłębiania kwalifikacji zdobytych w toku formalnego wykształcenia. Dlatego też coraz powszechniejsze stają się działania służące polepszaniu swojej sytuacji i szans zawodowych poprzez ustawiczne doszkalanie. W badaniach respondentów pytano o to czy i w jaki sposób poszerzali lub uzupełniali swoje kwalifikacje zawodowe. Tabela 67. Sposoby podnoszenia kwalifikacji zawodowych Czy w ciągu ostatnich trzech lat poszerzał/a lub uzupełniał/a P. swoje kwalifikacje zawodowe na: nie tak Ogółem (N) studiach uzupełniających lub podyplomowych 89,4% 10,6% 4986 kursach i szkoleniach, dających określone formalne kwalifikacje, uprawnienia lub certyfikaty (poza kursami językowymi) kursach i szkoleniach podnoszących posiadane już umiejętności i kompetencje zawodowe (np. kursy komputerowe, księgowe, prawne itp.) kursach i szkoleniach dających nowe umiejętności i kompetencje zawodowe, pozwalające zajmować się rzeczami, którymi dotychczas się nie zajmowało kursach i szkoleniach rozwijających zdolności i umiejętności psychologiczne i osobowościowe (np. asertywność, umiejętność pracy grupowej, trening psychologiczny) 86,8% 13,2% ,8% 14,2% ,5% 8,5% ,2% 4,8% 4991 kursach języków obcych (także lekcje indywidualne) 84,6% 15,4% 4991 kursach, szkoleniach, zajęciach rozwijające własne zainteresowania, hobby - nie związane z wykonywaną pracą (szkoła tańca, kurs szydełkowania, kursy fotograficzne itp.) kursach dla bezrobotnych (poruszania się na rynku pracy, przedsiębiorczości, zakładania firmy itp.) 93,7% 6,3% ,9% 1,1% 4990 Najpowszechniejszymi formami uzupełniania swoich kompetencji zawodowych są kursy językowe 15% odpowiedzi. Względnie często respondenci uczestniczą także w kursach i szkoleniach podnoszących ich dotychczas uzyskane kwalifikacje (14%) oraz takich, które dają różne formalne (certyfikowane) uprawnienia zawodowe. Co dziesiąty respondent (11%) podejmował w ciągu trzech lat poprzedzających badanie studia uzupełniające lub podyplomowe. Jeszcze mniejszym zainteresowaniem cieszyły się szkolenia i kursy pozwalające na przekwalifikowanie, a więc zdobycie nowych kompetencji zawodowych i dostosowanie własnych kwalifikacji do aktualnych wymagań rynku. Stosunkowo niewielką popularnością cieszyły się szkolenia miękkie, związane z nabywaniem umiejętności pracy w zespole, kształtowaniem asertywności, treningami psychologicznymi itp. - uczestniczył w nich tylko co dwudziesty ankietowany. Tylko 1% respondentów uczestniczył w szkoleniach i kursach aktywizacji zawodowej przeznaczonych dla bezrobotnych. W wywiadzie zapytano też uczestników badania o udział 107

108 w zajęciach/kursach związanych z konsumpcją czasu wolnego, a więc rozwijających zainteresowania i hobby. W tego typu działaniach udział deklarowało 6% respondentów. Ogółem w jakiejkolwiek formie polepszenia (pogłębienia lub poszerzenia) swoich kwalifikacji zawodowych (nie uwzględniono zajęć i kursów nie związanych z pracą ani kursach aktywizacji dla bezrobotnych) w ciągu ostatnich trzech lat uczestniczyło 40% ankietowanych, a 17% ogółu respondentów brało udział w więcej niż w jednego rodzaju kursach/szkoleniach (wliczając w nie również studia podyplomowe). Podnoszenie kwalifikacji zawodowych jest silnie skorelowany z wykształceniem. Tabela 68. Udział w szkoleniach zawodowych: Udział w szkoleniach zawodowych a poziom wykształcenia podstawowe/ gimnazjalne/ bez wykształcenia poziom wykształcenia zasadnicze zawodowe średnie i pomaturalne wyższe Ogółem nie 76,2% 89,2% 61,2% 43,9% 60,2% tak 23,8% 10,8% 38,8% 56,1% 39,8% Ogółem (N) W różnego rodzaju szkoleniach i kursach służących polepszeniu własnej sytuacji na rynku pracy wzięła udział co czwarta osoba z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym i tylko 11% tych z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Wśród osób z wykształceniem wyższym było takich osób aż 56%. Jeszcze wyraźniejsze są różnice w odsetkach osób podejmujących dodatkowe działania edukacyjne mające podnieść ich kwalifikacje, co obserwować można w poszczególnych kategoriach wiekowych. Tabela 69. Udział w szkoleniach zawodowych a wiek udział w szkoleniach zawodowych: od 19 do 24 lat kategoria wieku od 25 do 35 lat od 36 do 49 lat od 50 do 64 lat Ogółem nie 35,5% 45,2% 64,8% 83,8% 60,5% tak 64,5% 54,8% 35,2% 16,2% 39,5% Ogółem (N) Generalnie im młodsi respondenci tym częściej uczestniczą w różnego rodzaju szkoleniach i kursach podnoszących kwalifikacje zawodowe. Najczęściej w omawianych 108

109 tu szkoleniach biorą udział osoby, które jeszcze nie weszły na stałe na rynek pracy (nie pracowały zawodowo dłużej niż rok). Ponad połowa z nich (52%) uczestniczyła w szkoleniach i kursach pogłębiających lub poszerzających ich umiejętności. Także wśród obecnie pracujących odsetek doszkalających się zawodowo sięgał blisko połowy osób z tej kategorii (47%). Wskaźnik ten osiąga z kolei raczej niskie wartości dla osób, które pracowały, ale obecnie nie pracują wynosi tylko 13%. Zależy on jednak od czasu pasywności ekonomicznej. Im wcześniej respondenci zakończyli kariery zawodowe, tym mniejszy jest procent tych, którzy w ostatnich latach podejmowali działania mające polepszyć ich konkurencyjność na rynku pracy. Tabela 70. udział w szkoleniach zawodowych: Nie Udział w szkoleniach zawodowych a czas pozostawania bez pracy poniżej jednego roku rok liczba lat bez pracy dwa do trzech lat cztery do ośmiu tak ponad osiem lat Ogółem 63,8% 74,5% 86,1% 94,3% 95,2% 87,0% Tak 36,2% 25,5% 13,9% 5,7% 4,8% 13,0% Ogółem (N) Osobne analizy warto poświęcić uczestnictwu w szkoleniach służących aktywizacji zawodowej bezrobotnych, dotyczących między innymi przygotowywania dokumentów rekrutacyjnych, orientacji na rynku pracy, przedsiębiorczości czy zakładania własnych firm). Przypomnijmy, że tylko co setna osoba brała udział w tego rodzaju zajęciach. Wartości tej nie różnicuje sytuacja na rynku pracy procent osób, które przeszły szkolenia aktywizacyjne jest niemal taki sam wśród obecnie pracujących, nigdy nie pracujących i tych, którzy mają za sobą przynajmniej roczne doświadczenia zawodowe, ale aktualnie nie mają pracy. Nie odnotowano także statystycznie istotnych (na poziomie istotności =0,01) zróżnicowań w odsetkach biorących udział w omawianej formie szkoleń ze względu na wiek, płeć, wykształcenie ani kategorię zawodową. 109

110 Inaczej sprawa wygląda w przypadku udziału w zajęciach lub kursach pozazawodowych, nie mających związku z określaniem sytuacji na rynku pracy, ale z rozwijaniem własnego hobby i zainteresowań. Tabela 71. Udział w zajęciach pozazawodowych a obecna sytuacja na rynku pracy udział w kursach, szkoleniach, zajęciach rozwijające własne zainteresowania, hobby - nie związane z wykonywaną pracą nie Czy kiedykolwiek pracował/a P. zawodowo dłużej niż przez rok? tak, obecnie pracuję tak, ale aktualnie nie pracuję nie Ogółem 94,4% 98,3% 87,0% 93,9% tak Ogółem (N) 5,6% 1,7% 13,0% 6,1% Na zmienną tę stosunkowo duży wpływ ma aktualna sytuacja na rynku pracy. Wyższy odsetek osób, które w zinstytucjonalizowany sposób realizują swoje zainteresowania wśród osób bez doświadczenia zawodowego bierze się zapewne stąd, że wśród nich wysoki jest udział osób młodych, uczących się, a więc dysponujących zazwyczaj większą ilością czasu wolnego, który mogą poświęcić na swoje hobby. Do nich jest też zazwyczaj kierowana większa oferta tego rodzaju usług. Hipoteza ta znajduje także potwierdzenie przy analizie zależności analizowanej zmiennej a wiekiem respondentów. Im młodsza kategoria wiekowa, tym częściej respondenci korzystali z zajęć lub kursów rozwijających zainteresowania. Wśród najmłodszych respondentów (do 18 lat) odsetek korzystających wynosił 22%, wśród osób w wieku od 19 do 24 lat 14% a wśród respondentów z ostatniej wyróżnionej kategorii wiekowej (50-64 lata) już tylko 2%. Mając na uwadze wcześniej analizowane dane, nie powinny dziwić też inne zaobserwowane zależności. Rzadziej na takie formy aktywności decydują się osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (tylko 1% osób z takim wykształceniem wobec 7% osób z wykształceniem wyższym oraz średnim i pomaturalnym i 9% z wykształceniem podstawowym/gimnazjalnym) oraz pracownicy fizyczni (ok. 2% przy 8% kadr kierowniczych i 7% specjalistów). 110

111 Warto też przyjrzeć się przestrzennemu zróżnicowaniu odsetków osób, które uczestniczą lub w ostatnim czasie uczestniczyły w różnych zajęciach, szkoleniach i kursach służących pogłębianiu i poszerzaniu kwalifikacji zawodowych. MAPA V. Odsetki osób podnoszących swoje kwalifikacje zawodowe zróżnicowanie przestrzenne Respondentów zapytano także, czy w ciągu najbliższego roku planują poszerzenie bądź uzupełnienie swoich kwalifikacji zawodowych. Uzyskane rozkłady (z uwzględnieniem rodzaju szkolenia) prezentuje poniższa tabela: 111

112 Tabela 72. Plany podnoszenia kwalifikacji zawodowych Czy w ciągu najbliższego roku planuje P. poszerzyć lub uzupełnić swoje kwalifikacje zawodowe na: nie tak Ogółem (N) studiach uzupełniających lub podyplomowych 90,1% 9,9% 4915 kursach i szkoleniach, dających określone formalne kwalifikacje, uprawnienia lub certyfikaty (poza kursami językowymi) kursach i szkoleniach podnoszących posiadane już umiejętności i kompetencje zawodowe (np. kursy komputerowe, księgowe, prawne itp.) kursach i szkoleniach dających nowe umiejętności i kompetencje zawodowe, pozwalające zajmować się rzeczami, którymi dotychczas się nie zajmowało kursach i szkoleniach rozwijających zdolności i umiejętności psychologiczne i osobowościowe (np. asertywność, umiejętność pracy grupowej, trening psychologiczny) kursach języków obcych (także lekcje indywidualne) kursach, szkoleniach, zajęciach rozwijające własne zainteresowania, hobby - nie związane z wykonywaną pracą (szkoła tańca, kurs szydełkowania, kursy fotograficzne itp.) kursach dla bezrobotnych (poruszania się na rynku pracy, przedsiębiorczości, zakładania firmy itp.) 92,1% 7,9% ,2% 8,8% ,7% 6,3% ,2% 2,8% ,0% 15,0% ,7% 6,3% ,9% 1,1% 4966 Nie odbiegają one znacząco od wcześniej cytowanych danych dotyczących uczestnictwa w różnego rodzaju kursach, szkoleniach i zajęciach w ostatnich trzech latach. Generalnie jednak zainteresowanie szkoleniami i kursami mającymi podnieść kwalifikacje zawodowe jest nieco mniejsze tylko 28% respondentów przyznało, że planują w najbliższym roku brać udział w takich zajęciach (z analizy wyłączono zajęcia hobbystyczne oraz kursy aktywizacji bezrobotnych). Dodać wypada, że w dużym stopniu osoby, które podjęły działania zmierzające do poprawy swoich kwalifikacji na rynku pracy, mają zamiar kontynuować taką aktywność (współczynnik korelacji phi=0,498). 112

113 Rysunek 33. Podnoszenie kwalifikacji zawodowych podnoszenie kwalifikacji N=4745 stale podnoszą kw alifikacje 22,0 podnieśli sw oje kw alifikacje, ale nie planują dalszego doszkalania 16,9 planują ponieść kw alifikacje 6,4 nie podnoszą kw alifikacji 54,7,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 procent Warto przyjrzeć się dwóm zestawieniom. Pierwsze z nich (tabela 73) pokazuje, jakiego rodzaju aktywności doszkalające podejmowali respondenci, którzy nie mają zamiaru w najbliższym czasie brać udziału w dodatkowych szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe oraz ci, którzy deklarowali chęć kontynuacji doszkalania. 113

114 Tabela 73. Odsetki podnoszących kwalifikacje zawodowe według rodzaju kursów/szkoleń a plany kontynuowania doszkalania Czy w ciągu ostatnich trzech lat poszerzał/a lub uzupełniał/a P. swoje kwalifikacje zawodowe na: podnoszenie kwalifikacji (% podejmujących szkolenia danego typu) podnieśli swoje kwalifikacje, ale nie planują dalszego doszkalania stale podnoszą kwalifikacje studiach uzupełniających lub podyplomowych 25,0% 29,6% kursach i szkoleniach, dających określone formalne kwalifikacje, uprawnienia lub certyfikaty (poza kursami językowymi) kursach i szkoleniach podnoszących posiadane już umiejętności i kompetencje zawodowe (np. kursy komputerowe, księgowe, prawne itp.) kursach i szkoleniach dających nowe umiejętności i kompetencje zawodowe, pozwalające zajmować się rzeczami, którymi dotychczas się nie zajmowało kursach i szkoleniach rozwijających zdolności i umiejętności psychologiczne i osobowościowe 34,0% 30,6% 34,6% 35,9% 21,8% 20,3% 9,5% 13,5% kursach języków obcych (także lekcje indywidualne) 23,8% 51,1% kursach, szkoleniach, zajęciach rozwijające własne zainteresowania, hobby - nie związane z wykonywaną pracą kursach dla bezrobotnych (poruszania się na rynku pracy, przedsiębiorczości, zakładania firmy itp.) 8,1% 17,1% 2,2% 1,4% Na dalsze dokształcanie decydują się przede wszystkim osoby, które uczą się języków obcych. Wśród tych, którzy nie mają zamiaru uczestniczyć w kolejnych szkoleniach i kursach odsetek podnoszących swoje umiejętności komunikacyjne w języku obcym wynosił 24%, zaś wśród chcących dalej się dokształcać ponad 50%. Częściej też dalszego rozwijania swoich kompetencji szukały osoby, które brały udział w szkoleniach tak zwanych miękkich umiejętności. Drugie zestawienie (tabela 74) pokazuje odsetki planujących dany typ kursu lub szkolenia w kategorii tych, którzy w ostatnim czasie nie podejmowali tego typu działalności oraz tych, którzy aktualnie lub nie wcześniej niż w ciągu trzech ostatnich lat brali udział w różnych przedsięwzięciach służących polepszaniu kwalifikacji zawodowych. 114

115 Tabela 74. Plany podniesienia udziału w szkoleniach i kursach zawodowych (według rodzaju kursu/szkoleni)a a wcześniejsze podnoszenie kwalifikacji zawodowych podnoszenie kwalifikacji (% planujących podnieść kwalifikacje na danym rodzaju szkoleń i kursów) Czy w ciągu najbliższego roku planuje P. poszerzyć lub uzupełnić swoje kwalifikacje zawodowe na: studiach uzupełniających lub podyplomowych planują ponieść kwalifikacje 33,0% stale podnoszą kwalifikacje 35,2% kursach i szkoleniach, dających określone formalne kwalifikacje, uprawnienia lub certyfikaty (poza kursami językowymi) kursach i szkoleniach podnoszących posiadane już umiejętności i kompetencje zawodowe (np. kursy komputerowe, księgowe, prawne itp.) kursach i szkoleniach dających nowe umiejętności i kompetencje zawodowe, pozwalające zajmować się rzeczami, którymi dotychczas się nie zajmowało kursach i szkoleniach rozwijających zdolności i umiejętności psychologiczne i osobowościowe (np. asertywność, umiejętność pracy grupowej, trening psychologiczny) kursach języków obcych (także lekcje indywidualne) kursach, szkoleniach, zajęciach rozwijające własne zainteresowania, hobby - nie związane z wykonywaną pracą kursach dla bezrobotnych (poruszania się na rynku pracy, przedsiębiorczości, zakładania firmy itp.) 28,4% 25,2% 28,4% 29,8% 25,7% 19,9% 8,3% 9,9% 45,2% 53,0% 15,2% 17,5% 3,6% 2,2% Z powyższych zestawień wnioskować można, że dużą i stałą popularnością cieszą się i będą się cieszyć kursy językowe. Nie słabnie też zainteresowanie studiami podyplomowymi. Wydaje się również, że zwiększać będzie się stopniowo zainteresowanie szkoleniami przekwalifikowującymi. Warto przy okazji zauważyć, że osoby poświęcające czas (a często też pieniądze) na poprawę swojej konkurencyjności na rynku pracy częściej zainteresowane są zajęciami rozwijającymi ich zainteresowania. Analizy zależności między cechami określającymi położenie na rynku pracy (aktywnością ekonomiczną i kategorią zawodową) nie wykazały istotnych różnic między kategoriami tych, którzy dopiero planują działania dokształcające, tych, którzy je już zakończyli lub też nie mają zamiaru ich kontynuować oraz tych, którzy stale podnoszą swoje kwalifikacje. Generalnie ich wyniki są zbieżne z ustaleniami, które zaprezentowano przy analizowaniu zróżnicowań podejmowania aktywności doszkalającej. Wyraźne jest jednak zróżnicowanie postaw wobec podnoszenia kwalifikacji zawodowych a chęcią powrotu na rynek pracy nieaktywnych ekonomicznie. 115

116 Zawarte w tabeli 75 różnice rozkładów w kategorii biernych zawodowo, którzy w ciągu ostatniego roku poszukiwali pracy i tymi, którzy tego nie robili wskazuje, że ci pierwsi chętniej uczestniczą oraz częściej planują wzięcie udziału w szkoleniach i kursach służących podniesieniu kwalifikacji na rynku pracy. Tabela 75. podnoszenie kwalifikacji Podnoszenie kwalifikacji a poszukiwanie pracy Czy w ostatnim roku szukał/a P. pracy? nie tak Ogółem nie podnoszą kwalifikacji 87,3% 64,6% 83,6% planują ponieść kwalifikacje 2,4% 11,2% 3,8% podnieśli swoje kwalifikacje, ale nie planują dalszego doszkalania 6,6% 12,9% 7,6% stale podnoszą kwalifikacje 3,8% 11,2% 5,0% Ogółem (N) Zwraca wagę fakt, iż osoby które dopiero planują uczestnictwo w różnego rodzaju kursach i szkleniach zawodowych oraz ci, którzy planują kontynuowanie takiej aktywności są generalnie młodsi od osób, które po odbyciu zajęć podnoszących ich kwalifikacje nie mają w planach ich kontynuowania. Tabela 76. Podnoszenie kwalifikacji a wiek statystyki opisowe podnoszenie kwalifikacji: Średnia Mediana nie podnoszą kwalifikacji Odchylenia standardowe 46, , , N planują ponieść kwalifikacje 31, , , podnieśli swoje kwalifikacje, ale nie planują dalszego doszkalania 35, , , stale podnoszą kwalifikacje Ogółem 30, , , , , , Na podstawie uzyskanych wyników sądzić można, że w okolicy 35 roku życia respondenci osiągają pewną stabilizację zawodową (i życiową) i w mniejszym stopniu wiążą swoją karierę na rynku pracy z poszerzaniem lub pogłębianiem wcześniej nabytych kwalifikacji. 116

117 Tak więc w okolicach 45 roku życia pracownicy bazują na wiedzy formalnej wyniesionej ze szkół i ewentualnie dużo wcześniej odbytych szkoleń oraz jak można przypuszczać własnym doświadczeniu. Nie mają też zamiaru w sposób zinstytucjonalizowany podnosić swoich kompetencji zawodowych, tym bardziej, że dość duża część osób w wieku późnym produkcyjnym jest nieaktywna na rynku pracy. Także poziom wykształcenia wpływa na postawy wobec podnoszenia kwalifikacji na rynku pracy. Przeciętna liczba lat ukończonej nauki szkolnej wśród osób, które w ostatnich latach nie brały udziału w kursach i szkoleniach wynosiła nieco ponad 13 lat. W kategorii osób, które dopiero w najbliższym czasie planują zacząć podnosić swoje kwalifikacje zawodowe 14,4 lat, zaś wśród tych, którzy biorą/brali w ostatnim czasie udział w tego rodzaju zajęciach ponad 15 lat. Różnice te są istotne na poziomie statystycznym =0,

118 9 Kapitał społeczny Kapitał społeczny w literaturze ekonomicznej, socjologicznej, psychologicznej jak i z zakresu innych nauk społecznych powszechnie uważany jest za jeden z kluczowych czynników mających wpływ na organizację i funkcjonowanie społeczeństwa. Wielu badaczy podkreśla jego kolosalne znaczenie dla rozwoju społeczno-ekonomicznego wskazując, że przyczynia się on między innymi do zwiększenia ilości transakcji i wymian (przepływu wartości społecznych i ekonomicznych) zachodzących w zbiorowości, ułatwia rozwiązywanie problemów społecznych, wpływa na zracjonalizowanie gospodarowania zasobami wspólnymi, obniża koszty monitorowania i koszty transakcyjne, poprawia przepływ informacji czy w końcu uogólniając nieco integruje społeczności i pozwala zachować społeczną równowagę niezbędną do sprawnego funkcjonowania zbiorowości. Kapitał społeczny zasadza się we wzajemnych powiązaniach między członkami zbiorowości. Można mówić o dwóch jego wymiarach: mentalnym, sprowadzającym się do pewnego systemu przekonań regulujących zachowania wobec innych oraz praktycznym, objawiającym się w realizowanych działaniach kolektywnych. O zasobach kapitału inferować można na podstawie różnych jego przejawów w życiu społecznym, między innymi zasięgu więzi społecznych, partycypacji w działaniach zbiorowych i zdolności do samoorganizacji społecznej czy w końcu zaufania wobec organizacji i instytucji służących zaspokajaniu zbiorowych potrzeb oraz wobec innych członków lokalnej zbiorowości. 9.1 Więzi społeczne Zasięg więzi społecznych badano w trzech względnie niezależnych układach: więzi rodzinnych/krewniaczych, więzi sąsiedzkich oraz sieci powiązań o charakterze towarzyskoprzyjacielskim. Tak identyfikowana sieć wzajemnych powiązań (a w zasadzie jej gęstość) określa z jednej strony zakorzenienie jednostek w lokalnym systemie społecznym, z drugiej zaś definiują zakres przestrzeni społecznej, w której one funkcjonują. 118

119 9.1.1 Kontakty rodzinne Pierwszą sferę społecznego funkcjonowania określa najbliższa rodzina. Kwestie powiązań w tym układzie społecznym zostały szczegółowo zanalizowane i opisane w innych partiach tego raportu. Tu zajmiemy się powiązaniami z rodziną, która nie mieszka w jednym gospodarstwie z osobami uczestniczącymi w badaniach. Tylko 19% respondentów deklarowało, że nie ma we Wrocławiu i jego okolicach bliskiej rodziny, z którą nie mieszkają w jednym gospodarstwie. Zaś około 40% deklaruje, że większość lub nawet cała ich bliska rodzina (rodzice, teściowe, dzieci, rodzeństwo własne lub współmałżonka, dziadkowie, wnuki) mieszka w stolicy Dolnego Śląska. Rysunek 34. Bliska rodzina mieszkająca we Wrocławiu i okolicach miasta Czy P. bliska rodzina (rodzice, teściowie, dorosłe dzieci, rodzeństwo własne lub współmałżonka, dziadkowie, wnuki) mieszka we Wrocławiu i okolicy? N=4813 nikt z mojej rodziny nie mieszka w e Wrocław iu ani okolicy 18,9 w iększość mieszka poza Wrocław iem i okolicami 14,6 część mieszka w okolicy, a część gdzieś dalej 25,7 w szyscy lub w iększość mojej bliskiej rodziny mieszka w e Wrocław iu i okolicy 40, procent 119

120 Obecność i wielkość rodziny we Wrocławiu jest różnicowana wiekiem respondentów. Wśród najstarszych respondentów (w wieku lata) odsetek nie posiadających bliskich krewnych i powinowatych w mieście wynosi 12%, wśród osób w wieku lat 15%, 25-35lat 23% zaś w kategorii wiekowej lata aż co trzeci respondent nie ma bliskiej rodziny poza gospodarstwem mieszkającej we Wrocławiu. Natomiast wśród najmłodszych respondentów, w wieku 15-18lat wskaźnik ten jest najniższy, wynosi tylko 9%. Dane te odzwierciedlają pewną prawidłowość pokoleniową będącą następstwem ruchów migracyjnych. W najmłodszych i najstarszych objętych badaniem pokoleniach mamy do czynienia przede wszystkim z osobami, których rodziny wcześniej zagnieździły się we Wrocławiu (prawdopodobnie jest to drugie i 4/5 pokolenie polskich wrocławian), przez co mają już rozwinięte i wykształcone więzi rodzinne. Z kolei wśród respondentów w wieku 25-35, a zwłaszcza lat spory jest udział migrantów, którzy stosunkowo niedawno przybyli i osiedlili się w mieście, zaś ich bliskie rodziny pozostały w miejscowościach, z których się wywodzą. Jest to też poniekąd wskaźnik pokazujący atrakcyjność Wrocławia (i wrocławskiego rynku edukacyjnego oraz rynku pracy) jako miejsca, w którym realizować można własne plany życiowe miasta dającego większe szanse na zaspokajanie indywidualnych potrzeb. Potwierdzeniem dla przedstawionych tu argumentów mogą być różnice odsetków respondentów bez bliskiej rodziny poza gospodarstwem w poszczególnych kategoriach wykształcenia. Wśród respondentów z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym oraz zasadniczym zawodowym wskaźnik ten wynosi ok %. W kategoriach osób z wykształceniem średnim oraz wyższym już ok %. Prawdopodobnie różnice te wynikają z dwóch przyczyn po pierwsze wrocławski rynek pracy ma większą ofertę dla osób o wyższych kompetencjach kulturowych, po drugie zaś we Wrocławiu osiedlają się osoby, które przybyły do miasta w celach kontynuacji nauki w szkołach, jakich nie ma w pobliżu ich miejsca wychowania. Zazwyczaj z krewnymi mieszkającymi w mieście utrzymywane są dość intensywne kontakty: 35% osób, które mają rodzinę we Wrocławiu kontaktuje się z bliskimi krewnymi spoza gospodarstwa przeciętnie przynajmniej raz w tygodniu, kolejne 35% - kilka razy w miesiącu. Tylko 2% przyznało, że wcale nie utrzymuje kontaktów ze swoimi krewnymi mieszkającymi we Wrocławiu a 4% że styczność mają tylko z okazji rodzinnych uroczystości. 120

121 Rysunek 35. Utrzymywanie kontaktów z rodziną mieszkającą we Wrocławiu i okolicy. Jak często utrzymuje P. osobiste kontakty z rodziną mieszkającą we Wrocławiu lub okolicy? N= mniej w ięcej raz na tydzień albo częściej 34,8 kilka razy w miesiącu 35,1 kilka razy w roku 19,8 raz dw a razy do roku 2,7 tylko z okazji uroczystości rodzinnych 4,1 w cale 1,8 cała rodzina w e Wrocław iu mieszka razem 1,8 procent Głębsza analiza wykazała, że częstość kontaktów z rodziną mieszkającą we Wrocławiu rośnie wraz z wykształceniem. Wśród osób z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym procent tych, którzy osobiście kontaktują się z bliskimi krewnymi i powinowatymi nie rzadziej niż kilka razy w miesiącu wynosi 61%, a w kategorii ankietowanych z wykształceniem wyższym 73%. Nieco częściej też podtrzymują swoje kontakty z rodziną kobiety niż mężczyźni. Duże różnice w częstości utrzymywania kontaktów z bliską rodziną mieszkającą w mieście i jego okolicy wywołane są sytuacją respondentów na rynku pracy. Tabela 77. Utrzymywanie kontaktów z rodziną a sytuacja na rynku pracy Jak często utrzymuje P. osobiste kontakty z rodziną mieszkającą we Wrocławiu lub okolicy? Czy kiedykolwiek pracował/a P. zawodowo dłużej niż przez rok? tak, obecnie pracuję tak, ale aktualnie nie pracuję nie Ogółem 1 mniej więcej raz na tydzień albo częściej 34,2% 41,2% 28,4% 34,9% 2 kilka razy w miesiącu 37,8% 30,0% 33,7% 35,2% 3 kilka razy w roku 19,3% 18,2% 24,2% 19,9% 4 raz dwa razy do roku 2,2% 3,0% 3,6% 2,6% 5 tylko z okazji uroczystości rodzinnych 3,8% 3,7% 4,8% 3,9% 6 wcale 1,3% 2,4% 2,0% 1,7% 7 cała rodzina we Wrocławiu mieszka razem 1,6% 1,5% 3,3% 1,8% Ogółem (N)

122 Uzyskane dane nie potwierdzają nasuwającej się hipotezy, że osoby aktywne zawodowo mając (z uwagi na obowiązki w pracy) mniej czasu wolnego, rzadziej będą podtrzymywać osobiste kontakty z krewnymi i powinowatymi. Okazuje się jednak, że ich relacje z bliskimi są tylko nieco mniej intensywne od tych, którzy są aktualnie wyłączeni z rynku pracy ciągle jednak są to w większości kontakty stałe i regularne. Mniejsze odsetki osób utrzymujących kontakty z rodziną mieszkającą we Wrocławiu szczególnie te codzienne lub prawie codzienne zaobserwowano wśród osób, które ewentualnie dopiero mają wejść na rynek pracy. Warto też zauważyć, że duży wpływ na częstość kontaktów z bliską rodziną zamieszkującą we Wrocławiu lub okolicach miasta ma wielkość rodziny pozostającej w sąsiedztwie. Tabela 78. Częstość kontaktów z rodziną a wielkość rodziny we Wrocławiu Jak często utrzymuje P. osobiste kontakty z rodziną mieszkającą we Wrocławiu lub okolicy? Czy P. bliska rodzina mieszka we Wrocławiu i okolicy? wszyscy lub większość mieszka we Wrocławiu i okolicy część mieszka w okolicy, a część gdzieś dalej większość mieszka poza Wrocławiem i okolicami Ogółem mniej więcej raz na tydzień albo częściej 47,8% 24,4% 16,1% 34,8% kilka razy w miesiącu 33,9% 41,3% 27,5% 35,1% kilka razy w roku 11,3% 24,2% 36,0% 19,8% raz dwa razy do roku 1,4% 2,7% 6,3% 2,7% tylko z okazji uroczystości rodzinnych 2,2% 5,1% 7,6% 4,1% wcale 0,7% 1,6% 5,0% 1,8% cała rodzina we Wrocławiu mieszka razem 2,8% 0,7% 1,3% 1,8% Ogółem (N) Im większa część bliskiej rodziny mieszka w pobliżu respondenta, tym częstość osobistych kontaktów jest większa. Można sądzić, że zależność ta ma także związek z sytuacją rodzinną respondentów. Osoby pozostające w związkach małżeńskich oraz te, które ze związków takich wyszły (owdowiały lub rozwiązały małżeństwo) częściej niż panny i kawalerowie oraz osoby pozostające w związkach nieformalnych mają rodzinę we Wrocławiu lub okolicach miasta. Częściej też utrzymują z nią kontakty. Podobne zależności obserwować w przypadku posiadania dzieci ankietowani, którzy mają dzieci częściej mają też bliską rodzinę w okolicy oraz utrzymują z nią bardziej intensywne relacje. 122

123 Tabela 79. Rodzina mieszkająca we Wrocławiu i okolicy a posiadanie dzieci Czy P. bliska rodzina mieszka we Wrocławiu i okolicy? wszyscy lub większość mojej bliskiej rodziny mieszka we Wrocławiu i okolicy nie ma dzieci posiadanie dzieci posiada przynajmniej jedno dziecko Ogółem 34,9% 45,6% 40,9% część mieszka w okolicy, a część gdzieś dalej 22,3% 28,4% 25,7% większość mieszka poza Wrocławiem i okolicami 15,3% 14,1% 14,6% nikt z mojej rodziny nie mieszka we Wrocławiu ani okolicy 27,5% 12,0% 18,9% Ogółem (N) Podsumowując tę część prezentacji wyników badań wysnuć należy wniosek, że rozbudowane więzi rodzinne stwarzają szerszy system okazji do podtrzymywania relacji z krewnymi i powinowatymi, a bliskość przestrzenna ułatwia tego typu kontakty. Wejście w związku małżeńskie rozwija sieć tego typu kontaktów (zazwyczaj utrzymuje się na zbliżonym poziomie kontakty z rodzinami obu partnerów), zaś powiększenie rodziny o dzieci zwiększa intensywność tych kontaktów. Generalnie dane te wskazują na dość duży stopień integracji więzi rodzinnych mieszkańców Wrocławia. Jak się wydaje, relacje te stanowią istotny element w społecznej przestrzeni respondentów i w dużym stopniu wpływają na organizację ich życia. Świadczą także o zakorzenieniu mieszkańców w mieście Stosunki sąsiedzkie Innym układem relacji społecznych, w które zaangażowani są mieszkańcy miasta są stosunki sąsiedzkie. Mają one zazwyczaj różnego rodzaju charakter, pełnią różne społecznie funkcje i w różnym stopniu angażują w relacje względem innych. Sposób uczestniczenia w życiu sąsiedzkim determinuje też zazwyczaj zakres tego typu powiązań. 123

124 Tabela 80. Stosunki sąsiedzkie Czy zdarzyło lub zdarza się żeby P. : nie tak Ogółem (N) brał pod uwagę "co sobie sąsiedzi pomyślą" podejmując lub ograniczając się w jakichś działaniach? 75,5% 24,5% 4867 wie dzięki sąsiadom co się dzieje w okolicy? 64,1% 35,9% 4895 w ciągu ostatniego pół roku pożyczył od sąsiadów coś takiego jak cukier narzędzia czy inne potrzebne w domu rzeczy, których zabrakło, podlewał kwiaty, wyprowadzał psa na spacer? 72,0% 28,0% 4948 odwiedził towarzysko sąsiadów? 64,2% 35,8% 4957 brał(a) P. udział w jakiejś zorganizowanej akcji, działaniu podjętym wspólnie przez sąsiadów na rzecz miejsca zamieszkania? 90,1% 9,9% 4955 Tabela 80 zawiera informacje o zakresie różnego rodzaju funkcji realizowanych przez instytucję sąsiadowania. Badaniu poddano najczęściej występujące i najistotniejsze: funkcję kontrolną, informacyjną, świadczeniową, towarzyską oraz integracyjną (solidarnościową). Funkcja kontrolna sąsiedztwa realizowana jest poprzez samo współużytkowanie przestrzeni miejsca zamieszkania. Fakt jej dzielenia z innymi powoduje, że wytwarza się pewien (zazwyczaj nieformalny) system reguł organizujących zachowania mieszkańców, zazwyczaj powodujących limitowanie pewnego rodzaju działań, które uznawane są za niepożądane i społecznie nieakceptowane. Procent osób, które deklarowały, że biorą pod uwagę obecność innych i z uwagi na to orientują swoje zachowania (przyznał się do tego co czwarty odpowiadający) wskazuje jednak raczej na uświadamianie sobie tego rodzaju zależności niż na faktyczny zakres oddziaływania owej kontroli. W istocie bowiem system norm obowiązujących w miejscu zamieszkania jest tak silnie zinterioryzowany, że mieszkańcy traktują go jako coś oczywistego i naturalnego. Takie zdarzenia bowiem, jak świadome zaśmiecanie współdzielonych z sąsiadami przestrzeni, naruszanie ciszy nocnej czy choćby wyprowadzanie z mieszkania pewnych zachować powszechnych w domu (jak chodzenie tylko w bieliźnie ) do półpublicznych i publicznych przestrzeni są zjawiskami incydentalnymi. Lepszym wskaźnikiem (choć jednocześnie mającym większą moc rozdzielczą, a więc zacieśniającym zakres badanego problemu) określającym zasięg kontroli sąsiedzkiej może być podejmowanie konwencjonalnych zachowań, takich jak wymiana pozdrowień przy przypadkowych spotkaniach. 124

125 Powiedzenie sąsiadowi dzień dobry nie jest bowiem jak wskazywałaby na to literalnie odczytana treść komunikatu złożeniem dobrych życzeń, ale raczej zaznaczeniem, że spotykane osoby nie są w pełni anonimowe są rozpoznawalne przez innych współmieszkańców a przez to podlegają ich kontroli. Dane zawarte w tabeli 83, prezentujące rozkłady odpowiedzi na pytanie ilu sąsiadom mówi Pan/Pani dzień dobry, wskazują na powszechność takiej kontroli. Zaobserwowane zróżnicowania w rozkładzie tej zmiennej wynikają przede wszystkim z różnej ilości sąsiadów. Funkcje kontrolne idą zazwyczaj w parze z funkcjami informacyjnymi. 36% respondentów przyznaje, że dzięki sąsiedzkim plotkom wie, co się dzieje w ich miejscu zamieszkania. Jednocześnie jednak respondenci deklarowali dość ograniczony zasięg sąsiedztwa poinformowanego. Przeciętnie dysponują informacjami o zawodowych sprawach około 3-5 swoich sąsiadów. Można jednak z dużym prawdopodobieństwem sądzić, że w przypadku innej konstrukcji pytania okazałoby się, że uczestniczący w badaniach mają całkiem pokaźny zasób informacji o życiu i sprawach swoich sąsiadów. Zakres sąsiedztwa informacyjnego jest jednak mniejszy niż w przypadku konwencjonalnej wymiany pozdrowień. Tabela 81. Więzi sąsiedzkie Ilu sąsiadom mówi P. "dzień dobry"? O ilu sąsiadach wie P. czym się zajmują, gdzie pracują, co robią? O ilu sąsiadach może P. powiedzieć, że świadczycie sobie wzajemnie drobne przysługi, pomoc, jak np. przypilnowanie dzieci, doglądanie domu podczas dłużej nieobecności itp.? Do ilu sąsiadów mógłby (mogłaby) się P. udać w odwiedziny, z wizytą, bez uprzedniego uprzedzenia i umówienia się? N Średnia 18,70 4,60 1,83 1,77 Mediana 15,00 3,00 1,00 1,00 Odchylenie standardowe 17,609 7,067 3,426 3,602 Percentyle 25 8,00 0,00 0,00 0, ,00 3,00 1,00 1, ,00 5,00 2,00 2,00 Jako podstawowy rodzaj stosunków sąsiedzkich zazwyczaj uważa się tak zwane sąsiedztwo świadczeniowe, objawiające się wzajemną wymianą pewnych przysług, pomocy itp. Badacze zajmujący się tą problematyką podkreślają, że właśnie ten typ relacji ma podstawowe znaczenie dla kształtowania się lokalnych społeczności. Do utrzymywania z sąsiadami tego rodzaju relacji w ciągu pół roku poprzedzającego realizację wywiadu przyznało się nieco ponad ¼ ankietowanych (28%). 125

126 Dane zawarte w tabeli 82 wskazują jednocześnie, że relacje takiego typu są bardzo ograniczone dotyczą średnio dwóch osób/rodzin mieszkających w sąsiedztwie. W przeciwieństwie do sąsiedztwa ograniczającego czy poinformowanego stosunki tego rodzaju są zazwyczaj ukierunkowane na konkretne, świadomie wybierane osoby. Nie idzie się pożyczyć szklanki cukru ani poprosić o podlanie kwiatów podczas nieobecności przypadkowych sąsiadów, ale tych, z którymi jest się głębiej zaznajomionymi. Uzyskane wyniki badań potwierdzają tezę o ograniczonym zasięgu sąsiedztwa świadczeniowego a co za tym idzie pewnej społecznej alienacji w miejscu zamieszkania w zbiorowościach wielkomiejskich. Trzeba jednak też podkreślić, że zasadnicza rola sąsiedztwa świadczeniowego i jego funkcje tracą też na znaczeniu (w porównaniu do tradycyjnych społeczności lokalnych) z uwagi na styl życia oraz rozbudowany system okazji i zinstytucjonalizowanej pomocy oferowanej w miastach. Generalnie mieszkańcy mają mniejsze potrzeby do korzystania z pomocy sąsiedzkiej ewentualne braki i deficyty mogą zaspokajać w większym stopniu samodzielnie, przy wsparciu osób z innych kręgów społecznych oraz wyspecjalizowanych instytucji. W tej sytuacji o integracyjnej roli sąsiedztwa lepiej informować będzie tak zwane sąsiedztwo znajomościowe, odnoszące się do kreowania więzi towarzysko-przyjacielskich w miejscu zamieszkania. Przeprowadzone badania pokazują, że ponad 1/3 respondentów (36%) deklarowała, że odwiedzili swoich sąsiadów w celach towarzyskich. Niemniej jednak zasięg zażyłych kontaktów tego typu jest (podobnie jak w przypadku sąsiedztwa świadczeniowego) ograniczony. Mniej niż ¼ ankietowanych stwierdziła, że w ich sąsiedztwie ma więcej niż 2 osoby/rodziny, które mogliby odwiedzić bez wcześniejszej zapowiedzi i umówienia wizyty. Znaczna część przyznała, że w ogóle nie ma takich osób w miejscu ich zamieszkania. Ograniczony zasięg stosunków i relacji społecznych w miejscu zamieszkania negatywnie wpływa na integrację mieszkańców w środowiskach sąsiedzkich. Świadczy o tym choćby niewielka zdolność do mobilizacji mieszkańców w celu załatwienia istotnych dla nich spraw i wspólnego rozwiązania problemów występujących w miejscy zamieszkania. Tylko co dziesiąta pytana osoba potwierdziła, że brała udział w solidarnościowym, kolektywnym działaniu podjętym wspólnie z sąsiadami na rzecz miejsca zamieszkania. Na podstawie podawanych przez respondentów liczb osób, z którymi utrzymują określonego rodzaju stosunki sąsiedzkie, można skonstruować skalę wyrażającą poziom uwikłania w więzi sąsiedzkie. 126

127 Ma ona charakter względny, to jest skonstruowana została w taki sposób, że wartość 0 oznacza przeciętny (średni) poziom zaangażowania w stosunki sąsiedzkie, zaś odchylenie standardowe dla takiej zmiennej wynosi 1. Wartości powyżej zera mówią o większym uwikłaniu w większe niż przeciętne relacje sąsiedzkie, zaś wartości większe od 1 o szczególnie dużym nasileniu tej cechy. Podobnie wartości mniejsze niż zero wskazują na niższe od typowego uwikłanie w stosunki sąsiedzkie, wartości mniejsze od -1 na szczególne upośledzenie w tym zakresie. Zmienna taka (utworzona na podstawie analizy czynnikowej) wyjaśnia 59% tego, co w sumie opisują odpowiedzi na cztery pytania wchodzące w jej skład osobno. Wartość zmiennej jest liniową kombinacją wartości zmiennych opisujących liczbę sąsiadów, z którymi utrzymuje się kontakty konwencjonalne, o których posiada się informacje dotyczące ich sytuacji zawodowej, z którymi wymienia się świadczenia i których można odwiedzić bez uprzedzenia. Każda ze zmiennych wejściowych ma względnie duży i statystycznie istotny udział w wyjaśnianiu tak wyliczonego sąsiedztwa, choć mówienie sobie dzień dobry - stosunkowo mniejszy. Tabela 82 pokazuje współczynniki korelacji (r Pearsona) między wskaźnikiem zaangażowania w relacje sąsiedzkie a zasięgiem poszczególnych, opisanych wyżej typów sąsiedztwa. Tabela 82. Zależność między rożnymi typami stosunków sąsiedzkich a wskaźnikiem zaangażowania w relacje z sąsiadami typ sąsiedztwa: współczynnik korelacji r sąsiedztwo konwencjonalne (wymiana pozdrowień) 0,57 sąsiedztwo poinformowane (wiedza o pracy i zajęciach sąsiadów) 0,82 sąsiedztwo świadczeniowe (wymiana drobnych usług i pomocy) 0,84 sąsiedztwo towarzysko-przyjacielskie (odwiedziny bez uprzedzenia) 0,82 Rozkład tej zmiennej cechuje się jednak znaczną skośnością, wywołaną obecnością w próbie niewielkiej ilości respondentów, którzy deklarują utrzymywanie różnego rodzaju relacji z bardzo dużą ilością sąsiadów a przez to zaburzają wartość średniej. Wartość mediany wynosi -0,

128 Rysunek 36. Zaangażowanie w sąsiedztwo rozkład Wynik taki pośrednio potwierdza dominującą alienację z relacji społecznych w miejscu zamieszkania większości objętych badaniem. Poziom zaangażowania w stosunki sąsiedzkie jest jak już wcześniej zaznaczono związany z dyspozycją do podejmowania działań kolektywnych. U respondentów, którzy brali udział w działaniach organizowanych przez sąsiadów w celu załatwienia wspólnej sprawy, średni poziom zaangażowania był znacznie wyższy (średnia wskaźnika dla tej kategorii wynosiła 0,77) niż u tych, którzy w takich działaniach nie partycypowali (średnia -0,085). Zaangażowanie w stosunki sąsiedzkie zależne jest od takich cech społecznodemograficznych jak wiek, sytuacja rodzinna, wykształcenie, wysokość dochodu oraz sytuacja na rynku pracy. Nieco większy poziom zaangażowana występuje u respondentów, którzy mają dzieci (0,18 vs -0,22). Rzadziej w relacje sąsiedzkie angażują się też osoby żyjące w konkubinatach (-0,32) oraz panny i kawalerowie (-0,2), wyższe średnie wartości omawianego wskaźnika cechują zaś owdowiałych (0,32) i pozostających w związkach małżeńskich (0,15). 128

129 Dane pokazują też, że poziom zaangażowania w stosunki z sąsiadami rośnie wraz z wiekiem. Wyjątkiem jest tu kategoria latków, którzy pod tym względem nie odbiegają od całej populacji (0,02). Natomiast w kategorii latków obserwowane zaangażowanie jest relatywnie najniższe (-0,3), niższe od przeciętnego obserwuje się także wśród osób nieco starszych, w wieku lat (-0,2). Dla respondentów w wieku lat średnia wartość poziomu zaangażowania w stosunki sąsiedzkie wynosiła 0,09 zaś wśród najstarszych ankietowanych (50-64 lata) wartość tego wskaźnika rosła do 0,27. Wyniki te wydają się odzwierciedlać wpływ dwóch czynników: stylu życia związanego z fazą cyklu życia rodzinnego oraz zasiedzeniem w miejscu zamieszkania. Osoby młodsze są bardziej aktywne w przestrzeni miejskiej, dlatego też częściej orientują swoje relacje społeczne na inne kręgi społeczne niż sąsiedztwo. Zazwyczaj przy tym ich staż w miejscu zamieszkania jest krótszy, mieli zatem mniejsze szanse na zawiązanie zwłaszcza bardziej zaangażowanych stosunków z sąsiadami. W podobny sposób można interpretować zróżnicowania ze względu na sytuację na rynku pracy. Tabela 83. Poziom zaangażowania w stosunki sąsiedzkie a sytuacja na rynku pracy Czy kiedykolwiek pracował/a P. zawodowo dłużej niż przez rok? Średnia poziom zaangażowania w sąsiedztwo Mediana Odchylenie standardowe tak, obecnie pracuję -0, , , tak, ale aktualnie nie pracuję 0, , , nie -0, , , Ogółem 0, , , N Zróżnicowania ze względu na wykształcenie są stosunkowo niewielkie. Tabela 84. poziom wykształcenia podstawowe/gimnazjalne/bez wykształcenia Zaangażowanie w stosunki sąsiedzkie a wykształcenie Średnia poziom zaangażowania w sąsiedztwo Mediana Odchylenie standardowe 0, , , zasadnicze zawodowe 0, , , średnie i pomaturalne 0, , , wyższe -0, , , Ogółem 0, , , N 129

130 Można zauważyć, ze wyższe zaangażowanie obserwowano wśród osób z wykształceniem zasadniczym-zawodowym w porównaniu do respondentów, którzy ukończyli studia. Pozostałe różnice średnich nie były statystycznie istotne na poziomie =0,01. Poziom zaangażowania w sąsiedztwo jest skorelowany z więziami rodzinnymi. Generalnie rzecz biorąc im większa sieć bliskich powiązań rodzinnych w przestrzeni Wrocławia oraz im większa liczba krewnych, z którymi utrzymuje się zażyłe kontakty, tym wyższa wartość wskaźnika uczestnictwa w sieciach sąsiedzkich. Ciekawą prawidłowość zaobserwować można badając zależności między poziomem zaangażowania w sąsiedztwo a częstością spotkań z bliską rodziną mieszkającą we Wrocławiu. Tabela 85. Poziom zaangażowania w sąsiedztwo a częstość kontaktów z rodziną mieszkającą we Wrocławiu Jak często utrzymuje P. osobiste kontakty z rodziną mieszkającą we Wrocławiu lub okolicy? Średnia poziom zaangażowania w sąsiedztwo Mediana Odchylenie standardowe mniej więcej raz na tydzień albo częściej 0, , , kilka razy w miesiącu 0, , , kilka razy w roku -0, , , raz dwa razy do roku -0, , , tylko z okazji uroczystości rodzinnych -0, , , wcale 0, , , cała rodzina we Wrocławiu mieszka razem 0, , , Ogółem 0, , , N Najwyższe średnie wartości wskaźnika mówiącego o uczestnictwie w relacjach z sąsiadami mają osoby, które poza gospodarstwem domowym nie mają bliskiej rodziny mieszkającej we Wrocławiu oraz ci, którzy bardzo często (niemal codziennie) utrzymują kontakty z bliskimi, ale też respondenci, którzy wcale nie utrzymują stosunków z rodziną w mieście. Z kolei in minus pod tym względem wyróżniają się ankietowani, którzy ze swoją bliską rodziną spotykają się sporadycznie raz, dwa razy do roku. 130

131 MAPA VI. Średnie wskaźnika zaangażowania w stosunki sąsiedzkie zróżnicowania przestrzenne Można sądzić że obszary, gdzie natężenie stosunków sąsiedzkich jest wyższe (odnotowano wyższą wartość analizowanego wskaźnika), są bardziej homogeniczne pod względem społeczno-kulturowym, w nich też częściej lokalne zbiorowości przyjmują charakter bardziej wspólnotowy, zintegrowany społecznościowy. 131

132 9.1.3 Kręgi towarzyskie i przyjacielskie W badaniach podjęto też próbę określenia zasięgu kręgów towarzyskich. Kwestionariusz zawierał pytanie, w którym proszono respondentów o podanie (przybliżonej) liczby mieszkających we Wrocławiu lub okolicy Wrocławia znajomych i przyjaciół, z którymi utrzymuje się bliskie i regularne kontakty. Tabela 86. Sieć kontaktów towarzysko-przyjacielskich statystyki opisowe Proszę określić (w przybliżeniu) ilu ma P. mieszkających we Wrocławiu (lub jego najbliższej okolicy) znajomych, przyjaciół, z którymi utrzymuje P. bliskie i regularne kontakty? Statystyka Błąd standardowy Średnia 16,11 0,564 95% przedział ufności dla średniej Dolna granica 15,00 Górna granica 17,21 5% średnia obcięta 11,81 Mediana 10,00 Wariancja 1570,890 Odchylenie standardowe 39,634 dolny kwartyl 4 górny kwartyl 20 Rozstęp ćwiartkowy 16 Skośność 16,009 0,035 Kurtoza 346,804 0,070 Uzyskane wyniki okazały się bardzo zróżnicowane przede wszystkim z uwagi na fakt, że niektórzy respondenci podawali bardzo duże (nawet 1000 osób) ilości znajomych i przyjaciół. Dane wskazują, że zazwyczaj było to ok osób (mediana, średnia obcięta). Co dwudziesty ankietowany uznał, że w ogóle nie ma takich osób, około ¼ ankietowanych twierdziło, że takich osób jest nie więcej niż cztery. Nie więcej niż 25% respondentów wskazywało, że ich sieci koleżeńsko-przyjacielskie przekraczają 20 osób. Uczestniczący w badaniu dość często spotykają się w celach towarzyskich ze swoimi znajomymi i przyjaciółmi mieszkającymi w mieście. Prawie co czwarty ankietowany (23%) deklarował, że robi to prawie co dziennie (kilka razy w tygodniu), kolejne 41% - że spotykają się kilka razy w miesiącu. Tylko 2% objętych pomiarem przyznało, że ich spotkania towarzyskie ze znajomymi są rzadkie. 132

133 Rysunek 37. Częstotliwość spotkań ze znajomymi i przyjaciółmi Jak często spotyka się P. towarzysko ze swoimi znajomymi, przyjaciółmi mieszkającymi we Wrocławiu? N=4670 praw ie w cale 0,6 rzadziej 1,3 kilka razy w roku 12,5 mniej w ięcej raz na miesiąc 22,5 kilka razy w miesiącu 40,5 kilka razy w tygodniu 22, procent Co oczywiste, im większa liczba znajomych i przyjaciół, tym częściej się z nimi respondenci spotykają (Rho Spearmana =0,253, korelacja istotna na poziomie a<0,001). Sieć kontaktów towarzysko-przyjacielskich maleje wraz z wiekiem. Świetnie ilustruje to zmiana wartości mediany w coraz starszych kategoriach wiekowych. Tabela 87. kategoria wieku Sieć kontaktów towarzysko-przyjacielskich a wiek Proszę określić (w przybliżeniu) ilu ma P. mieszkających we Wrocławiu (lub jego najbliższej okolicy) znajomych, przyjaciół, z którymi utrzymuje P. bliskie i regularne kontakty? Średnia Mediana Odchylenie standardowe od 15 do 18 lat 26,60 20,00 32, od 19 do 24 lat 23,09 15,00 39, od 25 do 35 lat 16,74 10,00 39, od 36 do 49 lat 12,44 8,00 17, od 50 do 64 lat 13,25 6,00 48, Ogółem 16,11 10,00 39, N 133

134 Czynnikiem wpływającym na ilość utrzymywanych relacji o charakterze towarzyskoprzyjacielskim jest posiadanie dzieci. Z odpowiedzi respondentów nie mający dzieci wynikało, że mają oni we Wrocławiu lub jego okolicy więcej znajomych i przyjaciół, z którymi utrzymują regularne i bliskie kontakty (średnia 18,4, mediana 10) niż ankietowani z dziećmi (średnia 14,3, mediana 8). Zmienną różnicującą badane zjawisko jest także stan cywilny. Tabela 88. Sieć kontaktów towarzysko przyjacielskich a stan cywilny Jaki jest P. aktualny stan cywilny? Proszę określić (w przybliżeniu) ilu ma P. mieszkających we Wrocławiu (lub jego najbliższej okolicy) znajomych, przyjaciół, z którymi utrzymuje P. bliskie i regularne kontakty? Średnia Mediana Odchylenie standardowe zamężna / żonaty 13,97 9,00 31, pozostający w związku nieformalnym 12,85 10,00 13, panna / kawaler 20,42 10,00 41, wdowa / wdowiec 10,14 5,00 25, rozwiedziony / rozwiedziona 20,08 6,00 83, w separacji 15,03 5,00 25, Ogółem 16,27 10,00 39, N Respondenci pozostający w związkach mają mniej intensywne kontakty towarzyskie niż osoby wolne kawalerowie i panny, rozwiedzeni czy pozostający w separacji. Choć w przypadku tych ostatnich a także osób owdowiałych zestawienie wysokich wartości średnich oraz względnie niskich wartości mediany również wskazuje na inne interesujące zjawisko. Wydaje się, że mamy tu do czynienia z dwoma sposobami przystosowania społecznego do nowej sytuacji po zakończeniu małżeństwa. Jeden z nich wiązać będzie się rzuceniem się w wir bogatego życia towarzyskiego i utrzymywania kontaktów z bardzo wieloma osobami. Drugi zaś z danych można sądzić, że powszechniejszy przejawia się ograniczeniem kontaktów towarzyskich do kilku tylko osób. Generalnie zacytowane dane pokazują, ze aktywność towarzyska jest związana z fazą cyklu życia przychodząca z wiekiem stabilizacja rodzinna w istotny sposób ogranicza życie towarzyskie. Aktywność towarzyska zależna jest też od sytuacji na rynku pracy. 134

135 Tabela 89. Sieć kontaktów towarzysko przyjacielskich a sytuacja na rynku pracy Czy kiedykolwiek pracował/a P. zawodowo dłużej niż przez rok? Średnia Mediana Proszę określić (w przybliżeniu) ilu ma P. mieszkających we Wrocławiu (lub jego najbliższej okolicy) znajomych, przyjaciół, z którymi utrzymuje P. bliskie i regularne kontakty? Odchylenie standardowe tak, obecnie pracuję 15,65 10,00 41, tak, ale aktualnie nie pracuję 12,95 6,00 38, nie 21,22 12,50 37, Ogółem 16,11 10,00 39, N Wyższa ilość znajomych i przyjaciół, z którymi utrzymuje się intensywne kontakty wśród osób, które nie pracują i nie pracowały wydaje się być pochodną omówionego już wcześniej wpływu wieku wśród osób nieaktywnych ekonomicznie i nie posiadających doświadczenia zawodowego dominują bowiem osoby młode, w wieku lata. Interesujące jest zróżnicowanie gęstości sieci utrzymywanych stosunków towarzyskoprzyjacielskich w zależności od kategorii zawodowej. Tabela 90. Sieć kontaktów towarzysko przyjacielskich a pozycja w strukturze zawodowej Proszę określić (w przybliżeniu) ilu ma P. mieszkających we Wrocławiu (lub jego najbliższej okolicy) znajomych, przyjaciół, z którymi utrzymuje P. bliskie i regularne kontakty? kategoria zawodowa Średnia Mediana Odchylenie standardowe N Wyższe Kadry kierownicze, menadżerowie i kierownicy 22,02 10,00 70, Specjaliści 15,65 10,00 42, Technicy i wyspecjalizowani pracownicy administracyjno - biurowi Inni pracownicy umysłowi średniego szczebla 12,37 9,00 18, ,27 10,00 17, Pracownicy fizyczno - umysłowi 15,42 8,00 43, Wykwalifikowani pracownicy fizyczni 16,29 6,00 52, Półwykwalifikowani i niewykwalifikowani pracownicy fizyczni 9,38 4,00 17, Rolnicy, ogrodnicy, hodowcy, rybacy 43,67 17,50 43,711 6 Właściciele prywatnych firm 13,64 10,00 12, inne zawody oraz osoby niesklasyfikowane 34,17 30,00 19,539 6 Ogółem 14,90 8,00 40, Zwrócić szczególną uwagę należy na wyższe wskaźniki analizowanej zmiennej w kategorii wyższych kadr kierowniczych. Ma to duże znaczenie w perspektywie formowania się kapitału społecznego. 135

136 Ta właśnie kategoria pracowników ma największy wpływ na procesy i działania odbywające się w sferze gospodarki. Ponadprzeciętna ilość kontaktów opartych na osobistych i zażyłych stosunkach, które mogą być wykorzystywane w działalności zawodowej sugeruje, że łatwiej jest prowadzić interesy, co przekłada się na całokształt funkcjonowania gospodarki. Przeprowadzone analizy wariancji wykazały, że aktywność w relacjach społecznych na różnych polach (w różnych kręgach) jest bardzo często ze sobą powiązana. Innymi słowy osoby bardziej zaangażowane w kontakty z sąsiadami więcej uwagi poświęcają też swoim krewnym oraz podtrzymują więcej znajomości o charakterze przyjacielsko-towarzyskim. Generalnie sądzić można, że zasadniczo aktywność w kontaktach społecznych (różnego rodzaju) w pierwszym rzędzie warunkowana jest raczej cechami osobowościowymi, zaś cechy położenia społecznego mają wtórne, choć jak pokazują uzyskane wyniki istotne znaczenie. 9.2 Zaufanie Problem zaufania uważany jest często jako zasadniczy element określający kapitał społeczny. Można powiedzieć, że warunkowany przez zaufanie sposób podejścia do innych ludzi i instytucji stanowi niejako naturalne podłoże do organizacji i przebiegu stosunków społecznych. Odwołując się do pewnej przenośni stwierdzić można, że pełni ono rolę smaru, dzięki któremu skutecznie funkcjonować może maszyna życia społecznego Podejście do otoczenia społecznego Zaufanie rozpatrywać można w dwóch głównych aspektach: dotyczących relacji względem innych ludzi oraz w stosunku do instytucji publicznych organizujących funkcjonowanie społeczeństwa. W celu zdiagnozowania tego pierwszego aspektu skonstruowano skalę typu Likerta, mającą ujawnić ten problem. Respondentów poproszono o określenie na ile zgadzają się lub nie zgadzają się z twierdzeniami opisującymi sposób podejścia do innych ludzi. Twierdzenia dobrane do skali zostały skonstruowane w taki sposób, że odnoszą się do braku zaufania zgoda z nimi wskazuje na jego deficyty u ankietowanych. 136

137 Tabela 91. Postawy w kontaktach z innymi Proszę powiedzieć, na ile się P. z nimi zgadza bądź nie zgadza: zdecydowanie się nie zgadzam raczej się nie zgadzam częściowo się zgadzam a częściowo nie raczej się zgadzam zdecydowanie się zgadzam Ogółem (N) W stosunkach z innymi ludźmi należy zachować daleko idącą ostrożność. W życiu trzeba przede wszystkim dbać o sprawy swoje i swojej rodziny, nawet kosztem innych ludzi. Politykom i urzędnikom zależy tylko na tym, aby dorwać się do koryta, problemy zwykłych ludzi w ogóle ich nie interesują. Instytucje nie zajmują się należycie sprawami obywateli, tylko dbają o to, żeby im było dobrze. Nie warto chodzić na wybory, bo to i tak niczego nie zmieni. W świecie obowiązuje podział na "swoich" i "obcych" - swoich warto wspierać, zaś przed obcymi trzeba się mieć na baczności. Jeśli się chce, żeby coś było zrobione dobrze, to trzeba to zrobić samemu, bo inni i tak to zepsują. Jeśli ktoś w życiu zyskuje, to inni na tym tracą. Zaufać można tylko tym, których zdążyło się osobiście bardzo dobrze poznać. Wspieranie finansowe organizacji charytatywnych to wyrzucanie pieniędzy w błoto. Nie powinno się okazywać słabości przed innymi ludźmi, bo mogą wykorzystać to przeciw nam. Bez oszukiwania i okłamywania trudno dojść do czegoś w życiu. 6,2% 19,7% 23,8% 34,8% 15,5% ,2% 28,9% 27,1% 21,2% 6,6% ,8% 11,6% 23,4% 32,3% 28,9% ,5% 13,5% 30,1% 30,2% 22,8% ,2% 27,2% 20,7% 14,3% 10,6% ,6% 24,2% 28,9% 25,8% 9,4% ,7% 22,7% 30,8% 25,4% 13,4% ,1% 30,2% 30,7% 18,5% 6,6% ,1% 17,8% 25,4% 32,7% 18,1% ,4% 35,8% 22,3% 6,6% 2,8% ,9% 18,6% 27,9% 30,8% 15,9% ,3% 29,5% 24,3% 10,6% 4,3% 4861 Zgromadzone wyniki wskazują, że generalnie poziom zaufania jest raczej niski. 137

138 Aż połowa respondentów zgodziła się, że zaufać można tylko osobom, które się bardzo dobrze poznało i że należy zachować daleko posuniętą ostrożność w kontaktach z nieznajomymi. Jeszcze większe pokłady nieufności ujawniły twierdzenia odnoszące się do polityków i urzędników. Z drugiej strony 61% odpowiadających na pytania nie zgadzało się z tezą głoszącą, że jedyną drogą do osiągnięcia życiowych celów jest nieuczciwość a ponad połowa ankietowanych za niesłuszne uznała ignorowanie demokratycznych wyborów, bo i tak nic one nie zmieniają. Pogłębiona analiza wykazała 3, że badane zjawisko jest złożone i wielowymiarowe. Przy ocenie przedstawionych twierdzeń respondenci posługiwali się trzema różnymi kryteriami. Można zatem wskazać na trzy zasadnicze wymiary zaufania. Pierwszy z nich odnosić się będzie do zaufania wobec obcych. Wyraża on rezerwę w podejmowaniu współpracy i wchodzenia w relacje z ludźmi. Drugi wymiar sprowadza się do kwestii sprawiedliwości, szczególnie w życiu publicznym. Określa się na kontinuum, którego jeden biegun wyznacza amoralny familizm, czyli definiowanie świata w kategoriach partykularnych interesów, których nie można realizować w szerszej wspólnocie, a nawet należy do nich dążyć kosztem innych; drugi zaś przekonanie o zasadności kolektywnego, demokratycznego działania społecznego w celu sprawiedliwego rozdziału rzadkich społecznie dóbr. Ostatni wyróżniony wymiar dotyczy poczucia dysfunkcji systemu instytucjonalnego, mającego służyć zaspokajaniu zbiorowych potrzeb ludności. 3 Zastosowano analizę czynnikową opartą na metodzie głównych składowych z rotacją Varimax. Wyróżnione trzy czynniki wyjaśniają w sumie 54% zmienności 12 początkowych zmiennych. 138

139 Tabela 92. Wymiary zaufania współczynniki korelacji W stosunkach z innymi ludźmi należy zachować daleko idącą ostrożność. W życiu trzeba przede wszystkim dbać o sprawy swoje i swojej rodziny, nawet kosztem innych ludzi, Politykom i urzędnikom zależy tylko na tym, aby dorwać się do koryta, problemy zwykłych ludzi w ogóle ich nie interesują. Instytucje nie zajmują się należycie sprawami obywateli, tylko dbają o to, żeby im było dobrze. zaufanie do innych Składnik poczucie sprawiedli wości akceptacja systemu instytucjon alnego 0,687 0,061 0,154 0,461 0,447-0,034 0,241 0,028 0,871 0,209 0,101 0,869 Nie warto chodzić na wybory, bo to i tak niczego nie zmieni. 0,008 0,628 0,395 W świecie obowiązuje podział na "swoich" i "obcych" - swoich warto wspierać, zaś przed obcymi trzeba się mieć na baczności. Jeśli się chce, żeby coś było zrobione dobrze, to trzeba to zrobić samemu, bo inni i tak to zepsują. 0,549 0,427 0,168 0,563 0,225 0,148 Jeśli ktoś w życiu zyskuje, to inni na tym tracą. 0,437 0,499 0,080 Zaufać można tylko tym, których zdążyło się osobiście bardzo dobrze poznać. Wspieranie finansowe organizacji charytatywnych to wyrzucanie pieniędzy w błoto. Nie powinno się okazywać słabości przed innymi ludźmi, bo mogą wykorzystać to przeciw nam. 0,726-0,031 0,106-0,013 0,712 0,005 0,682 0,046 0,155 Bez oszukiwania i okłamywania trudno dojść do czegoś w życiu. 0,155 0,714-0,014 Tabela 92 przedstawia korelacje między obserwowanymi (poddanymi pomiarowi) zmiennymi a wyekstrahowanymi wymiarami. Podkreślono korelacje ze zmiennymi, które w zasadniczy sposób określają sens wyróżnionych czynników. Na podstawie opisanej tu analizy wyliczono trzy zmienne opisujące każdy z wyszczególnionych czynników (wymiarów). Mają one charakter względy zostały zestandaryzowane, to jest sprowadzone do takiej postaci, że średnia wartość każdej zmiennej jest równa 0 zaś odchylenie standardowe wynosi 1. Innymi słowy wartość 0 oznacza przeciętną danego wskaźnika dla całej populacji. Wartości dodatnie wskazują na większe jego natężenie, a więc wyższy od typowego w populacji poziom zaufania, poczucia sprawiedliwości czy też lepsze nastawienie do instytucji. Na poniższych wykresach zaprezentowane zostały rozkład każdej z tych trzech zmiennych. 139

140 Rysunek 38. Poczucie sprawiedliwości rozkład zmiennej Rysunek 39. Zaufanie do obcych rozkład zmiennej 140

141 Rysunek 40. Akceptacja systemu instytucjonalnego rozkład zmiennej Szczegółowe analizy wykazały że osoby, które obecnie nie pracują, choć mają za sobą przynajmniej roczne doświadczenie zawodowe prezentują przeciętnie niższy poziom zaufania wobec obcych, poczucia sprawiedliwości oraz akceptacji systemu instytucjonalnego niż osoby obecnie pracujące oraz te, które nie mają doświadczeń na rynku pracy. Różnice obserwowanych średnich badanych zmiennych w dwóch ostatnich kategoriach nie są statystycznie istotne (na poziomie =0,01). 141

142 Tabela 93. Wymiary zaufania a sytuacja na rynku pracy statystyki opisowe Czy kiedykolwiek pracował/a P. zawodowo dłużej niż przez rok? tak, obecnie pracuję tak, ale aktualnie nie pracuję nie Ogółem zaufanie wobec obcych poczucie sprawiedliwości akceptacja systemu instytucjonalne go Średnia 0,03 0,02 0,03 Mediana 0,01 0,03 0,02 Odchylenie standardowe 1,01 0,98 0,99 N Średnia -0,13-0,09-0,15 Mediana -0,2-0,13-0,24 Odchylenie standardowe 1 1,05 1,04 N Średnia 0,04 0,06 0,09 Mediana 0,02 0,11 0,09 Odchylenie standardowe 0,96 0,96 0,96 N Średnia -0, Mediana -0,02 0,01-0,02 Odchylenie standardowe N Interesujące są zaobserwowane zróżnicowania omawianych zmiennych ze względu na pozycję w strukturze zawodowej. 142

143 Tabela 94. kategoria zawodowa Wyższe Kadry kierownicze, menadżerowie i kierownicy Specjaliści Technicy i wyspecjalizowani pracownicy administracyjno - biurowi Inni pracownicy umysłowi średniego szczebla Pracownicy fizyczno - umysłowi Wykwalifikowani pracownicy fizyczni Półwykwalifikowani i niewykwalifikowani pracownicy fizyczni Właściciele prywatnych firm Ogółem Wymiary zaufania a pozycja w strukturze zawodowej statystyki opisowe zaufanie wobec obcych poczucie sprawiedliwośc i akceptacja systemu instytucjonalne go Średnia -0,01 0,18 0,11 Odchylenie standardowe 1,04 0,97 0,99 N Średnia 0,18 0,24 0,21 Odchylenie standardowe 1,04 0,96 0,98 N Średnia 0,02 0,17 0,01 Odchylenie standardowe 1,01 1 0,96 N Średnia -0,05 0,08 0,04 Odchylenie standardowe 0,98 0,93 1,04 N Średnia -0,05-0,17-0,16 Odchylenie standardowe 1,01 0,99 1 N Średnia -0,12-0,3-0,18 Odchylenie standardowe 0,98 1,02 0,98 N Średnia -0,19-0,37-0,33 Odchylenie standardowe 1,01 1,07 0,95 N Średnia 0,08 0,15-0,01 Odchylenie standardowe 1,01 0,99 1,07 N Średnia -0,01-0,01-0,03 Odchylenie standardowe 1,01 1 1,01 N Najniższe przeciętne wartości wskaźnika opisującego zaufanie do innych, poczucie sprawiedliwości oraz akceptację systemu instytucjonalnego odnotowano w kategoriach pracowników fizycznych do prac prostych. Z kolei wysokie przeciętne wartości tych wskaźników odnotowano wśród specjalistów. Generalnie można wskazać tendencję, że osoby o wyższych pozycjach zawodowych, wymagających większych kompetencji cechują się zazwyczaj ponadprzeciętną skłonnością do zaufania innym, poczuciem sprawiedliwości oraz lepszym stosunkiem do instytucji. 143

144 Jest to o tyle ważne, że charakter ich pracy w większym stopniu wymaga podejmowania kolektywnych działań i wchodzenia w relacje z innymi. Ważnym czynnikiem, który określa badane nastawienie do otoczenia (tak rozumieć można analizowane tu czynniki określające różne wymiary zaufania) jest wykształcenie. Tabela 95. poziom wykształcenia Wymiary zaufania a wykształcenie zaufanie wobec obcych poczucie sprawiedliwości akceptacja systemu instytucjonalnego Średnia -0, , , podstawowe/gimnazjalne/ bez wykształcenia Mediana 0, , , Odchylenie standardowe 1, , , N Średnia -0, , , zasadnicze zawodowe Mediana -0, , , Odchylenie standardowe 0, , , N Średnia -0, , , średnie i pomaturalne Mediana -0, , , Odchylenie standardowe 0, , , N Średnia 0, , , wyższe Mediana 0, , , Odchylenie standardowe 1, , , N Średnia -0, , , Ogółem Mediana -0, , , Odchylenie standardowe 1, , , N Działa tu prosta zasada im wyższy poziom kompetencji kulturowych (wyrażonych osiągniętym poziomem wykształcenia), tym większe zaufanie, nastawienie na kolektywne rozwiązywanie wspólnych spraw oraz bardziej pozytywny stosunek do instytucji. Szczególnie znaczenie ma tutaj ukończenie studiów u osób z wykształceniem wyższym częściej obserwować można ponadprzeciętne wartości analizowanych zmiennych. Podobne zależności obserwować można w przypadku dochodu. 144

145 Tabela 96. Wymiary zaufania a wysokość osiąganego dochodu dochód na osobę w gospodarstwie <1000,00 zł od 1000,00zł do 1333,32 zł od 1333,33 zł do 1866,66 zł powyżej 1866,66 zł Ogółem zaufanie wobec obcych poczucie sprawiedliwości akceptacja systemu instytucjonalnego Średnia -0, , , Mediana -0, , , Odchylenie standardowe 0, , , N Średnia 0, , , Mediana -0, , , Odchylenie standardowe 1, , , N Średnia 0, , , Mediana 0, , , Odchylenie standardowe 0, , , N Średnia 0, , , Mediana 0, , , Odchylenie standardowe 1, , , N Średnia 0, , , Mediana 0, , , Odchylenie standardowe 1, , , N Większe możliwości konsumpcji różnicują szczególnie mocno nastawienie do systemu instytucjonalnego, choć również w przypadku zaufania wobec innych oraz poczucia sprawiedliwości osoby lepiej sytuowane materialnie prezentują postawy korzystniejsze z punktu widzenia społeczeństwa. Bardziej złożone zależności obserwowano w przypadku wieku. Zaobserwowane różnice średnich w zależności od kategorii wiekowej w przypadku zaufania do innych są na poziomie =0,01 statystycznie nieistotne. Wiek różnicuje jednak zmienną nazywaną tu poczuciem sprawiedliwości oraz akceptację systemu instytucjonalnego. 145

146 Tabela 97. kategoria wieku od 15 do 18 lat od 19 do 24 lat od 25 do 35 lat od 36 do 49 lat od 50 do 64 lat Ogółem Wymiary zaufania a wiek zaufanie wobec obcych poczucie sprawiedliwości akceptacja systemu instytucjonalnego Średnia 0, , , Mediana 0, , , Odchylenie standardowe 1, , , N Średnia 0, , , Mediana 0, , , Odchylenie standardowe 0, , , N Średnia 0, , , Mediana 0, , , Odchylenie standardowe 0, , , N Średnia -0, , , Mediana -0, , , Odchylenie standardowe 1, , , N Średnia -0, , , Mediana -0, , , Odchylenie standardowe 1, , , N Średnia 0, , , Mediana -0, , , Odchylenie standardowe 1, , , N W mniejszym stopniu postawy partykularne, zamknięte na działania wspólnotowe prezentują respondenci w wieku lata. Z kolei najstarsi respondenci mają wyższą skłonność do nieakceptowania demokratycznego ładu instytucjonalnego, mającego służyć organizacji zaspokajania zbiorowych potrzeb. Utrzymanie obserwowanej tendencji pozwala sądzić, że tak rozumiane pokłady zaufania w społeczeństwie będą w przyszłości wzrastać. Niepokoić może natomiast, że nieco niższy poziom zaufania do innych oraz akceptacji systemu instytucjonalnego prezentują osoby pełniące role rodziców, choć zaobserwowane różnice są mimo że statystycznie istotne - względnie niewielkie (0,09 oraz 0,08). 146

147 Dość charakterystyczny jest z kolei wpływ stanu cywilnego. Osoby, którym rozpadł się związek małżeński (owdowiały, są rozwiedzione lub separowane) prezentują niższy poziom poczucia sprawiedliwości odpowiednio -0,26, -0,16 i -0,16. Niższe niż przeciętnie w całej populacji wartości tego wskaźnika zaobserwowano również wśród osób żyjących w konkubinatach (-0,11). Ci ostatni za to mają największy poziom akceptacji sytemu instytucjonalnego (0,15), i wyraźnie pod tym względem różnią się od rozwiedzionych i separowanych (-0,17). Zaobserwowano także znacznie niższy poziom poczucia sprawiedliwości u mężczyzn (-0,12) niż u kobiet (0,09). Omawiane wskaźniki różnych wymiarów, w których objawia się zaufanie, są silnie zróżnicowane przestrzennie. MAPA VII. Średnia wartość wskaźnika zaufania do innych a część miasta Analizowana zmienna cechuje się bardzo dużym zróżnicowaniem, wskazującym na nierównomierność społecznych pokładów zaufania wobec innych w przestrzeni miasta. 147

148 Na Przedmieściu Świdnickim czy Starym Mieście średnie tego wskaźnika były bardzo wysokie wynosiły odpowiednio 0,93 i 0,78. Z drugiej strony na Hubach przeciętna jego wartość wyniosła -0,75, w Osiedlach Północnych -0,44 a na Szczepinie -0,37. Zupełnie odmienny jest przestrzenny rozkład wskaźnika, który nazywamy poczuciem sprawiedliwości. MAPA VIII. Średnia wartość wskaźnika poczucie sprawiedliwości zróżnicowania przestrzenne W przypadku tej zmiennej najniższe przeciętne wartości odnotowano na Maślicach- Praczach Odrzańskich (-0,64), Przedmieściu Świdnickim (-0,57) oraz Gajowicach (-0,565); najwyższe zaś w rejonie Szczepina (0,45). 148

149 9.2.2 Zaufanie do instytucji lokalnych Osobnym problemem podejmowanym w badaniach było ustalenia poziomu zaufania do instytucji, które odpowiedzialne są na poziomie lokalnym za zaspokajanie zbiorowych potrzeb mieszkańców miasta. Zaufanie takie jest wskaźnikiem akceptacji istniejącego ładu społecznego. W wywiadzie zapytano respondentów o to, czy ich zdaniem można, czy też nie można ufać różnym instytucjom i organizacjom, które funkcjonują w mieście. Uzyskane rozkłady odpowiedzi zaprezentowano w tabeli 98. Tabela 98. Czy P. zdaniem można ufać czy też nie można takim instytucjom jak: Zaufanie do instytucji publicznych zdecydowanie nie można ufać raczej nie można ufać czasem można zaufać, czasem nie raczej można ufać zdecydowani e można ufać Ogółem (N) Prezydent Wrocławia 3,9% 7,9% 20,9% 48,2% 19,1% 4554 Rada Miasta 4,9% 11,9% 32,0% 41,8% 9,4% 4228 Rada Osiedla 8,2% 15,2% 34,7% 35,0% 7,0% 3884 Urząd Miasta 4,7% 10,4% 32,9% 42,9% 9,0% 4310 Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej 5,6% 10,9% 34,3% 40,7% 8,5% 3721 Policja 6,4% 12,1% 28,5% 40,6% 12,4% 4756 Straż Miejska 9,0% 15,1% 29,4% 37,1% 9,3% 4680 parafia, zbór 8,2% 10,8% 35,9% 33,7% 11,5% 4274 sąd 5,4% 10,7% 32,6% 38,4% 13,0% 4508 publiczna służba zdrowia 7,1% 19,9% 39,6% 28,3% 5,0% 4765 lokalne gazety 5,5% 15,1% 45,2% 29,4% 4,8% 4524 lokalna TV i lokalne rozgłośnie radiowe fundacje, stowarzyszenia, organizacje zajmujące się działalnością charytatywną 4,8% 12,9% 43,8% 33,1% 5,4% ,5% 6,8% 38,5% 40,1% 12,2% 4584 Urząd Pracy 7,3% 11,2% 44,5% 31,1% 5,9% 3766 Pominięto odpowiedzi trudno powiedzieć Generalnie rzecz biorąc wymienione instytucje cieszą się dość dużym lub umiarkowanym zaufaniem. Największym Prezydent Wrocławia (67% odpowiedzi pozytywnych); najmniejszym publiczna służba zdrowia (27% odpowiedzi negatywnych) oraz straż miejska (24% odpowiedzi negatywnych). 149

150 Analiza czynnikowa wykazała, że respondenci system instytucji miejskich postrzegają w trzech zasadniczych wymiarach: władzy lokalnej, służb publicznych oraz mediów. Tabela 99 pokazuje współczynniki korelacji między zmiennymi poddanymi pomiarowi a ujawnionymi wymiarami. Tabela 99. Wymiary zaufania do instytucji współczynniki korelacji Czy P. zdaniem można ufać czy też nie można takim instytucjom jak: lokalna władza Składnik służby publiczne media Prezydent Wrocławia 0,813 0,216 0,122 Rada Miasta 0,882 0,226 0,158 Rada Osiedla 0,737 0,283 0,162 Urząd Miasta 0,847 0,257 0,199 Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej 0,489 0,448 0,255 Policja 0,239 0,832 0,061 Straż Miejska 0,227 0,805 0,035 parafia, zbór 0,187 0,588 0,212 sąd 0,245 0,698 0,189 publiczna służba zdrowia 0,208 0,492 0,395 lokalne gazety 0,145 0,116 0,897 lokalna TV i lokalne rozgłośnie radiowe 0,166 0,128 0,901 fundacje, stowarzyszenia, organizacje zajmujące się działalnością charytatywną 0,257 0,389 0,453 Urząd Pracy,404,407,371 Zauważyć należy, że niektóre z tych instytucji nie są jednoznacznie identyfikowane w obrębie tych wymiarów, lokują się na ich styku. Tak jest w przypadku MOPS, który po części kojarzony jest z władzami i ich polityką, po części postrzegany jako instytucja publiczna służąca regulacji stosunków społecznych w sferze publicznej. Podobna sytuacja dotyczy także Urzędu Pracy. Z kolei publiczna służba zdrowia nieszczególnie kojarzona jest z władzami. Warto też zauważyć, że w przypadku takich instytucji jak organizacje pozarządowe, służba zdrowia czy Urząd Pracy dość istotnym elementem ich postrzegania jest wymiar medialny. Na podstawie modelów regresji obliczono standaryzowane wskaźniki zaufania dla każdego z trzech ujawnionych i wyżej opisanych czynników. Dla ułatwienia analiz względnych zróżnicowań sprowadzone zostały one do takiej postaci, że wartość 0 oznacza przeciętny (średni) w populacji poziom zaufania do danego typu instytucji, zaś wartość odchylenia standardowego wynosi 1. Wskaźniki te obliczono tylko dla respondentów, którzy odpowiedzieli na wszystkie 14 pytań dotyczących zaufania do wymienionych w pomiarze instytucji i organizacji (N=2652). 150

151 Rysunek 41. Zaufanie do władz lokalnych rozkład zmiennej Rysunek 42. Zaufanie do służb publicznych rozkład zmiennej 151

152 Rysunek 43. Zaufanie do mediów rozkład zmiennej Zaufanie do władz lokalnych, służb publicznych oraz mediów pozostaje w ścisłej relacji z poczuciem sprawiedliwości. Współczynniki korelacji, choć relatywnie niewielkie są statystycznie na poziomie =0,01 i wynoszą odpowiednio: r=0,172, r=0,223 oraz r=0,120. Zaufanie do władz oraz służb publicznych idą też w parze z akceptacją sytemu instytucjonalnego (r=0,192 i r=0,127). Poziom zaufania do władz oraz do instytucji publicznych różnicowane jest pozycją w strukturze zawodowej. Nie wpływa ona zaufanie do mediów. 152

153 Tabela 100. Zaufanie do władz lokalnych i służb publicznych a pozycja w strukturze zawodowej kategoria zawodowa zaufanie do władz lokalnych zaufanie do służb publicznych Wyższe Kadry kierownicze, menadżerowie i kierownicy Specjaliści Technicy i wyspecjalizowani pracownicy administracyjno - biurowi Inni pracownicy umysłowi średniego szczebla Pracownicy fizyczno - umysłowi Wykwalifikowani pracownicy fizyczni Półwykwalifikowani i niewykwalifikowani pracownicy fizyczni Średnia -0, , Mediana -0, , Odchylenie standardowe 0, , N Średnia 0, , Mediana 0, , Odchylenie standardowe 0, , N Średnia 0, , Mediana 0, , Odchylenie standardowe 0, , N Średnia 0, , Mediana 0, , Odchylenie standardowe 0, , N Średnia -0, , Mediana 0, , Odchylenie standardowe 0, , N Średnia -0, , Mediana -0, , Odchylenie standardowe 1, , N Średnia -0, , Mediana -0, , Odchylenie standardowe 1, , N Właściciele prywatnych firm Średnia -0, , Mediana 0, , Odchylenie standardowe 0, , N Tabele nie zawiera kategorii rolników oraz innych zawodów, gdyż z uwagi na niskie ich liczebności przeprowadzone analizy były niemiarodajne. 153

154 Poziom zaufania do władz rośnie wraz z wykształceniem. Wśród osób, które swoją edukację zakończyły na zasadniczej szkole zawodowej przeciętna analizowanego wskaźnika wynosi -0,26, w kategorii respondentów z wykształceniem wyższym: 0,11. Także wiek różnicuje ten rodzaj zaufania. Tabela 101. Zaufanie do władz lokalnych a wiek kategoria wieku Średnia zaufanie do władz lokalnych Mediana Odchylenie standardowe od 15 do 18 lat 0, , , od 19 do 24 lat 0, , , od 25 do 35 lat -0, , , od 36 do 49 lat 0, , , od 50 do 64 lat -0, , , Ogółem 0, , , N Wyższe wartości zaobserwowano w kategorii najmłodszych respondentów. Gorsze od przeciętnych opinie dotyczące zaufania instytucjom związanym z władzami lokalnymi prezentowali natomiast respondenci najstarsi. Także sytuacja rodzinna wpływała na prezentowany poziom zaufania do lokalnych władz. Bardziej przychylne im były osoby bezdzietne oraz panny/kawalerowie i żyjący w konkubinatach. Bardziej krytycznie w kwestii zaufania były osoby, które wyszły ze związków małżeńskich (separowani, rozwiedzeni, owdowiali). Tabela 102. Zaufanie do władz lokalnych a stan cywilny Jaki jest P. aktualny stan cywilny? zaufanie do władz lokalnych Średnia Mediana Odchylenie standardowe zamężna / żonaty 0, , , pozostający w związku nieformalnym 0, , , panna / kawaler 0, , , wdowa / wdowiec -0, , , rozwiedziony / rozwiedziona -0, , , w separacji -0, , , Ogółem -0, , , N 154

155 Zaufanie do władz zależy także od miejsca zamieszkania respondentów. Zamieszona poniżej mapa pokazuje mediany (środkowe wartości) wskaźnika zaufania wśród mieszkańców danej części Wrocławia. MAPA IX. Przeciętna wartość wskaźnika zaufania do władz lokalnych zróżnicowania przestrzenne Można sądzić, że zaobserwowane różnice stosunku do władz lokalnych są pochodną poparcia dla realizowanej polityki miejskiej, czy inaczej odczuwanych korzyści z jej efektów. Czynnikami różnicującymi zaufanie do służb publicznych są płeć, wiek i sytuacja rodzinna. Kobiety bardziej ufają takim instytucjom niż mężczyźni (0,119 vs. -0,148). Inaczej niż w przypadku zaufania do władz oddziałuje wykształcenie. 155

156 Tabela 103. Zaufanie do służb publicznych a wiek kategoria wieku Średnia zaufanie do służb publicznych Mediana Odchylenie standardowe od 15 do 18 lat 0, , , od 19 do 24 lat -0, , , od 25 do 35 lat -0, , , od 36 do 49 lat 0, , , od 50 do 64 lat 0, , , Ogółem 0, , , N Niższy niż przeciętny poziom zaufania do służb publicznych prezentują zazwyczaj osoby w wieku lata. Natomiast osoby, które ukończyły 36 rok życia mają o nich nieco lepsze zdanie niż ogół populacji. Odwrotna niż w przypadku zaufania do władz lokalnych jest zależność w przypadku posiadania dzieci. Analizowany tu wskaźnik jest niższy w przypadku osób bezdzietnych (-0,139) niż osób z dziećmi (0,121). W przypadku zróżnicowań ze względu na stan cywilny niższym poziomem zaufania do służb publicznych cechują się osoby wolne i żyjące w nieformalnych związkach, wyższym zaś pozostający w związkach małżeńskich oraz owdowiali. Tabela 104. Zaufanie do służb publicznych a stan cywilny Jaki jest P. aktualny stan cywilny? Średnia zaufanie do służb publicznych Mediana Odchylenie standardowe zamężna / żonaty 0, , , pozostający w związku nieformalnym -0, , , panna / kawaler -0, , , wdowa / wdowiec 0, , , rozwiedziony / rozwiedziona -0, , , w separacji -0, , , Ogółem 0, , , N Zaufanie do służb publicznych jest także poddane zróżnicowaniom w przestrzeni miasta. Poniższa mapa przedstawia mediany opisujące przeciętny stosunek ankietowanych z danej części miasta do układu instytucji mających służyć ich interesom i zaspokajać ich potrzeby w życiu publicznym. 156

157 MAPA X. Mediany zaufania do służb publicznych zróżnicowanie przestrzenne Zmienne opisujące położenie społeczne respondentów nie wpływają w statystycznie istotny sposób stosunku do lokalnych mediów. Postawy takie są jednak różnicowane przez położenie w przestrzeni miasta. 157

158 MAPA XI. Mediany zaufania do mediów zróżnicowanie przestrzenne Zwraca uwagę bardzo duża nierównomierność w prezentowanych opiniach na temat mediów. W kilku częściach miasta: na Osiedlach Wschodnich, Klecinie i Oporowie oraz Karłowicach uzyskane miary tendencji centralnej (mediany i średniej) są szczególnie wysokie, co wskazuje, że osoby tam zamieszkujące deklarowały generalnie rzecz biorąc znacznie większy poziom zaufania, niż w innych częściach miasta. 158

159 9.3 Aktywność obywatelska Praktycznie uchwytnym przejawem kapitału społecznego jest zdolność do podejmowania kolektywnych działań o charakterze społecznym oraz skłonność do stowarzyszania uczestnictwa w sformalizowanych grupach służących do realizacji wspólnotowych celów. Wskazują one na zdolność do tworzenia i funkcjonowania grup społecznych, a przez to ujawniają stopień, w jakim społeczność uznaje i podziela zbiór wspólnych wartości i norm oraz jednostki skłonne są do poświęcenia indywidualnych celów na rzecz dobra wspólnego Uczestnictwo w działaniach kolektywnych W trakcie wywiadu respondentów pytano, czy w ciągu minionego roku brali udział w różnego typu działaniach zbiorowych o charakterze społecznym i obywatelskim. Uzyskane wyniki wskazują na dość niską aktywność mieszkańców Wrocławia w takich działaniach. Tabela 105. Udział w działaniach kolektywnych Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy brał/a P. udział w takich działaniach jak: nie tak Ogółem (N) manifestacja / protest 98,7% 1,3% 4988 strajk 99,5%,5% 4989 zebranie w jakiejś publicznej sprawie 96,7% 3,3% 4982 petycja 94,2% 5,8% 4984 przekazanie jakiejś informacji do mediów 98,2% 1,8% 4988 przekazanie jakiejś informacji do urzędu, instytucji 96,8% 3,2% 4989 wspólne aktywne, "społeczne" działania sąsiadów/ w miejscu pracy/ znajomych organizowanie pomocy innym potrzebującym ludziom (załatwienie czegoś, zbiórka odzieży itp.) 94,9% 5,1% ,6% 8,4% 4986 honorowe oddanie krwi 91,7% 8,3% 4987 wpłata pieniędzy dla organizacji społecznych (bez 1% w PIT) 83,0% 17,0% 4981 Najczęstszą formą aktywności była wpłata datków na rzecz organizacji społecznych, w innych rodzajach działań uczestniczyło mniej niż 1/10 objętych pomiarem. Generalnie w jakichkolwiek działaniach, o które pytano udział brał co trzeci respondent (34%), 12% ogółu w więcej niż jednej formie. Rzadziej w różnego rodzaju aktywności społecznej uczestniczą osoby nie pracujące (31% tych, którzy nie mają doświadczeń zawodowych oraz 28%, którzy pracowali, ale obecnie pozostają poza rynkiem pracy) niż aktywni zawodowo (37%). 159

160 Jeszcze silniej udział w społecznych działaniach zbiorowych związany jest z kategorią zawodową. Do tego rodzaju aktywności przyznało się 46% kadr kierowniczych, 45% specjalistów, 40% pracowników umysłowych średniego stopnia a tylko 21% pracowników fizycznych. Najpewniej następstwem tych zróżnicowań jest fakt, że osoby, które uczestniczyły w którymś z wymienionych działań deklarowały wyższy przeciętny dochód miesięczny (średnia 2295 zł, mediana 1833,34 zł) niż ci, którzy nie brali w nich udziału (średnia 1942 zł, mediana 1554,22 zł). Udział w działaniach obywatelskich zależny jest od wieku i wykształcenia. Częściej w działaniach społecznych uczestniczą osoby w wieku średnim, lat, rzadziej zaś osoby najmłodsze, w wieku lat. Aktywność społeczna zbiega się zatem z aktywnością zawodową/ekonomiczną. Warto tu podkreślić: odsetka uczestniczących w rożnego rodzaju działaniach nie różnicował fakt posiadania dzieci. Tabela 106. Udział w działaniach społecznych a wiek kategoria wieku od 15 do 18 lat od 19 do 24 lat od 25 do 35 lat od 36 do 49 lat od 50 do 64 lat Ogółem nie brał udziału w żadnych działaniach zbiorowych 75,0% 67,7% 63,6% 63,7% 68,7% 66,3% brał udział w działaniach zbiorowych 25,0% 32,3% 36,4% 36,3% 31,3% 33,7% Ogółem (N) Bardzo silna jest zależność między udziałem w działaniach kolektywnych a wykształceniem. Obowiązuje tu prosta zasada: im wyższe wykształcenie tym większa skłonność do podejmowania tego typu aktywności. Tabela 107. Udział w działaniach społecznych a wykształcenie poziom wykształcenia podstawowe/ gimnazjalne/ bez wykształcenia zasadnicze zawodowe średnie i pomaturalne wyższe Ogółem nie brał udziału w żadnych działaniach zbiorowych 79,0% 80,4% 66,5% 57,5% 66,3% brał udział w działaniach zbiorowych 21,0% 19,6% 33,5% 42,5% 33,7% Ogółem (N)

161 Istotnym czynnikiem związanym z podejmowaniem aktywności społecznej okazuje się miejsce zamieszkania. Zaobserwowane różnice w procentach osób, które deklarowały udział w którymkolwiek z działań, o które pytano w badaniach były bardzo znaczące: na Gajowicach było to tylko 7% respondentów, na Placu Grunwaldzkim, Krzykach i Partynicach blisko 60%. MAPA XII. Procent osób biorących udział w zbiorowych działaniach społecznych zróżnicowanie przestrzenne W tym miejscu powrócić można do kwestii wpływu zaufania na podejmowanie kolektywnych działań społecznych. Model regresji logistycznej opisujący wpływ wyróżnionych i opisanych wcześniej wymiarów zaufania oraz zaangażowania w sąsiedztwo na aktywność społeczną wyjaśniał jednak tylko kilka procent wariancji zmiennej zależnej. Niemniej jednak analiza danych ujawnia statystycznie istotne zależności. 161